CC BY
33№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Мелдебай М^хтар ЖамбылYлы,
Казацстан Республикасы Президент1 жанындагы Мемлекеттт басцару академиясы Сот тврелт институтыныц 2-курс магистранты
СОТТАЛГАНДАРДЬЩ ЖЕКЕ БАСЫ ЦАУШСВДШ МЕН АР-ОЖДАН БОСТАНДЫГЫН ЦАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Казакстан Республикасынын, 2010 жылдан 2020 жылга дешнл кезецге арналган к^кыктык саясат т^жырымдамасыныц 2.10 бeлiгiне сэйкес, бiз мынадай шаралар кешенiн кабылдауымыз кажет. Кылмыстык эдiлет саласына азаматтарды тартуды азайту, кылмыстык куFын-CYргiн шара-ларын Yнемдеу максатында когамнан окшаулауга байланысты емес кылмыстык-к¥кыктык ша-раларды нег^рлым кещнен колдануга жагдай жасау кажет. Б^л ретте зацнамада жэне сот тэжiрибесiнде кылмыстык-к¥кыктык ыкпал ету тYрi мен шараларын тацдау ец алдымен, оныц накты бiр т^лгага катысты нег^рлым ыктимал тиiмдiлiгi туралы деректер есебше негiзделген т^жырымдар эзiрлеуге тиiс [1, 15 б.].
Сонымен катар соттардыц бас бостандыгынан айыруга балама шараларды нег^рлым белсендi колдануы Yшiн олардыц тиiмдiлiгiн арттыру кажет, ол Yшiн осындай шаралардыц орында-луына жауапты мамандандырылган органды институционалдык дамыту талап етшедг Бас бостандыгынан айыру кылмыстык жазалау тYрiнiц элi де болса непзп тYрi болып калып отырганын ескере отырып, жазалау жагы басым болып отырган бас бостандыгынан айырудыц тэрбиелiк жагын кYшейтетiн шараларды кабылдау кажет. Атап айтканда, жазаларды орын-дауды даралау кагндасы негiзiнде сотталгандарды ^стауды, оларга тYзеу-тэрбиелiк ыкпал етудщ тYрлерi мен эдiстерiн одан эрi дамыту кажет. Бас бостандыгынан айырылгандарды когамдык пайдалы ецбекке жэне окытуга, элеуметтiк косу, оныц iшiнде еартшге карсы, алкогольге карсы мазм^ндагы элеуметпк багдарламаларга тарту аркылы не элеуметпк белсендi кызметтщ езге тYрлерiмен ж^мыспен камту проблемаларын ашу eзектi болып табылады.
Кылмыстык аткару жYЙесi мекемлерщдеп тэртшт! сактауга койылатын жогары талаптар-ды сактаумен жэне камтамасыз етумен катар кылмыстык жазаларды орындау процесш психологиялык-педагогикалык камтамасыз ету, кылмыстык-аткару жуйеш персоналыныц мэртебесiн арттыру жэне оларды элеуметпк-
к^кыктык коргауды камтамасыз ету жетндеп шараларды кYшейту кажет. Б^лармен коса, бас бостандыгынан айыру орындары Yшiн жеке адамныц каушаздщн камтамасыз ету, жазаныц осы тYрiн етеп жаткан адамдардыц к¥кыктары мен зацды мYДделерiнiц сак,талуы мацызды болып табылады. Б^л саладагы нег^рлым перспективалы багыттардыц iшiнде ^стаудыц камералык тэрпбше бiртiндеп кeшiру кажет, б^л ретте сотталтан адам кYндiзгi уакытта мекеме шегшде журш-т^ру жэне жеке карым-катынас жасау мYмкiндiгiне ие бола отырып, тунп уакытта белек YЙ-жаЙFа камалады. Айыптыларды жазалау жэне олардыц жазаларын етеу кезецiндегi кукыктары мен зацды мудделершщ сакталуы жен1нде когам мен мемле-кет мYдделерi арасындагы тецгермет сак,тауга, да-муына баса назар аудару кажет болатын когамдык бакылаудыц белпленген тетiктерi кемектеседг
Бас бостандыгынан айыру орындарындагы адамдарга медициналык кызмет кeрсетудiц, эсiресе кылмыстык жазасын етеп жаткан адамдар ауруларын алдын-алу жуйешнщ сапасын арттыру да мацызды болып табылады. Бас бостандыгынан айыру орындарынан босатылган азаматтарды толыкканды когам мушеа репнде элеуметке косу аясындагы тутас мемлекетпк саясатты камтамасыз етуге багытталган жYЙелi шаралар кажет. Жалпы алганда кылмыстык жазаларды аткару жYЙесiн жалпыга бiрдей хлыкаралык стандарттарга одан эрi жакындата беру керек.
Пенитенциарлык мекемелердеп азаматтар-дыц к¥^ыктары Казакстан косылган бiркатар халыкаралык шарттарда, атап айтканда, азаптауларга жэне баска да катыгез, адамгершiлiкке жатпайтын жэне ар-намысын корлайтын iс-эрекеттер мен жазалау тYрлерiне карсы конвенцияда, Бас бостандыгынан айыруга сотталгандарды одан эрi жазасын етеу Yшiн беру туралы конвенцияда, Грузиямен, Эзiрбайжанмен, Украинамен, ТYркiменстанмен бас бостандыгынан айыруга сотталган адамдар-ды одан эрi жазасын етеу Yшiн беру туралы ей жакты шарттарда бекiтiлген.
Соцгы жылдары Yкiмет кылмыстык-
Трибуна молодого ученого
аткару жYЙесiн реформалау жешнде улкен жумыс жYргiзуце. Оц кадам ретiнде 2012 жылы кылмыстык-аткару жYЙесiн Эдiлет министрлтнщ карамагына беруд атауга бола-ды, бул жазаны орындау кезiнде зацдылыкты сактау кешлдшн кYшейтуге ыкпал еттi. Кылмыстык-аткару жYЙесi комитетi жазаны орындауды iзгiлендiру жагына ведомстволык нормативтiк кукыктык актiлердi тYзету женiнде жумыс жYргiздi. Сотталгандардыц кукыктык коргалуы тиiмдi бола бастады. 1999 жылдан бастап Кылмыстык-аткару жYЙесi комитетшщ курылымында сотталгандарды кукыктык коргау жешндеп белiм жумыс iстейдi. Сотталгандарды устау жагдайы халыкаралык нормаларга сэйкес келлршуде, ТYзеу мекемелерiндегi тэрбие жумыстары сотталгандардыц элеуметпк-кукыктык жэне элеуметпк-психологиялык коргалуын камтамасыз етуге, оларга кемек пен колдау керсетуге багытталган. Колониялардагы штатка 57 ага нускаушы-психологтар лауазымы енпзшд^ Бас бостандыгынан айыру тYрiнде жа-засын етеп жаткан сотталгандардыц кукыгын iске асыру максатында 2011-2012 жылдар аралыгында орта бiлiм алу Y™rn тYзеу мекемелерiнде 42 жал-пы бiлiм беру мектептерi ашылды. Ар-ождан бостандыгы кукыгын камтамасыз ету жешнде ша-ралар кабылданды. Барлык тYзеу мекемелерiнде кулшылык ету белмелерi жабдыкталган, бiркатар мекемелерде мешiттер мен храмдар салынды. ЕКЫ¥-мен, ТYрме зерттеулерiнiн халыкаралык орталыгы (ТЗХО), Халыкаралык тYрме ре-формасы (ХТР) сиякты Yкiметтiк емес кукык коргау уйымдарымен бiрлесiп, тYзеу мекемелерi кызметкерлерiн адам кукыктары саласындагы халыкаралык нормалар мен стандарттарды окып^йрету женiнде Yлкен жумыс жYргiзiлуде, бул моральдык-психологиялык ахуалга жэне кызметкерлер мен сотталгандардыц езара карым-катынасыныц жаксаруына оц эсерiн тигiзедi. «Пенитенциарлык реформа жэне халыкаралык нормалар мен стандарттар контексвде адамныц кукыктары», «Казакстан Республикасында пенитенциарлык кызметке арналган бiлiм беру багдарламалары» сиякты жобалар iске асырылды.
Тарихи дамуына Yнiлетiн болсак, 2002 жылгы 20 кыркYЙектегi Казакстан Республикасыныц Кукыктык саясат тужырымдамасында елiм жаза-сын колдану саласын бiртiндеп тарылту, сондай-ак елiм жазасына мораторий жариялау мYмкiндiгiн карастыруга кылмыстык саясаттыц багдары бекiтiлген. Тужырымдаманыц ережелерiн iске асыру аясында КР Президентi Н.Э. Назарбаев 2003 жылы 17 желтоксанда Казакстанда елiм жазасына мораторий енпзу туралы Жарлыкка кол койды. Кабылданган шешiмдер Азаматтык жэне саяси кукыктар туралы Халыкаралык пактiге жэне Экономикалык, элеуметтiк жэне мэдени кукыктар туралы Халыкаралык пакпге косылуына
байланысты Казахстан Республикасыныц халыкаралык мiндеттемелердi орындауына сай келедi жэне Республиканыц узак мерзiмдi ресми даму саясаты мен елiмiздщ Конституциясын-да жарияланган мурагаттарына толыктай жауап бередi. влiм жазасыныц баламасы ретiнде вмiр бойы бас бостандыгынан айыруды енгiзу Эдiлет министрлiгiн турмедегшердщ кукыктарын коргау саласындагы халыкаралык стандарттарга сай келетiн жагдайда осы санаттагы сотталгандарды устау жвнiнде шаралар кабылдауга мiндеттейдi.
Баланыц кукыктары туралы конвенция мен Эйелдерге катысты кемсгтудщ барлык нысанда-рын жою туралы конвенцияныц, Азаптауларга жэне баска да катыгез, адамгершiлiкке жатпай-тын жэне ар-намысты корлайтын iс-эрекеттер мен жазалау турлерше карсы конвенцияныц нор-маларын орындауды бакылау кажеттiгiне байланысты Уэюлдщ пенитенциарлык мекемелердегi адамдардыц кукыктарын коргау саласындагы кызмет есеп беру кезещнде бiрiншi кезекте, сотталган кэмелетке толмагандар мен эйелдердiц кукыктарын сактауды кадагалау болып табыл-ды. Тузеу мекемелерш аралау кезiнде 1955 жылы Бiрiккен ¥лттар ¥йымы кабылдаган. Сотталгандармен карым-катынастыц минималь-ды стандарттык ережелерiнiц нормаларыныц сакталуына квцiл бвлiндi. Сотталгандардыц сот тагайындаган жаза тyрiн втеудiц тэртiбi мен жагдайлары, вздерiнiц кукыктары мен мвдетт^ туралы акпарат алуга кукыгы бар. Акпаратты жазаны аткарушы мекеме немесе орган бередi.
Сотталгандар жазаны аткарушы мекеменiц немесе органныц экiмшiлiгiне, жазаны аткарушы мекемелер мен органдардан жогары турган баскару органдарына, сотка, прокуратура ор-гандарына, мемлекеттiк вкiмет органдарына, когамдык бiрлестiктерге, сондай-ак адам кукыгы мен бостандыгын коргау жвнiндегi халыкаралык уйымдарга ауызша жэне жазбаша усыныстар, втiнiштер жасауга жэне шагымдануга кукылы. Сотталгандар туашктеме беруге жэне хат алысуга, сондай-ак осы баптыц 2-тармагында аталганындай ана тшнде немесе взi бiлетiн кез келген баска твде усыныстар, втшштер жасауга жэне шагымдануга, кажет болган жагдайларда аудармашыныц кызметiн пайдалануга кукылы. Сотталгандарга жауап втiнiш жасаган тшнде кайтарылады. втiнiш жасаган тiлде жауап кайтаруга мYмкiндiк болмаган жагдайда ол Казакстан Республикасыныц мемлекеттiк тiлiнде немесе ресми колданылатын орыс тiлiнде бершеда. Жауапты втiнiш жасаган тiлге аударуды жазаны аткарушы мекеме немесе орган камтамасыз етедь Сотталгандар адвокаттардыц, сондай-ак осын-дай квмек беруге уэкшетп баска адамдардыц зац квмегiн пайдалануга кукылы. Сотталгандардыц элеуметпк камтамасыз еилуге, оныц iшiнде Казакстан Республикасыныц зандарына сэйкес
№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
зейнетакы алуга кукыгы бар. Камауга немесе бас бостандыгынан айыруга сотталгандар ездершщ денсаулыгын сактау Yшiн кажетп материалдык-турмыстык жэне медициналык-санитариялык камсыздандыру кукыгын пайдаланады [2, 15 б.].
Соттьщ Yкiмi бойынша бас бостандыгынан айыру орындарында усталатын адамдарды коспаганда, сотталгандардыц мемлекеттiк орган-дарды жэне жергшкп езiн-езi баскару органда-рын сайлауга жэне оларга сайлануга, сондай-ак республикалык референдумга катысуга кукыгы бар. Жазасын етеген жэне сотталуына байланысты аткарып жYрген кызметшен босатылган адамдардыц Казакстан Республикасыныц зандарына сэйкес ецбекке жэне турмыстык жагынан орналасуга, элеуметтiк кемектiц баска тYрлерiн алуга кукыгы бар. Жазасын етеп жYрген адамдардыц кызметкерлер тарапынан сыпайылык керу кукыгы бар. Олар катац немесе адамшылык
касиетiн корлайтындай карауга ушыратылмауга тиiс. Сотталгандарга мэжбурлеу шараларын зац Heri3iHeH езгеше колдануга болмайды. Камауга немесе бас бостандыгынан айыруга сотталган шетелдiктердiц ез мемлекеттерiнiц дипломатиялык екiлдерiмен жэне консулдык мекемелерiмен, ал Казакстан Республикасында дипломатиялык жэне консулдык мекемелерi жок елдердiц азаматтарыныц - олардыц мYдделерiн коргауды ез мойнына алган мемлекеттердщ дипломатиялык екiлдiктерiмен немесе оларды коргаумен айналы-сатын халыкаралык уйымдармен байланыс жасауга кукыгы бар. Сотталгандардыц кукыктарын юке асыру тэртiбi Кылмыстык аткару кодексiмен, Казакстан Республикасыныц зандарымен жэне езге де нормативтш кукыктык актiлермен, Казакстан Республикасы беюткен мемлекетаралык шарттармен белгiленедi.
^олданылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казакстан Республикасы Президентшщ 2009 жылдыц 25 тамызындагы № 858 жарлыгымен бекiтiлген «2010 - 2020 жылдарга арналган Кукыктык саясат тужырымдамасы». - 35 б.
3. Казакстан Республикасы Кылмыстык аткару кодекса - Астана, 2012. - 203 б.
Fbrnbrnu мацалада автор сотталгандардыц жеке басы цаутс1зд1г1 мен ар-ождан бостандыгын цамтамасыз етудщ цагидаларын царастырган. Сонымен цатар Цазацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дешнг1 кезецге арналган цуцыцтыц саясат тужырымдамасында баяндалган цылмыстыц атцару саясатына жеке тоцталып вткен.
ТYйiн свздер: цылмыстыц-атцарушылыц зацы, цылмыс, цылмыстылыц, сотталгандардыц цуцыцтары мен жагдайы.
В научной статье автор рассматривает принципы обеспечения безопасности личности, чести и достоинства осужденных. Вместе с тем, уделено внимание уголовно-исполнительной политике, отраженной в Концепции правовой политики Республики Казахстан с 2010 до 2020 года.
Ключевые слова: уголовно-исполнительный закон, преступления, преступность, права и состояние осужденных.
In a scientific article, the author examines the principles of human security, honor and dignity of prisoners. As well as, the attention paid to the penal policy, reflected in the Concept of Legal Policy of the Republic of Kazakhstan from 2010 to 2020.
Keywords: Penal Law, crime, criminality, rights and state of the prisoners.
Мухтар Жамбылулы Мелдебай,
Казакстан Республикасы Президент жанындагы Мемлекетпк баскару академиясы Сот терелш институтыныц 2-курс магистранты
СотталFандардыц жеке басы каушазд^ мен ар-ождан бостандыкын камтамасыз ету
Мелдебай Мухтар Жамбылович,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
Обеспечение безопасности личности, чести и достоинства осужденных
Meldebai Muchtar Zhambylovich,
undergraduate of the 2nd course of Institute of justice of Academy of public administration at the President of the Republic of Kazakhstan
Human security, honor and dignity of prisoners
