CC BY
18Уголовное право и уголовный процесс
П2П
М.в. ДОСАНОВ
эл-Фараби атындагы К,азац ¥лттыц университетшц ¡зденушш
^ЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУ БАРЫСЫНДА ТЕРГЕУШ1 МЕН ЖЕДЕЛ-13ДЕСТ1РУ КЫ13МЕТКЕРЛЕР1НЩ вЗАРА вРЕКЕТ ЕТУ КАРЫМ-КАТЫНАСЫНЬЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1
Кылмыстарды табысты тергеу мен ашу, !ст!ц барлык ман-жайларын толык, жан-жакты зерттеу жане далелдемел!к акпаратты жинау алдын-ала тергеу органдары кызмет!н уйымдык нысанда-рын жет!лд!руд! талап етед!.
^ылмыстыц угымы ^ылмыстык зацнамада бершп, К^имыстык кодекспен жазалау катер!мен тыйым салынган, к!нал! турде жасалатын когамга кау!пт! !с арекет (арекет нзмесе арекетс!зд!к) рет!н-де аныкталады. Кылмыстылыкпен курес жург!зу, кылмыстылыкты ауыздыктау, кылмыстарды бол-дырмау, алдын алу, кылмыстылыктан сактандыру аркашанда кукык коргау органдары кызмет!н!ц ал-дыцгы маселелер! болып келген. ^ылмыстылык-пен ти!мд! жане табысты курес жург!зу азаматтар-дыц конституциялык кукыктарын, бостандыктарын коргау, бузылган кукыктарды калпына келтару, мем-лекеттщ азаматтардыц кукыктарыныц сакталуы-на кепш ету жуйес!нде ерекше орын алады.
Кылмыстарды дер кез!нде жане толык ашу, к!налшерд! ашкерелеу жане кылмыстык жауапты-лыкка тарту, оларга ад!л жаза тагайындау кукык коргау органдары кызмет!ндег! тергеу жане же-дел-!здест!ру арекеттер!н!ц сапалы жург!зшу!мен тыгыз байланысты. Сонымен б!рге, тергеуш! мен жедел !здест!ру кызметкерлер! дер кез!нде езара акпаратпен алмасып, кылмыстылыкпен курес жург!зуде б!рыцгай уйлес!мд! кызмет! ету! ти!с.
Криминалист!к гылыми адебиеттерде тергеу-ш!нщ жедел !здест!ру органдарымен езара байла-нысы, оныц кажеттшг!, тшмдЫп жен!нде галым-дардыц пгарлер!, ой-тужырымдары керш!с тапкан.
Маселен, А.Н. Балашов ез!н!ц гылыми ецбе-г!нде тергеуш! мен аныктама органдарыныц ара-сында ти!ст! децгейде езара арекет! болмаган-дыктан, б!ршама кылмыстар ашылмай калаты-ны туралы айткан болатын [1].
А.Н. Балашовтыц бул пж!р!мен б!з кел!се оты-рып, тергеуш! мен жедел-!здест!ру кызметкерлер! арасындагы езара арекет ету ти!ст! децгейде болма-са, кукык коргау органдарыныц кылмыстылыкпен куресшщ тшмдшп, сезс!з, темендейтшш айта аламыз.
А.Н. Балашов, А.П. Гуляев, А.Я. Дубинский галым-дар тергеуш!нщ кылмысты ашу бойынша кызмет!, оныц элемент! ретшде аныктама органдарымен езара арекетш курайтыны женшде пшрлерш бшдрген [2,3].
Крыска курылымды, б!рак терец мазмунды езара арекет етуд!ц тус!н!г! Р.С. Белкинн!ц редакциясы-мен басылып шыккан криминалистика окулыгында бершп, езара арекет ету кылмыстык !с бойынша акикатты аныктау процес!ндег! максаттары, м!ндет-тер!, куштер!, куралдары мен уакыты жен!нде кел-!сшген органдардыц кызмет! деп аныкталады [4].
Е.Е. Жак1шев езара арекет ету тергеу про-
цесшде тергеу катысуш^гларыныц арасында пай-да болып, аркайсысыныц кузыреттер! шег1нде, ез куралдары, тас!лдер! кемег!мен кылмыстарды тез, толык ашу, кылмыстык !стерд! сапалы тер-геу уш!н жург!з!лет!н!н айтады [5].
Тергеу таж!рибес!нде тергеуге катысуш^1лард^1ц езара арекет ету мумюнджтер!н колдану б!ркатар артыкш^глыктарды беред!. Эзара арекет ету нати-жес!нде тергеуге катысуш^1лард^1ц курамы толык болып, тергеу арекеттер! мен жедел-!здест!ру ша-раларыныц кел!с!лген жоспарларын куруга колай-лы жагдайлар жасалад^1, тапсырмалар, нускаулар жазбаша нысанда тез бер!л!п, олардыц тиянакты, толык орындалуы жогарылайды.
Эзара арекет етуд!ц барлык нысандарында, турлер!нде тараптар б!ркатар кагидаларды бас-шылыкка алад^1. Эзара арекет етуд!ц мацызды1 кагидалары мыналар есептел!нед!.
1. Эзара арекет етуд!ц зацга, зацга сайкес акт!-лерге нгг!зделу!. Тергеушгн!ц жедел-!здест!ру органдарымен, сараптама органдарымен езара арекетгнгц нег!зг! ережелер! к^1лмыст^1к !с жург!зу зацымен караст^гр^глган. К!ЖК-ц 64-бабында тергеуш!н!ц ез тергеу!ндег! !стер бой^1нша аныктау органдарыныц тергел!п жаткан !ске катысты жедел-!здест!ру ма-териалдарымен танысуга, оларга жазбаша, аткару уш!н м!ндетт! !здест!ру жане тергеу !с-арекеттер!н жург!зу туралы тапсырмалар мен нускаулар беруге жане олардан тергеу !с-арекеттер!н жург!зуге жардемдесуд! талап етуге кук^1гы бар. К^!лмыс-тык !с жург!зу зацы тергеуш!ге мамандармен езара арекет ету кезгнде кец екшеттЫктерд! беред!. мыстык !с жург!зу зацында тергеуш!н!ц тексеруд! (221, 222-баптар), адам май!т!н тексеруд! (224-бап), эксгумация журпзуд! (225-бап), куаланд^1руд^1 (226-бап), т!нтуд! жане алуд^1 (230, 231, 232-баптар), жеке т!нтуд! (233-бап), тергеу эксперимент!н (239-бап) жург!зуге мамандарды катыстыруга кукыгы бар екен! керсет!лген. Тергеуш!н!ц аталган кукыктарын камтамасыз ету максатында зацныц нормаларын-да мамандардыц м!ндеттер! бек!т!лген.
2. ^ылмыстык !ст!ц мудделер! канша уакытты талап етсе, езара арекет етуд!ц соншама уакытка созылуы. Сахналаумен жасырылган адам елт!ру кылмыстары курдел! кылмыстык !стерге жатады. Бул кезде езара арекет ету кыска мерз!мд! емес, тергеуд!ц соцына дей!н жалгасады.
3. Тараптардыц ез м!ндеттер!н дербес орындауы жанг олард^1ц натижелгр! ушгн тол^1к жауапт^1 болу^1.
4. Тергеу процес!нде табылган мал!меттерд! тараптардыц жария ету!не руксат бер!лмеу.
5. Тергеу арекеттер!н жане жедел-!здест!ру ша-раларын б!рлес!п жоспарлау. Тергеу кат^1суш^1пары езара арекет етуд! жоспарлы турде жург!зсе, оныц
126 7 № 4 (16) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
асер1, тшмдщп жогары болады. Кылмыстарды тер-геудщ бастапкы кезещнде тергеу жоспарымен каты-сушылардыц релдерГ аныкталып, накты орындаушы-лар мен орындау мерзшдер1 бектлгд1 Тергеу жос-пары орындаушыларды тарппт етп, жауапкершшитн кетередГ. БГрлескен арекеттердщ жоспары барльщ орындаушыларга бГрыщай да, жеке де болуы мумюн Жедел-1здеспру шараларын жалпы жоспарда накты керсету тшмшз болса, жеке жоспар курылады.
6. Эзара арекет етуш1 жактар б1р-б1ршщ мумкшдштерш бшш, езара байланысты орнатуда белсевд болуы керек. Тергеуш1 толык дарежеде жедел-1здест1ру, сараптама органдарыныц мумкшдштерш бшсе, оларды кажетп жагдайларда дурыс колдана алады. Бул жедел кызметкерлерге, маманга катысты. Эзара арекет етуд1 орнатуда белсендшж тергеушгден шыгу керек. Сонымен б1рге, жедел кызметкерлердщ, мамандардыц да бел-сендЫп кажет. Тергеу катысушылары езара аре-кетп орнатуда белсендшж керсетсе, колдагы барлык куштерш, куралдарын толык колдана алады
7. Тергеушшщ жедел-тергеу топты баскаруы. Тер-геупа - кылмыстарды тергеу процесшдеп непзп тулга. Эзара арекет етудщ дурыс уйымдастырылуы, нати-жел1 болуы ец алдымен тергеушше байланысты болады. Егер тергеушГ кажет белсендшжй керсетпей, аныктама органдарына катысты езшщ процессуалдык уакшеттерш кец, белсевдг турде колданбай жумыс гстесе езара арекеттщ натижелГ болуы киындайды.
Топ мушелерГ жумысыныц уйкастыгы Гстеген ецбектерше, к бойынша тергеудщ жалпы жай-куйше байланысты болады. Сондыктан тергеушГ жедел-тергеу топтыц басшысы, уйымдастырушы-сы ретшде тутастай тергеудщ жай-кут туралы топтыц барлык катысушыларына акпарат береди Тергеуш жане жедел4здестру кызметкерлгр1 езара акпаратпен жаксы алмасса, езара арекет етудщ нати-жеа, уйымдастырылуы жогары децгейде болады.
Сол себепп, аталган тергеу катысушылардыц езара арекетшде психологиялык аспектшерд1 зерт-теудщ мацызы улкен
Осыган орай, профессор А.В. Дуловтыц «сот пси-хологиясы паш сот адшдшн жузеге асыру кызметш-де калыптасатын психологиялык катынастардыц барлык ерекшелжтерш зерттеуд1 курайды>> деген кезкарасын колдаймыз [6]. Осыган уксас пшрдГ сон-дай-ак Ратинов А.Р., Досбол ЕЕ устанады [7].
Жедел жолмен алынган мал1меттер, ал1 далел-демелер болмагандыктан, олар тергеу арекет-терш журпзу жолымен кайта тексершу1 ттс [8].
^ылмыстарды тергеуде тергеушшщ жедел-Гздестру кызметкерлершщ жумыс бабында ал-ган мал1меттер1мен тжелей танысуы, аныктама органдары кызметкерлергнгц тергеу малгметтер-Гмен тжелей танысуы акпаратпен езара алмасу-дыц ец ттмд1 нысаны саналады
Эзара арекет ету кезшде тергеула мен жедел кыз-меткерлер б1р-б1ршен араласып, олардыц арасында туракты психологиялык катынастар калыптасады.
Кылмыстарды тергеу кезшде езара арекетке тусетш тергеуш1 мен жедел кызметкерлер карым катынасыныц ортак белг1лер1 бар: карым-катынас-тыц кукыктык реттелу1, нег1зг1 максаттарыныц, мгндеттергнгц, кейде мудделергнгц бгрдей болуы.
Муныц бар1 езара арекет ету кез1нде жаксы, ккер, тулгалык психологиялык катынастарды калыптастырады. Б1зд1ц п1к1р1м1зше, тергеу катысушылары арасындагы тулгалык карым-катына-стар Гскерлш ынтымактастыкка, езара тус1н1ст1кке, жолдастык кемекке непзделу1 ти1с.
^арым-катынастар психологиясы езара арекет етуш1 тулгалардыц психикалык касиеттерш, ба-гыттарын, сен1мдер1н, баска да ерекшелштерш ескере отырып калыптасады.
Тулганыц психикал^1к кур^1л^1сын ан^1ктайт^1н ман^1зд^1 касиет ем1рл1к баг^1т бол^1п таб^1лад^1. «Бул касиетте тулган^1ц максаты, ниет1, субъективп кат^1-насы, мгнездемесгнгц бук1п жуйеа кер1н1с табад^1^> [9].
Эм1рлш багыт психикалык процестерге, психикалык касиеттерге т1келей асер етед1. Адамныц ем1рл1к устанымы баска адамдармен карым-катынасымен, ез1не, болашагына деген катынасы-мен аныкталад^1. Адамдардыц карым-катынаста-рыныц психологиясы олард^1ц темпераменттер1-мен, м1нгздер1мен аныкталад^1. «Темпераментт1ц кез келген тишнде адам улкен алеуметт1к жет1ст-штерге жету1 мумк1н>, - дейд1 В.М. Теплов [10].
Темперамент тураксыздытын, кажет жагдайларда зешнгн б1р маселгге шог^грланд^грмау, психикал^1к таз1мс1зд1кт1, баска да кер1 касиеттерд1 ез1н-ез1 тартгпке салу, ез еркн кушпен баскару, оц кезкараспен ез1нг карау арк^1лы жецуге болад^1. Эзара кар^1м-кат^1нас, тулга-лык катынас енеге кагидаларына, адамгершглгкке, адептглгкке, субъективтг кондыргыларга, стереотип-терге, сез1мдерге, унату-унатпауга, тарт^1мд^1л^1кка, жаг^1мсызд^1кка, сеншазджке н2г1зделгдТ [11].
Эдепт1л1к нормалары кылмыстык Гс жург1зу барысында тергеушГге маман ретшде арнаулы бглгмг бар бглгмдг, принципшгл, адал жане кылмы-стык Гст1ц натижелерше мудделГ емес адамдар-
тартуды талап етед1.
ТергеушГ мен сарапшыныц езара байланысын-да б1р-б1р1н1ц ккерлш касиетГн багалау, барлык жагдайларда б1ршш1 орынга койылып, ортак Гст1ц муддеш уш1н унату немесе унатпау сез1мш бас-ш^глыкка алу, ек1нш1 орынга койылуы ти1с.
Эзара арекетке тусетш тулгалардыц жеке касиеттерГ езара карым-катынастыц ти1мд1л1г1не асер етед1. ^ылмыстарды тергеу жане ашу уш1н мацызды касиеттерге: ынталылык, енегелГк, бай-салдык, шыдамдылык, сыпайылык, тапкырлык, зеректГк, ерл1к, батылдык, баскалардыц п1к1р1мен санаса б1лу жане баскалар жатады.
Аталган касиеттер б1рдей дарежеде тергеушГге, жедел-1здест1ру кызметкерлерГне, маманга, сарап-шыга жане езге де тергеу катысушыларына кажет.
А.Р. Ратинов тергеушГге тан болуы ттс келесГ интеллектуалдык касиеттердк зерект1л1к, б1л1кт1л1к, б1л1мн1ц, дагдылардыц болуы, есте сак-тау, жаксы сешку, елестетуш1л1к, жылдамды1к, дербестГк, максаттылык, сыншылдык, ойлауд^1ц и1мд1л1г1н атап керсетедГ [12].
Б1здщ п1к1р1м1зше тергеушГге, сонымен б1рге, ер1кт1л1к, табанд^глык, уйымдастыру каб1леттер1, курделГ жагдайларда адамдарды баскара б1лу дагдылары сек1лд1 касиеттер кажет. ТергеушГ барлык тергеу катысушыларын тез арада б1ршт1рш, жумысын уйымдастырып, ез еркше багындырып,
Уголовное право и уголовный процесс
ЕЛЮ
ap6ip катысушыныц орнын белгшеп, б1ртутас ужымды куРУ керек.
Тергеушшщ бшмдшж, icкеpлiк, нактылыж, уйым-дастырушылык, талаптылык, eнeгeлiк касиетт^ жедел-тергеу тобы кaтыcушылapымeн кызмeт icтecу барысында айкын керМс тапса, онда оныц бeдeлi жогары болады. Жедел-тергеу тобыныц бас-шысы eзiнiц бiлiктiлiгiн каншалыкты дарежеде жаксы керсете бшсе, соншалыкты децгейде баска катысушылар да оныц жумысын Yлгi алып, ездершщ функционалдык мшдеттерш сапалы орындайды.
Тергеу катысушылары бipiн-бipi куpмeттeуi керек. Tepгeушi мен тергеуге катысушылар езара карым-катынаста устамды, сыпайы, iзeттi бол-ган кезде кылмыстык icтi тергеу жeнiндeгi бipлec-кен кызмет натижeciн бepeдi.
Кылмыстарды тергеу кезшде адептшж норма-ларын устану тергеушшщ, тутасымен тергеу органдарыныц беделш кeтepiп коймай, тepгeушiнi зерек, жинакы eтiп, барлык ынтасын кызметке жумылдырады.
Тергеушшщ баскару жумысы адамдардыц мшездерщ ^штерщ мYмкiндiктepiн бiлу, оларга асер ету, оларды ец жогаргы натиже беретш дец-гeйдeгi кызметке коюмен уштасу керек.
Уйымдастырушылык кабшетке ие адамдардыц мiнeздepi аpтYpлi болып кeлeдi, бipaк олардыц барлы-гына тан ортак бeлгiлepдi атап керсетсек, бул: адал-дык, жумысына жауапкершшжпен карау, адамдардыц imri жан дYниeciн танып, ар адамныц кeцiлiн табу, ба-тылдык пен кайраттылык. Аталган кacиeттepciз уйым-дастырушыныц тулгасы болуы мYмкiн емес.
Keйбip жагдайларда езара арекетке катысу-
шы тулгалардыц арасында психологиялык кай-шылыктар туындауы мYмкiн Бул кайшылыктар езара арекетке катысушылардыц бip белт бipлec-кен кызметтен тiкeлeй бас тарткан, езара мшдет-тepiн ттсп орындаудан жалтарган, не оларды са-пасыз орындаган жагдайда орын алуы мYмкiн.
Жедел-тергеу топтагы кайшылыктарды алдын алу Yшiн кeлeci усынымдарды беруге болады:
1) топтыц барлык мYшeлepi аpбip топ мYшeci кызметшщ максатын дурыс TYciну, кабылдауы тиic;
2) аpбip мYшeнiц пгарше курметпен карау кажет;
3) мiндeттepдi накты белу, тапсырмаларды беру, басталган кайшылыктарды аныктау, алдын-алу, болдырмау Yшiн психологиялык гылымныц мYмкiндiктepiн пайдалану;
4) топ мYшeлepiнiц езара eмiн-epкiн араласу-ын калыптастыру;
5) артурт пiкipлep орын алганда арбртоп мушесшщ TYciндipмeciн жан-жакты талкылау жане талдау;
6) сын пiкipлepдi бip-бipiнe жаксы ниетпен, жол-дас ретшде айту;
7) кез келген жагдайда кaтeлepдi TYciндipу, да-улы сурак бойынша топтык пiкipдi калыптастыру;
8) кашби мадениет epeжeлepi мен нормаларын булжытпай сактау.
Криминалдык полицияныц барлык бeлiмдepiнiц кызмет криминалистиканыц техникалык, такти-калык жане адктемелж усынымдарын укыпты колдану кезшде табысты болуы мYмкiн.
Барлык езара арекет ету катысушыларыныц кызмeтiн толык криминалистж камтамасыз ету кылмыстык icтepдi дер кeзiндe ашу мен сапалы тергеуге тжелей асер етед!
Колданышган адебиеттер Ti3iMi
1. Балашов А.Н. Прокурорский надзор за исполнением законов в процессе взаимодействия следователя и органов дознания. - М., 1987.
2. Гуляев А.П. Следователь в уголовном процессе. - М., Юрид. лит., 1981. - C. 32-38.
3. Дубинский А.Я. Взаимодействие следователя с органами дознания. - Киевская высшая школа МВД СССР, 1970 - стр. 99.
4. Криминалистика. Учебник для вузов / Под ред. Р.С. Белкина. - Москва, 1999. - C. 401.
5. Джакишев Е.Е. Криминалистическое обеспечение и координация деятельности участников расследования налоговых преступлений. Дисс... канд. юрид. наук. - Алматы, 2000. - С. 14.
6. Дулов А.В. Судебная психология. - Минск. Вышэйшая школа, 1975. - 462 с.
7. Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. - М.: Высшая школа МООП СССР, 1967. - 290 с. Досбол Г.Г. Психология предварительного расследования. - Алматы: Казак университет^ 2000 г., 126 с.
8. Галиев С.Ж., Сапарин О.Е., Комментарий к закону Республики Казахстан «Об оперативно-розыскной деятельности». - Алматы: Жет Жаргы, 1998. - 96 с.
9. Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. - М., 1984. - С. 311.
10. Теплов В.М. Проблемы индивидуальных различий. - М., 1961. - С. 406.
11. Аврах Я.С. Психологические проблемы защиты по уголовным делам. - Казань, 1972. - С. 88.
12. Ратинов А.Р. Судебная психология для следователей. - М., 1967. - С. 112-113. В.Л. Васильев. Психологические основы организации труда следователя. Учебное пособие. - Волгоград, 1976 г.
Мацалада автор цылмыстарды тергеу барысында тергеуш1 мен жедел-1здест1ру цызметкер-лершц езара эрекет ету царым-цатынасыныц психологиялыц аспектЫерт царастырады.
В научной статье рассматриваются процессуальные и психологические аспекты взаимодействия следователя и сотрудников оперативно-розыскной деятельности.
The scientific article concerns with procedural and psychological aspects off interaction between investigator and operative-search staff.
