CC BY
16~82 7 3 (15) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
А.Е. КЕР1МК,¥ЛОВ,
К,аржы полициясы академиясы Еылыми-зерттеу орталыгы жэне адъюнктураныц гылыми цызметкерг, цщъщтану магистрг, царжы полициясыныц ага лейтенанты
КЕДЕН Т0ЛЕМДЕР1 МЕН АЛЫМДАРЫН Т0ЛЕУДЕН ЖАЛТАРУ К;ЫЛМЫСЫНЬЩ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ ТУРАЛЫ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Ку^ыщтыщ мемлекетт!ц б!зд!ц Республикада ^алыптасу кезец!нде ^ылмыстар мен ^у^ыщбу-зушылыщтарга ^арсы курес мэселелер! ерекше мацызды магынага ие.
Кышмыстылыщ ете ^иын элеуметт!к кубылыс екен! белгш!, онымен сэтт! куресу уш!н оньщ пай-да болуына эсер етет!н себептер! мен шартта-рын тияна^ты зерттеп, осы ^ылмыстыщ ^убылы-старды болдырмау жэне алдын алу уш!н на^ты шараларды жузеге асыру ^ажет.
Ел!м!зде ^^1лмыст^1лы^пен курес кец ау^ымды жург!з!луде. Мысалы, б!р жагдайларда ^огамга ^ау!пт! !с-эрекеттщ алдын алу керек болса, ек!нш! жагдайларда басталган ^ылмысты тыю керек, ал уш!нш! жагдайларда жасалган ^ылмысты ашып, айыптыларды жазага тартып оларды тузету керек.
Кылмыс^а ^арсы курес !с-эрекеттер!нде эрб!р жасалган ^ылмысты уа^ытылы токгату жэне ашу туралы зацныц талаптарын мулт!кс!з орындау ец алдымен ^ылмыстыц алдын алу мен жоюда ерекше мацызга ие екен!н айта кету керек.
Эрб!р жасалган ^ылмысты уа^ытылы ашу, ^ыл-мыскерге эдш жаза тагайындау жаца ^ылмыстар-дыц алдын-алуын ^амтамасыз етед!, сотталгандар-ды ^айта тэрбиелеу жэне тузету бас^а тура^сыз ^огам мушелершг елзул! эсер етед!.
Кылмыстыц алдын алу ^ылмысты^-^у^ы^ты^ тыйым салынган тэрт!пт! бузушылыщ мумк!нд!гш ескерту ма^сатында элеуметт!к объект!лерге эсер етуш! органдар; уйымдар мен мекемелер уш!н курдел! де кеп ^ырлы кызмет жуйес! болып саналады. Алдын алу жуйес!н алдын алу субъек-т!лер! мен объект!лер! ^урайды. Бул жуйе элеу-метт!к болып танылады, ал кез келген элеуметт!к жуйе ^ызмет ету жэне даму процестерш басы-нан кеш!ред!.
Кеден телемдер! мен салыщтарды жинауды улгайту ма^сатында кеден ^ызметш, ец алдымен оны автоматтандыру жолымен мыщтап ныгайту керек. (Н. Назарбаевтыц Парламенттщ V сессиясында свйлеген сезтен, 1999 жылгы 1 цыркуйек)
Казахстан Республикасыныц Президент! Н.Э. Назарбаев езшщ «2030 жылга дей!нг! ^аза^-станныц стратегиялыщ дамуы» атты Республика хал^ына жолдауында ^ылмыспен дэйект! куресу, Республикадагы зацдылыщ пен ^у^ыщтыщ тэрт!пт! ныгайту, олардыц жасалуына эсер ететш себептер! мен шарттарын терец зерттей келе олардыц уа^ытылы жолын кесу мен алдын-алу-дыц на^ты шараларын жасау ^ажет деп белг!лед!.
Адамзаттыц сонау ^алыптасу кезещнзн бастап-а^ ^ылмыст^глы^ты тек ^ана жазаныц кемег!мен токгатудыц мумк!н емест!г! белг!л! болган. Бас-кез жо^ жазалай беруден гер! ^ылмысты ескерту утымды деген угым пайда болды. Кылмыс-ты ескерту туралы идея кептеген гасырлар бурын усынылган. Мысалы, Платон зац шыга-рушыны ^ылмыскер болуга бет тузеген адамды ^ылмыстан жеритшдей жагдайга жетк!зет!н Зац шыгаруга ша^ырды. Аристотель ^ылмысты ескерту - бул бузылган ойга ^арсы келет!н эдет-тер мен талгамга ^арсы курес деп жорыды.
Кылмыстылы^тыц алдын алу, ескерту, куресу угымдарыныц тупк! мэн! ^ылмыстылы^ты болдырмау шаралар ^арастыру эрекет болуын-да жэне ^ылмыстылы^ты ескертуд!ц демократизм, парасаттылыщ, зацдылыщ, гылыми нег!зд!л!к, кешенд! кез^арас пен тецдест!ру сын-ды ^агидаттарга нег1зделед1.
Демократизм - ^у^ы^ беруш! конституциялы^ нормага сэйкес, азаматтардыц мемлекетт!к жэне ^огамды^ !стерд! бас^аруга кец!нен араласуына ^ылмыстылы^ты ескертуге тура^ты жэне ти!мд! турде ^атысуы.
Гуманд^1лы^ - ^огамга жат ма^сат пен баг-дарлард^1 бейтараптандыру жолымен адамн^1ц ар-ожданы мен мудделер!н ^оргаумен, тулганыц
Уголовное право и уголовный процесс
гит
когамга жат мшезбен бул1ну1н1ц себептер1 мен шарттарын жою мен когамдык катынастагы адам-гершЫкп сактаумен сипатталатын кылмыстылык-ты ескерту жeнiндегi кызметшщ мазмуны.
Зацдылык - кылмыстылык ескерту жетдеп субъектiлеpден баска (оларга орындау Yшiн езге ноpмативтiк актiлеp усынылады) азаматтарды; лауазымды адамдардыц, мекемелер мен уйым-дардыц зацды сактау талаптары.
Кылмыстык зацдарды насихаттау екi формада: жалпы сактандыру жане жеке сактандыру форма-ларында кepiнiс табады. Ягни оныц ыкпалы мем-лекеттiц барлык журтшылыгына да, оныц eзiндiк сипаты бар жекелеген топтары мен адамдарына да багытталган. Профессор Е. ^айыржанов «бар-лыгы да: адамдар да, заттар да, кубылыстар да тарбиеленед!» деген болатын1. Когам мYшелеpенiц кейбip бeлiгi зац талаптарын саналы, ерюмен, мажбYpлеусiз орындайды, муны олар мемлекет алдындагы мiндетiн орындадым деп санайды. Зацдылык кукыктык мемлекет орнатудыц кажетл шарты, жалпы мемлекеттiц де, когамныц да мYДде-сiне, сонымен катар жеке адамдардыц кукыктары мен мYДДелеpiн жан-жакты жане толык коргау та-лаптарына да сай келед1 Эрине, бул жалпы сипат-таманыц кандай аpекеттеpдiц кылмыстык жазала-натын екендтн аныктайтын кылмыстык зацга, нор-маларга толыктай катысы бар. ^ылмыстык зац адамныц eнегелiк дамуына оц ыкпал етедi, ал ол когамга жат дагдылы адамдарды тежейдi.
Аныктау органдары eздеpiнiц жедел жумыста-рыныц барысында кейде кылмысты болдырмау-дыц мундай мYмкiндiктеpiн де пайдаланады. Со-ган карамастан eз еpкiмен бас тартуга TYpткi бо-лудыц зацдылыгына деген ортак пiкip жок. Kейбip авторлар кукык коргау органдары тарапынан eз еpкiмен бас тартуга туртю болуды теpiске шыга-рады, бул eз еpкiмен бас тарту шартына кайшы келедi дейдi. Баска бipеулеp бул шараны кажет дейдi, олардыц пiкipiнше, ол кылмыстык зац талап-тарыныц орындалуын оныц санкцияларына жYгiнбей-ак камтамасыз етiп коймайды, сонымен катар кукык бузушылардыц кылмыстыц бастапкы кезшде-ак TYзелуiне колайлы жагдай тудырады екен. В.Д. Ивановтыц пiкipiнше, eз ерюмен бас тартуга кeндipу eте кYpделi iс, ол касiби шеберлжп, устамдыкты, психологиялык бiлiмдi керек етед2.
БYгiнгi KYнi ^азакстанныц кеден жане баска да кукык коргау органдары Yшiн eзектi маселенiц бipi кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден
жалтару кылмыстарымен KYpес жYpгiзу. Осы кылмыстардыц каркын алып, дамып, epiстей тусуi елiмiздiц улттык каушаздагшз катер тeндipiп отыр. Сондыктан да осы кеден кылмыстарымен, оныц iшiнде кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтарумен KYpестiц тиiмдiлiгiн артты-руды, осы багытта кешендi гылыми жан-жакты зерттеу жYpгiзудi кажет етедi.
Алайда кукыктык кубылыстардыц, сонымен катар когамымыздыц Yнемi даму Yстiнде болуы-на байланысты, олардыц Yнемi eзгеpiстеpге ушы-рауына байланысты К^азакстан Республикасыныц кылмыстык зацы бойынша кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтару Yшiн кылмыстык-кукыктык жане оныц алдын алу маселелеpiн кайта карастырып eту кажет деп ойлаймыз.
Экiнiшке орай, кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтару кылмыстарымен бYгiнгi кылмы-стык кукык тургысынан жуpгiзiлiп отырган куpестi жеткiлiктi дарежеде деп айтуга алi ертерек. Бiздiц кeзкаpасымызша, бYгiнгi кунi кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтарумен куpестегi кукык коргау органдарыныц кылмыстык кукыктык адiстеpдi алсiз колданудыц себептеpiнs кызметкер-лердщ зацдарды жеткiлiксiз бiлуiн, кеден саласын-дагы зацдарды колдану барысында кездесетш кара-ма-кайшылыктарды саралау барысында туындай-тын киындыктарды жаткызуга болады.
Кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтару кылмысыныц когамдык кауiптiлiгi ^азакстан Республикасыныц экономикалык кауiпсiздiгiн, казакстандык экономика мен алемдш шаруашылык арасындагы байланысты алсiздендipiп, кедендiк iс саласындагы шаруалык субъектшердщ жане мемлекеттiк органдары аза-маттарыныц кукыктарын бузады.
Кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден жалтару кылмысыныц неНзН себептеpi, бipiншiден, алеуметпк-экономикалык саласында, бул - отанда eцдipiлген тауарларга басекелестiгi жок тауарлар, ашресе автомобиль жасауда болып табылады. Екшшщен бул - акелiнетiн шетел та-уарларыныц кедендiк баж салыктарыныц жога-ры болуы. Халыктыц мYлiктiк кабаттасуы жане пайдакор-жеке психологиясыныц, сауда кыз-метiнiц кeбеюi, Yлкен акша сомасы жане багалы заттары бар тулгалардыц кабаттасуы кылмыс динамикасына айтарлыктай ыкпал етед!
^ылмыстылыктыц тез тeмендеуiне, сонымен бipге кеден тeлемдеpi мен алымдарын тeлеуден
1 Кайыржанов Е. Жастарга цщыцтыц тврбие мвселерг. - Алматы, 1979. - 17-6.
2 Корчагин А.Г., Иванов А.М.. Уголовное законодательство зарубежных стран о преступлениях в сфере экономической деятельности / Право и политика. - №9. - 2001. - С. 82-95.
~84 7 № 3 (15) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
жалтару кылмыстарыныц темендеуше rça3ipri кезде объективт жагдайлар жок, ал уйымдасты-ру мен машыктану кызмет кылмыстык кызмет-те удайы ecin келедi. Кеден телемдеpi мен алым-дарын телеуден жалтару кылмысыныц себептерш жоюга азipше мYмкiндiктеp жок жане таяу бо-лашакта бул жагдайлар езгермейтш кepiнедi. Бул жагдайга тек алдын алу шаралары аркылы ыкпал етуге болады. Бipaк мунда кеп жумыс ютеу керек. Элеуметтш сактандыруды бipaз бел-cендетiп, жауаптылыктыц болмай коймайтынды-гын камсыздандыру керек. Бул жагдайда кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмысын алдын-ала ескертетш кылмыстык-кукыктык нормаларды жетiлдipу объективт кажеттшш болып табылады.
БYгiнгi ^т когамымыз кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарыныц ал-дын ала отырып, eзiнiц экономикалык каушаздМнз нуксан келтipетiн когамдык каушт арекеттерден сактанады. Эйткенi, кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарымен ^рес маселеш ^ipri уакытта бурын болып кермеген маселелерден де кекейтесп. Сондыктан алдын алу шараларын гылыми камтамасыз ету тиiстi шешiмдеpге сайкес жаца, теpецipек жане кешендi зерттеулгрдщ жакын аралыкта орындалуын талап ететш кажеттшк. Кеден тeлsмдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарыныц алдын алу ец мацызды багыттардыц бipi кукык коргау органда-рыныц аталмыш кылмыстардан алдын-ала сактан-дыруы болып саналады. Эюшшке орай, каирп уакыт-та кукык коргау органдарыныц кеден тeлsмдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарымен KYpе-суде, оныц алдын алуда бYгiнгi тацдагы жYpгiзiп жа-■щан жумыстары кецш толарлыктай емес.
Кaзipгi тацда кеден органдарыныц кызмет катац сынга алынып отыр. Бул органныц тара-пынан контрабанда мен кеден телемдершен жал-таруды аныктау темен.
Президент айткандай, бipнеше жылдар бойы кеденшiлеp, шекара кызметкеpлеpi мен полиция кызметкеpлеpi Казакстан-Кытай шекарасындагы криминалдык жагдайды шеше алмай отыр. Кыл-мыскер мемлекеттiк органдарды ыгыстырып отыр. Соныц натижесiнде мемлекетке Yлкен зар-даптар келпруде. Кытай мен ез мемлекетiмiздiц есебiнs кeцiл аударатын болсак, 2000 жыл мен 2001 жылдыц бipiншi жартысында экспорт-импорт сомалары бipнеше жY3 миллион долларга ауыткиды, арине, Казахстан еншiсiне емес.
Эз кезегшде мемлекетпк бюджеттщ шыгында-ры ете улкен. Мемлекетке келтipiлген зардаптыц аукымын ескеpiп, Н.Э. Назарбаев Бас Прокуратура мен Мемлекетпк Кipiс МинистрлМ аталган фак-тiлеpдi тексеpiп, зацсыздыктыц жолын кесу ниетiн бiлдipдi.
Эшресе, мемлекеттщ экономикалык мYддесiнs зиян келтретш каушп кылмыстардыц бipi осы -кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмысы. Эныц салдары да бiзге анык: а) бюд-жетке баж салыгы, салыктар мен жиналымдар TYспейдi; б) ете Yrn® келемде тауарларды, шию-затты урлау, салык телеуден жалтару, кызмет ба-бындагы кылмыстарды жасау аркылы нуксан кел-тipедi.
Ал осы салдарга акелiп согатын себептеpдi жою немесе азайту Yшiн адiстеp табуымыз керек. Элеуметлк-экономикалык реформаларды жYpгiзген кезде когам кылмыстылыкты кез кел-ген когам мен бYкiл адамзаттыц мацп сеpiгi ре-тiнде кабылдап, бшу керек. Мемлекеттiк пен когамныц дамуымен кылмыстылыктыц ар TYpлi нысандары дамиды жане eседi, сонымен бipге кылмыстылык, ол - алеуметтiк патология.
Кылмыстылыкпен, асipесе уйымдаскан жане жемкорлык кылмыстылыкпен KYpес соцгы кез-дерде езект болып келедi. Мемлекет пен когамга аса кауштшшт жеке немесе делдалдар аркылы мYлiктiк игiлiктеpдi мемлекеттiк функцияларды жYзеге асыратын тулгалар алу фaктiлеpi тeндipедi жане мемлекеттiц экономикалык мYдделеpi мен стратегиялык турактылыкты алсipетедi. Муны 1998 жылы 2 шiлдеде ^шше енген Казакстан Республикасыныц «Жемкорлыкпен ^рес туралы» зацы куаландырады1.
Бугiнгi KYнi когамымыз кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарыныц алдын ала отырып, eзiнiц экономикалык каушшз-дiгiнs нуксан келтipетiн когамдык каушт арекет-терден сактанады. Эйткенi, кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарымен KYpес маселесi кaзipгi уакытта бурын болып кермеген маселелерден де кекейтесп. Сондыктан алдын алу шараларын гылыми камтамасыз ету тиiстi шешiмдеpге сайкес жаца, теpецipек жане кешендi зеpттеулеpдiц жакын аралыкта орында-луын талап ететiн кажеттшш. Кеден тeлемдеpi мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарыныц алдын алу ец мацызды багыттардыц бipi кукык коргау органдарыныц аталмыш кылмыстардан алдын-ала сактандыруы болып саналады.
1 Алауханов Е. Контрабанданыц жалпы к^цыцтыц сипаттамасы жене онымен куресу жолдары /Зац. - 9/2006.15-бет.
Уголовное право и уголовный процесс
Г~8П
Эюшшке орай, ^a3ipri уакытта кукык коргау орган-дарыныц кеден телемдер1 мен алымдарын телеу-ден жалтару кылмыстарымен куресуде, оныц ал-дын алуда бугiнгi тацдагы жуpгiзiп жаткан жумы-стары кецш толарлыктай емес.
Б1збен журпзшген кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтарумен курес журпзетш каржы полнциясы органдарыныц кызметкерлерь нен алынган сауалнама бойынша «кеден телем-дер1 мен алымдарын телеуден жалтарудыц санын темендетуге эсер ететш мемлекетпен колданы-латын шаралар дурыс нэтиже беред1 ме?» деген суракка «иэ» деп жауап бергендер 30%, «жок» деп жауап бергендер 45%, «жауап беруге киынсына-мын» деп жауап бергендер 25% курады.
Сэйкесшше «егер, жок болса, онда С1здщ ой-ыцызша мемлекет тарапынан осы жагдайды ба-кылауга кандай шаралар ыкпал ету1 мумкш?» деген суракка жауап бергендер «кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару туршде кыл-мыс жасаганы ушш жазаны катацдату кажет» -26%, «мушкп тэркшеудщ мшдетп колданылуы кажет» - 29%, «шетел тэж1рибесш зерделеу жэне колдану кажет» - 13%, «кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару механизмш анык-тау сурактары бойынша кеден органдары мен баска кукык коргау органдарыныц езара акпарат-тык карым-катынасыныц кукыктык непзш кке асыру кажет» - 21%, «кеден кызметкерлершщ штаттык санын кебейту кажет» - 11% кураган
«Кукык коргау органдарыныц кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтаруга карсы курес журпзушщ ттмдшшне канагаттанасыз ба?» «иэ, канагаттанамын» деп 23%, «жок, канагаттанбай-мын» деп 47%, «жауап беруге киынсынамын» деп 30% жауап берген Осы сурактыц непзшде «егер, келкпесещз, онда С1здщ ойыцызша кандай шаралар кабылдау керек?» суракка деген жауаптар жа3ылган.
Сондай-ак «кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтарумен курес журпзуд1 жетшд1ру жетндеп С1здщ усыныстарыцыз» деген сауална-
мага зацда накты жэне толык жазу керек, кукык коргау органыныц кызметкершщ элеуметпк жаг-дайын жаксарту (элеуметпк жецшдштер, жалакы мэселелер1, т.б.), эюмшЫк жэне кылмыстык ко-декстерде осы кылмыс ушш санкцияны кушейту, эдютемелш усынымдар жасау, кукык коргау органыныц кызметкерлершщ тексеруге (банктш, тше-лей жэне т.б.) руксаты болуы, кедендш рэс1мде-уд1 жасайтын кеден органыныц лауазымды тулга-ларына жауаптылыкты жогарылату, келемде жасалган кылмыстыц мелшерш азайту, штатты улгайту, осы кылмыс саласындагы барлык кукык коргау органдарыныц карым-катынасын кушейту кажет деген усыныстар келтршген.
Сонымен, кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтарудыц санын темендетуге эсер ететш мемлекетпен колданылатын шаралар дурыс нэти-же бермей отыр, ягни кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару туршде кылмыс жасаганы ушш жазаны катацдатуды, мулт! тэрюлзудщ мшдетп колданылуды, шетел тэж1рибесш зерделеу жэне колдануды, кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару механизмш аныктау сурактары бойынша кеден органдары мен баска кукык коргау органдарыныц езара акпараттык карым-катынасыныц кукыктык непзш кке асы-руды, кеден кызметкерлершщ штаттык санын кебейтуд1 кажет етш отыр. Кукык коргау органдарыныц кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтаруга карсы курес журпзушщ ттмдЫп толыктай канагаттандырмай отыр. Осы себептен макалада аталган усыныстар непзге алынады.
Б1здщ ойымызша, осы кезде кеден телемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару кылмыстарымен курес жетндеп сурактар б1здщ Республи-камыздыц нарыктык экономикага ету кезещндеп кылмыстык-кукыктык гылымда улкен гылыми-тэж1рибелш кундылык болып отыр жэне осы мэселет гылыми зерделеу осы санатты ктердщ кылмыстыгымен куресудщ Республикадагы ал-дын-ала профилактикалык шаралары нэтижел1 жэне жоспарлы етюзуге мумкшдж бередт
Автор мацалада кеден твлемдер1 мен алымдарын телеуден жалтару цылмысыныц алдын алу шараларын царастырган, сондай-ац жург1з1лген сауалнамалар нэтижест талдай оты-рып усыныстарын келтгрген.
В статье автор рассматривает профилактические меры по преступлениям, связанным с уклонением от уплаты таможенных платежей и сборов, также даны предложения по результатам проведенного анкетирования.
In this article the author considers the preventive measures of crimes connected with evasion from of customs payment and fees. Also offers by results of spent questioning are given.
