Научная статья на тему 'ЯШИРИН ИҚТИСОДИЁТНИНГ МОҲИЯТИ, САБАБЛАРИ ВА ОҚИБАТЛАРИ, УНГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛЛАРИ'

ЯШИРИН ИҚТИСОДИЁТНИНГ МОҲИЯТИ, САБАБЛАРИ ВА ОҚИБАТЛАРИ, УНГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
769
147
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодиёт / яширин иқтисодиёт / иқтисодий хавфсизлик / таҳдид / коррупция / нолегал иқтисодиёт / “иккинчи” (“оқ ёқалилар”) / “кул ранг” (“норасмий”) / “қора” (“махфий”) яширин иқтисодиёт / криминал иқтисодиёт. / экономика / теневая экономика / экономическая безопасность / угроза / коррупция / нелегальная экономика / “вторая” («беловоротничковая») / «серая» (“нелегальная”) и «черная» (“секретная”) теневая экономика / криминальная экономика.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абулқосимов Ҳасан Пирназарович

Мақолада яширин иқтисодиётнинг моҳияти, намоён бўлиш шакллари, секторлари, ривожланиш сабаблари ва омиллари, оқибатлари ва унга қарши кураш усуллари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СУЩНОСТЬ, ПРИЧИНЫ И ПОСЛЕДСТВИЯ ТЕНЕВОЙ ЭКОНОМИКИ, ПУТИ БОРЬБЫ ПРОТИВ НЕЁ

В статье приводится анализ сущности, форм проявления, секторы, причины и факторы развития, последствия и пути борьбы против теневой экономики.

Текст научной работы на тему «ЯШИРИН ИҚТИСОДИЁТНИНГ МОҲИЯТИ, САБАБЛАРИ ВА ОҚИБАТЛАРИ, УНГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛЛАРИ»

f V.

Абул^осимов ^асан Пирназарович,

иктисодиёт фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат шаркшунослик университети грант ижрочиси

ЯШИРИН ИКТИСОДИЁТНИНГ МО^ИЯТИ, САБАБЛАРИ ВА ОКИБАТЛАРИ, УНГА КАРШИ КУРАШ ЙУЛЛАРИ1

УДК: 338.22 ББК 65.9

АБУЛКОСИМОВ Ц.П. ЯШИРИН ИКТИСОДИЁТНИНГ МОЦИЯТИ, САБАБЛАРИ ВА ОКИБАТЛАРИ, УНГА КАРШИ КУРАШ ЙУЛЛАРИ

Маколада яширин иктисодиётнинг мох,ияти, намоён булиш шакллари, секторлари, ривожланиш сабаблари ва омиллари, окибатлари ва унга карши кураш усуллари тах,лил килинган.

Таянч иборалар: иктисодиёт, яширин иктисодиёт, иктисодий хавфсизлик, тахдид, коррупция, нолегал иктисодиёт, "иккинчи" ("ок ёкалилар"), "кул ранг" ("норасмий"), "кора" ("махфий") яширин иктисодиёт, криминал иктисодиёт.

АБУЛКОСИМОВ Х.П. СУЩНОСТЬ, ПРИЧИНЫ И ПОСЛЕДСТВИЯ ТЕНЕВОЙ ЭКОНОМИКИ, ПУТИ БОРЬБЫ ПРОТИВ НЕЁ

В статье приводится анализ сущности, форм проявления, секторы, причины и факторы развития, последствия и пути борьбы против теневой экономики.

Ключевые понятия: экономика, теневая экономика, экономическая безопасность, угроза, коррупция, нелегальная экономика, "вторая" («беловоротничковая»), «серая» ("нелегальная") и «черная» ("секретная") теневая экономика, криминальная экономика.

ABULKASIMOV H.P. THE NATURE, CAUSES AND CONSEQUENCES OF THE HIDDEN ECONOMY, AND WAYS TO FIGHT AGAINST IT

There is analyzed in the article the nature of hidden economy, its forms, sectors, causes and factors of development, consequences and methods of fighting against it.

Key words: economy, hidden economy, economic security, threat, corruption, illegal economy, «second» («white collar»), «grey» («informal»), «black» («secret») hidden economy, criminal economy.

1 Макола ПЗ-20170928187 ракамли "Мамлакатнинг иктисодий хавфсизлигини ва рак,обатбардошлигини таъ-минлаш механизмини такомиллаштириш йуллари" илмий-амалий грант (Тошкент давлат шаркшунослик университети) доирасида бажарилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

Кириш.

Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёев Олий Мажлисга Мурожаатно-масида "Ислох,отларимизга жиддий тускинлик килаётган "яширин иктисодиёт"га бардам берил-мас экан, соFлом ракобат х,ам, кулай инвестиция мух,ити х,ам шаклланмайди"1, - деб таъкидлади. Мамлакатнинг иктисодий хавфсизлигини таъмин-лашда яширин иктисодиёт ва коррупцияга карши чора-тадбирлар мух,им урин тутади. Криминал элементларнинг ишлаб чикариш ва молиявий муассасаларга, сох,аларга, давлат х,окимияти ва бошкаруви органларига кириб бориши окибатида миллий бойлик, давлат бюджети даромадла-рини таксимлаш ва кайта таксимлашда иштиро-кининг кенгайиб бориши миллий ва шу жумла-дан иктисодий хавфсизликка жиддий хавф солади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Яширин иктисодиёт, коррупция, уюшган жиноятчи-лик х,амма мамлакатларда ва х,амма даврларда булган. Яширин иктисодиёт мавжудлигига дастлаб ХХ-асрнинг 30-йилларида эътибор бера бошла-дилар. ХХ-асрнинг 70-йилларидан бошлаб хуфёна иктисодиётни илмий тадкик килиш бошланди. Яширин иктисодиётни тах,лил килиш ривожла-наётган мамлакатлар мисолида инглиз социологи К.Харт томонидан биринчилар каторида бошланди. У "учинчи дунё" мамлакатларида куплаб шах,арликларнинг расмий иктисодиётга алокадор эмаслигини аниклади. У "норасмий иктисодиёт" атамасини илмий муомалага киритди. Даро-мад олишнинг формал ва ноформал шакллари уртасидаги фарк иш х,аки ва узини узи иш билан банд килиш асосида топилган даромад уртасидаги фарк сифатида изох,ланди2.

П.Гутман (АК.Ш) яширин иктисодиёт куламига ва ролига эътибор килиш лозимлигини асослади3.

ХХ-аср 70-йилларнинг иккинчи ярми - 80-йил-ларнинг бошларида ривожланган мамлакатлар олимлари ва сиёсатчилари амалдаги иктисодиёт куламлари расмий иктисодиёт куламларидан

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 24 январь. // "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 25 январь.

2 Hart K. Informal Urban Income Opportunities and Urban Employment in Ghana // Journal of Modern African Studies. 1973. Vol. 11. №1. P.61-90.

3 Gutmann P. The Subterranean Economy // Financial

Analysts Journal. 1977. №34. P.20.

ортикрок эканлигини аникладилар. Э.Фейг яширин иктисодиёт кулами 70-йилларнинг охирида АК.Ш расмий ЯИМ нинг учдан бир кисмини ташкил этишини бах,олади4. Бу бах,о АКШ Конгрессининг Иктисодий кумитасида махсус мух,окама килинди. 1991 йилда Женевада Европа статистикларининг яширин ва норасмий иктисодиётга баFишланган конференцияси булиб утган. Унинг материаллари асосида ривожланган бозор иктисодиёти мамлакатларида яширин иктисодиёт статистикаси буйича махсус курсатмалари нашр этилган5. Энди-ликда купгина ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда яширин иктисодиёт муаммолари иктисодий фанда кенг тадкик этилмокда.

Мамлакатимизда яширин иктисодиётнинг мух,им шаклларидан бири булган коррупцияга карши кескин кураш олиб борилмокда. Узбекистон Республикасининг "Коррупцияга карши курашиш туFрисида"ги конуни кабул килинган. Аммо мазкур мавзу илмий иктисодий адабиётларда кам урганилган. Бу эса ушбу макола мавзусининг долзарблигидан далолат беради.

Тадцицот мацсади яширин иктисодиётнинг мазмунини, намоён булиш шаклларини, ривож-ланиш омилларини тах,лил килиш асосида унга карши кураш буйича илмий таклифларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот методлари сифатида илмий абстракция, мантикий анализ ва синтез, киёсий х,амда иктисодий-статистик тах,лил усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар куйидагилардан иборат:

- яширин иктисодиёт тушунчасининг маз-муни ва намоён булиш шакллари очиб берилган;

- яширин иктисодиётнинг келиб чикиш ва ривожланиш омиллари урганилган;

- яширин иктисодиётни улчаш усуллари баён килинган;

- яширин иктисодиётга карши кураш буйича илмий таклифлар ишлаб чикилган.

Иктисодий адабиётларда яширин иктисодиётга турли таърифлар берилган:

1. Яширин иктисодиёт конун асосида ман килинган фаолият турлари.

4 Каранг: Feige E.L., Feige E. How big is the irregular economy? // Challenge. 1979. Vol. 6. № 22. Р. 5 - 13.

5 Каранг: Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. - С.38.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

2. Яширин иктисодиёт иктисодий фаолият-нинг кузатилмаган ва яширин фаолият тури.

3. Яширин иктисодиёт расмий статисти-када у ёки бу сабабларга кура хисобга олинма-ган х,ар кандай иктисодий фаолият булиб, унда ишлаб чикарилган махсулот ва хизматлар ялпи ички махсулот таркибига киритилмайди хамда соликка тортишдан четда колади.

Хуфёналик (яширин) - шахсларнинг кундалик фаолиятни ташкил килишда мавжуд х,ук,ук,(к,онун) нормаларидан фойдаланишдан буйин товлаш ва ёзилмаган х,ук,ук,к,а, яъни, анъаналар ва урф-одатларда кайд этилган нормаларга хамда мулк-чилик х,укукларини алмашиш ва химоялаш юзаси-дан келиб чик,к,ан низоларни хал этишнинг х,укук, доирасидан четга чикувчи механизмларига муро-жаат этишидан иборат1.

Ик,тисодий фаолиятни яширин (хуфёна) амалга ошириш, биринчи навбатда, конун доирасидаги харакат билан, яъни, юк,ори трансакция хара-жатлари билан боFлик1. Трансакция харажатла-рининг таснифига асосланган холда таъкидлаш лозимки, бунда асосан шартномани тузишдаги юк,ори харажатлар, мулкчилик х,ук,ук,ларини таф-сирлаш ва учинчи шахслардан химоялаш хара-жатлари назарда тутилади. Перулик олим Фернандо де Сото узининг "Бошк,а йул" асарида ушбу харажатларни «конунга буйсуниш бахоси», дея таърифлайди. У куйидагиларни уз ичига олади:

- к,онундан фойдаланиш харажатлари (юри-дик шахсни руйхатга олиш, лицензия олиш, банкда х,исобварак,лар очиш, юридик манзилга эга булиш ва бошк,а расмиятчиликларни бажариш харажатлари);

- конун доирасида фаолиятни давом эттириш зарурати билан боFлик1 харажатлар (солик,ларни тулаш); мехнат муносабатлари сохасида конун талабларини бажариш (иш куни-нинг узунлиги, энг кам иш хаки, ижтимоий кафо-латлар); ошкора суд тизими доирасида низоларни хал этишда суд харажатларини тулаш2.

1 Абулкосимов Х-П., Абулкосимов М.Х. Иктисодий хавфсизлик: назария ва амалиёт.Укув кулланма. - Т.: "Ноширлик ёFдуси", 2019. - 485-бет.

2 Каранг: Сото Э. де. Иной путь. Невидимая революция в третьем мире. М.: Catallaxy, 1995-С.48-51; Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. - С.171-174 ; Берки-нов Б.Б.Институционал иктисодиёт: укув кулланма /

Яширин ик,тисодиётни тадк,ик, килишда иктисодий, х,ук,ук,ий, хисоб-статистик, кримино-логик, кибернетик, комплекс ёндашувлар мавжуд. Ик,тисодий ёндашувда хуфёна иктисодиёт глобал, макро- ва микродаражада, шунингдек, институ-ционал жихатлари тадкики килинади. Хукукий ёндашувда тартибга солишнинг норматив тизи-мига муносабати, яъни расмий, давлат руйхатига олишдан, назоратидан кочиш эътиборга олинади. Хисоб-статистик органларда руйхатга ва хисобга олинмаган. Криминалогик ёндашувда жамиятга, шахсга зарар келтирувчи фаолиятлар хисобга олинади. Комплекс ёндашувда барча ёндашувлар ва мезонлар асосида хуфёна иктисодиёт тадкик килинади. Кибернетик ёндашувда яширин иктисодиёт узини узи тартибга солувчи ва бошкарувчи тизим сифатида каралади. Яширин иктисодиётнинг ривожланишини прогнозлашти-ришнинг иктисодий-математик моделлари ишлаб чикилади.

Машхур иктисодчи Э.Файг хуфёна иктисодий харакатларнинг туртта хилини ажратади: нолегал (махфий, яширинча), хисобга олинмаган, руйхатга олинмаган ва норасмий иктисодий фаолият.

1. Нолегал иктисодиёт. Нолегал иктисодиёт тижоратнинг конуний шакллари сохасини бел-гилаб берувчи, юридик нормативларни бузувчи иктисодий фаолият томонидан ишлаб топилган даромаднинг синоними сифатида иштирок этади. Нолегал тадбиркорлар таъкикланган товарлар ва хизматларни ишлаб чикаришда ва уларни таксимлашда иштирок этади (гиёхвандлик модда-ларини ноконуний ишлаб чикариш, чайковчилар томонидан валюта айирбошланиши ва х,.к.).

2. Цисобга олинмаган иктисодиёт. Хисобга олинмаган иктисодиёт институционал жихатдан урнатилган, солик кодексида кайд этилган фискал коидаларни четлаб утувчи ёки улардан буйин товловчи иктисодий фаолиятни уз ичига олади. Хисобга олинмаган иктисодиётдан олинган даро-мадлар солик органларига хабар килинмайди.

3. Руйхатга олинмаган иктисодиёт. Руйхатга олинмаган иктисодиёт хукумат статистика органларининг талабларига кура бел-гиланган институционал коидаларни четлаб

Б.Б. Беркинов; УзР олий ва урта махсус таълим вазир-лиги, Тошкент давлат иктисодиёт ун-ти, Институционал ва иктисодий тадкикотлар маркази. - Т.: Yangi nashr, 2011. - 61-62-бетлар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

утувчи иктисодий фаолият туридан таркиб топтан. Бу ерда давлат миллий статистика тизимида руйхатга олинмаган даромад суммаси асосий курсаткич хисобланади. Ривожланаётган мам-лакатларда уйда ишлаб чикариш руйхатга олинмаган иктисодий фаолиятнинг мухим таркибий кисмларидан бири хисобланади.

4. Норасмий иктисодиёт. Норасмий иктисодиёт жамият фойдасини хамда мулкчилик муносабатларини, лицензиялашни, мехнат шар-тномаларини, молиявий кредитлаш ва ижтимоий сугурталаш муносабатларини тартибга солувчи конунлар ва маъмурий коидалар билан белги-ланган хукукларни бузган холда алохида хара-жатларни тежовчи иктисодий фаолиятни уз ичига олади. У норасмий фаолият юритувчи иктисодий агентлар томонидан олинадиган даромадлар билан улчанади1.

Яширин иктисодиёт амал килиши давлат иктисодий хавфсизлигига потенциал ва реал хавф, тахдид солади. У нормал иктисодий жараёнларга, расмий иктисодиётда содир буладиган даромад-ларнинг шаклланиши ва таксимланиши, халкаро савдо, инвестициялаш, иктисодий усиш жараён-ларига таъсир курсатади.

Иктисодиёт фанида иктисодиётнинг кайси сек-торига, яъни, норасмий, криминал, фиктив, яширин ёки очик, расмий иктисодиётга тегишли экан-лигини аниклашда куйидаги мезонлар асос килиб олинади:

• давлатнинг фискал (солик) манфаатлари;

• ЯИМнинг реал хажми;

• хукукий параметрлар;

• хужалик субъектларининг узаро харакати тавсифи.

Яширин иктисодиёт даромадларни соликка тортишдан яширишда намоён булади. Солик тулашдан буйин товлаш усуллари куйидагилардан иборат:

- турли банкларда бир неча хисоб ракамларини очиб, улар оркали бухгалтерия

1 К,аранг: Файг Э. Определение и оценка подпольной и неформальной экономики: неоинституциональный подход. - М.: РТТУ,2000. - С. 147-148; Беркинов Б.Б. Институционал иктисодиёт: укув кулланма / Б.Б. Беркинов; УзР олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Тошкент давлат иктисодиёт ун-ти, Институционал ва иктисодий тадкикотлар маркази. - Т.: "Yangi nashr", 2011. - 64-65-бетлар.

хисобида тулик курсатилмаган холда пул опера-цияларини амалга ошириш;

- траст, вексель ва бошка хисоблардан фой-даланиш;

- "икки ёклама бухгалтерия" юритиш, накд пуллар билан муомала килиш, шу оркали даромад ва пул тушумларини соликдан яшириш;

- корхонани бир шахар, туманда руйхатдан утказиш, аммо хисоб ракамини бошка шахар, тумандаги банкларда очиш оркали солик тулашдан корхона руйхатга олинган жойда ва фаолият юритган жойда хам кочади, яъни, буйин товлашади;

- хисобга олинмаган даромадлар хисобига сотилаётган махсулот (хизмат, ишлар)нинг тан-нархини ошириб курсатиш;

- расмий хисоб ва тулов хужжатларида томонларнинг келишувига асосан бажарилган иш (курсатилган хизматлар) киймати паст нарх-ларда курсатилади, унинг колган кисмини накд пул шаклида узаро таксимлаб оладилар. Накд пул-лардаги даромад соликка тортишдан яширилади2.

Бу иктисодиёт дунёнинг барча мамлакатларида мавжуд. Унинг кулами ЯИМга нисбатан 2011 йилда Италияда 21,1%ни, Швецияда 20,4%ни, Франци-яда 14,7%ни, Германияда 13,7%ни ташкил этган. Бу курсаткич ривожланаётган мамлакатларда анча юкори, жумладан, Таиландда 71%, Мисрда 68%, Боливияда 66% ва Панамада 62%ни ташкил этган3. Утиш иктисодиёти мамлакатларида хам бу курсаткич юкори хисобланади. БМТ тараккиёт дастури лойихаси доирасида монетар ёндашув асосида амалга оширилган хисоб-китоб натижа-ларига кура, Узбекистонда "яширин иктисодиёт" салмоFи 46,4 фоизни ташкил этади4.

Яширин иктисодиёт уч секторга ажратилади:

• "иккинчи" ("ок ёкалилар");

• "кул ранг" ("норасмий");

• "кора" ("махфий") яширин иктисодиёт.

2 Абулкосимов Х.П., Абулкосимов М.Х. Иктисодий хавфсизлик: назария ва амалиёт.Укув кулланма. - Т.: "Ноширлик ёFдуси", 2019.-488-489-бетлар.

3 Каранг:Овсянникова И.П. Теневая экономика:учеб. Пособие./ И.П.Овсянникова; ФГБОУ ВО РГУПС.-Ростов н/Д, 2015.-С.102.

4 Одилжон Иминов. "Яширин и^тисодиёт"нинг яши-ринмаган сирлари//http://www.biznes-dailv.uz/ru/ gazeta-bir¡a/67316-vashirin-iqtisodivotning-vashirin-тадап^Иап

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

"Иккинчи" яширин иктисодиёт - бу "ок", яъни, расмий иктисодиёт ишчи ва ходимларининг уз иш жойларида яширинча, конун билан такикланган иктисодий фаолият билан шуFулланишлари булиб, натижада аввал яратилган миллий даромаднинг яширин кайта таксимланишига олиб келади. Унинг асосий шаклларидан бири коррупциядир. Бунга 2018 йилда Узбекистонда иктисодиёт асосларига карши, хужалик фаолияти сохасидаги, хокимият фаолиятига карши руйхатга олинган жиноятлар 3172 тани, узлаштириш ёки растрата йули билан талон-тарож килиш жиноятлари 2103 тани таш-кил этгани мисол булади. Мазкур жиноятларга карши кураш натижасида уларнинг сони 2017 йилга нисбатан шунга мос равишда 33,5% ва 24,8%га камайган1. Коррупция буйича глобал рейтингда Узбекистон 2016 йилда 156-уринни, 2017 йилда 157-уринни, 2018 йилда 158-уринни эгаллади2. 2019 йилда Узбекистон коррупцияга карши кураш буйича Коррупцияга карши Стамбул харакат режаси 20-мониторинг учрашувида тавсияларнинг бажарилиши буйича тараккиётга эришганлиги учун энг юкори рейтингини олишга муваффак булди3.

"Кул ранг" яширин иктисодиёт - конун томони-дан такикланмаган, лекин руйхатга олинмайдиган товар ва хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш билан шуFулланувчи иктисодий фаолиятдир. 2020 йил 18 февраль куни Тошкентда «Узбекистон Республикасида давлат ва жамият курилишининг янги боскичи, мамлакатни демократик модер-низациялашда парламент ва х,окимлик вакил-лик органларининг ролини ошириш» мавзусида булиб утган халкаро конференцияда Узбекистон Республикаси Бандлик ва мех,нат муносабат-лари вазири уринбосари Баходир Умрзоков бер-ган маълумотига кура 2020 йил январь холатига мамлакатимизда иш билан банд булган 13 миллион 541 минг кишидан расмий иктисодиёт сек-

1 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий х,олати. 2018 йил январь-декабрь. - Т.: 2019. - 300-бет.

2 Каранг: Transparency: в Узбекистане ситуация с коррупцией ухудшается из года в ro,q//https://kun.uz/ ru/news/2019/01/29/transparency-v-uzbekistane-situatsiya-s-korrupsiyey-uxudshayetsya-iz-goda-v-god

3 В ОЭСР отметили улучшение ситуации с борьбой с коррупцией в Узбекистане

// https://kun.uz/ru/news/2019/03/29/v-oesr-otmetili-uluchsheniye-situatsii-s-borboy-s-korrupsiyey-v-uzbekistane

торида 5 миллион 700 минг киши, норасмий иктисодиёт секторида эса 8 миллионга як,ин (7,8 млн.) кишини ташкил этган. 2019 йилда 480 минг киши норасмийдан расмийга утказилди. 2020 йилда тахминан 550 минг, кейинги йил 1 миллионга якин кишини [расмий секторга] утказиш тадбирлари белгилаб куйилган4. Бу секторнинг куламини кишлок хужалиги ялпи махсулотида дехкон (шахсий ёрдамчи) хужаликларнинг улуши 70%ни5, норасмий равишда бизнес ва тадбиркор-лик билан шуFулланувчилар купчиликни ташкил этиши хам изохлайди.

"Кора" яширин иктисодиёт (уюшган ва индивидуал жиноятчилик иктисодиёти) - конун томонидан такиклаб куйилган товар ва хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш билан боFлик ноконуний иктисодий фаолиятдир. Бу фаоли-ятга зуравонликка асосланган кайта таксимлаш (уFрилик, боскинчилик, товламачилик) хамда конунга хилоф равишда такикланган товар ва хизматларни ишлаб чикариш (наркобизнес, курол савдоси, одам савдоси, кимор уйинлари, фохишабозлик, рэкет ва х.к.) киради. Узбекистонда 2018 йилда 2017 йилга нисбатан талончилик 54,0%га, боскинчилик 42,2%га, фирибгарлик 32,8%га, гиёхвандлик воситалари билан конунга хилоф равишда муомала к,илишга оид жиноятлар 10,4%га камайган6 булишига карамасдан бу сектор жамиятга жиддий хавф тугдирмокда.

Яширин иктисодиётнинг ривожланиш сабаб ва омиллари куйидагилардан иборат:

- антропологик омиллар, яъни, инсоннинг к,арама-к,арши табиати, ундаги яхшилик ва ёмон-лик уртасидаги кураш хамда хасадгуйлик хусуси-ятлари;

- иктисодий омиллар, яъни, давлатнинг солик, сиёсатидаги камчиликлар, бозорнинг товар ва хизматлар билан туйинмаганлиги; иктисодиёт тармоклари ва сохалари уртасидаги мувозанат-нинг мавжуд эмаслиги; иктисодиётнинг циклик тебранишлари, ахоли харид к,обилиятининг паст-

4 Вазир уринбосари: "Узбекистонда 8 миллионга як,ин киши бир тийин хам солик, туламайди" // https://kun. uz/news/2020/02/18/vazir-orinbosari-ozbekistonda-8-millionga-yaqin-kishi-bir-tiyin-ham-soliq-tolamaydi

5 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати.2018 йил январь-декабрь.-Т., 2019.-84-бет.

6 Уша ерда, 300-бет.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

лиги; тадбиркорлик трансакция харажатларининг юкорилиги;

- хукукий омиллар, яъни конунчилик база-сининг такомиллашмаганлиги, иктисодий жино-ятчиликка карши кураш механизмининг мукам-мал эмаслиги; хукукни химоя килиш органлари фаолиятининг самарасизлиги;

- ижтимоий-сиёсий омиллар, яъни ижтимоий-сиёсий вазият, давлатга ишонч дара-жаси; жамиятдаги ижтимоий-иктисодий муам-моларнинг хал этилиши даражаси; ахолининг ижтимоий-психологик кайфияти; давлатнинг хусу-сий мулк ва секторга муносабати;

- ижтимоий омиллар, яъни, ахолининг табакаланиши даражаси; ишсизлик даражаси; кам таъминланган ахоли катламларининг кулами; мехнат мигрантларининг куплиги; мехнат муно-сабатлари, мехнат шароитлари, иш хаки тизими; ижтимоий кафолатлар, пенсия таъминоти;

- маъмурий омиллар, яъни, давлат бошкаруви тизимидаги камчиликлар; бюрократия, давлат хизматчиларининг компетентлик ва масъ-улиятлилик даражаси; тадбиркорларга маъмурий босим, хомийлик к,илишга мажбурлаш даражаси ва бошкалар.

Ривожланган мамлакатларда яширин иктисодиёт куламларини аниклашда куйидаги усуллардан фойдаланилади:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Индикаторлар услуби. Уларнинг тарки-бида туFридан-туFри ва билвосита (эгри) услу-блар мавжуд. ТуFридан-туFри услублар уз ичига махсус кузатув, суровлар утказиш, айрим солик туловчилар даромадлари ва харажат-лари уртасидаги номувофикликларни аниклаш максадида текширишлар, тахлиллар утказишни уз ичига олади. Билвосита (эгри) услублар уз ичига бандлик курсаткичлари буйича, монетар услубла-рини уз ичига олади.

2. Енгил моделлаштириш услуби, яъни, детерминантларни бахолаш. Ушбу услубда яширин иктисодиётни аниклаштирувчи жами курсаткичлар танлаб олиниб, унинг нисбий хажмлари хисобланади.

3. Структуравий таркибий услубларда турли ишлаб чикариш тармокларида яширин ик,тисодиёт хажмлари туFрисидаги маълумотлар, ахборотлардан фойдаланилади.

4. Аралаш услубларда яширин иктисодиёт хажмларига боFлик улчовлардан, яъни, детерминант ва индикаторларни хисобга олган холда моделлар яратилади.

5. Яширин иктисодиётни бахолашда макроиктисодий курсаткичларни интеграл бахолаш.

6. Расмий статистика курсаткичларини турли ^айта ва ^ушимча х,исоблашлар асосида яширин иктисодиётни ва унинг алохида элемент-ларини бахолаш11.

Яширин хужалик айланмаси, табиийки, расмий статистикага киритилмаслиги боис, яширин иктисодиёт улчамларини бахолаш муаммоси ута долзарб хисобланади. Ушбу максад учун куйидаги ёндашувлардан фойдаланилади:

- монетар усул, у яширин хисоб-китобларда факат накд маблаFлардан фойдала-нилиши туFрисидаги гипотеза асосида курилади (накд пул массаси харакатининг динамикаси хуфёна иктисодиётнинг улчамлари хакида фикр юритиш имконини беради);

- харажатлар ва даромадлар баланслари усули, унда декларация килинадиган даромад-лар ва харажатлар суммаси, товарлар ва хиз-матлар истеъмолининг реал хажмлари билан таккосланади;

- бандликни так,лил к,илиш, у шуни назарда тутадики, узок вакт мобайнида сакланиб келаётган руйхатга олинмаган ишсизликнинг юкори даражаси яширин секторда бандлик учун кенг имкониятлар мавжудлигидан дало-лат беради (руйхатга олинмаган ишсизлар сони хуфёна иктисодиётнинг улчамларидан билвосита далолат беради);

- технологик коэффициентлар усули, у харажатларнинг маълум технологик коэффици-ентлари асосида махсулот ишлаб чикаришнинг реал хажми хакидаги маълумотларни олиш имконини беради (масалан, истеъмол килинадиган электр энергиясининг динамикаси ва декларация килинадиган махсулот ишлаб чикариш динамикаси туFрисидаги маълумотлар таккосланади);

- уй хужаликлари ва корхоналар ра^барлари уртасида суров утказиш усули,

11 Каранг: Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность. - Ростов на Дону: "Феникс", 2007. С-171.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

у яширин иктисодиётнинг улчамига эксперт бахоларини беради;

- социологик усул, у яширин битимлар амалга ошириладиган алохида меъёрларни, улар-нинг жамиятда таркалганлигини, битимларни тузишда канчалик кулланишини тахлил килишдан иборат1.

Яширин иктисодиётнинг асосий салбий окибатлари куйидагиларда намоён булади:

• яширин иктисодиёт улуши катталашиб, унинг устувор, норасмий ва Fайрик1онуний муно-сабатлар мухим урин тутувчи секторига айланиб боради;

• иктисодиётда йирик молиявий гурухлар (кланлар) шаклланади. Уз фаолияти билан бу молия гурухлари бозорда, асосий товар гурухлари бозорида ва, айникса, ташки савдода ракобат курашини чеклайдилар. Бунинг окибатида ахолининг катта кисми кашшоклашиб кетади;

• яширин иктисодиёт ривожланиши окибатида мамлакатнинг бюджет тизими бузи-лади, даромад ва харажатларини такиклаш ёки камайтириш, чеклашлар юзага келади;

• яширин иктисодиёт миллий даромад истеъмол килинишига, фойда кайта таксимланишига олиб келади. Натижада иктисодиётнинг аксарият ахолининг турмуш фаровонлигини таъминловчи тармоклари (халк истеъмол буюмларини ишлаб чикариш, кликни саклаш, таълим ва шу кабилар) инкирозга юз тутади;

• яширин иктисодиёт вакиллари уз капи-талининг асосий кисмини хорижга олиб чикиб жойлаштирадилар.

Хуфёна иктисодиётга карши курашда куйидаги усуллардан фойдаланилади:

- радикал-либерал, яъни дастлабки жамFарилган капитал энг юкори суръатларига максадли чекловлар белгилаш йули;

1 Каранг: Голованов Е.Б.Теневая экономика. Конспект лекции.-Челябинск, 2015.-С.20-29; Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. Экономическая безопасность и теневая экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. - С.58-67; Овсянникова И.П. Теневая экономика:учеб. пособие/И.П.Овсянникова; ФГБОУ ВО РГУПС.-Ростов н/Д, 2015.-С.80-97; Беркинов Б.Б. Институционал иктисодиёт: укув кулланма / Б.Б. Беркинов; УзР олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Тошкент давлат иктисодиёт ун-ти, Институционал ва иктисодий тадкикотлар маркази. - Т.: Yangi паБЬг, 2011. - 65-66-бетлар.

- репрессив усуллар хуфёна иктисодий фаолиятга карши хукук-тартиб, хавфсизлик орган-лари фаолиятини кенгайтириш ва кучайтиришни такозо этади;

- бизнес ва тадбиркорликни ривожланти-риш учун зарур шароитларни таъминлаш буйича цонунчиликни такомиллаштириш билан ^уцуций чора-тадбирлар мажмуи.

Хулоса ва таклифлар.

Узбекистонда яширин иктисодиётга карши кураш мухим ижтимоий-ик,тисодий ахамиятга эга булиб, бунинг учун куйидагиларни амалга оши-риш максадга мувофикдир:

- яширин иктисодиётнинг норасмий, нокриминал ва криминал (жиноий) шаклларини аниклаштириш;

- яширин иктисодиётнинг норасмий, нокриминал, яъни, "кул ранг" сектори иштирокчила-рини легаллаштириш, расмий тадбиркорлик субъектларига ва ходимларига айланишларини раFбатлантириш механизмларини ишлаб чикиш;

- криминал, жиноий тавсифдаги яширин иктисодий фаолият классификациясини хамда уларни бахолаш методларини жахон амалиёти тажрибасидан келиб чикиб, ишлаб чикиш;

- илм, маърифат ва рак,амли иктисодиётни ривожлантириш, давлатнинг иктисодиётга ара-лашувини макбул даражада кискартириш, иктисодиётни янада эркинлаштириш, ракобат мухитини шакллантириш ва химоялаш;

- "Жиноий яширин иктисодиётга карши кураш туFрисида"ги конунни ишлаб чикиш. Бу конун Узбекистан Республикасининг "Корруп-цияга карши кураш туFрисида"ги конуни билан хамоханг булиши лозим;

- Идоралараро яширин иктисодиётга карши кураш комиссиясини ташкил этиш ва унга мам-лакатимизда яширин иктисодиётга ва корруп-цияга карши кураш олиб борувчи давлат ва нодавлат, жамоат ташкилотлари фаолиятини мувофиклаштириш вазифалари юклатилиши максадга мувофикдир;

- олий укув юртларида "Яширин иктисодиёт" фанини укитишни ташкил этиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

-- 10 к. ИКТИШД^Т HАЗАPИЯCИ ВА МАКРОИКТИТОД^Т | ЭКОHОMИЧЕCКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА А У

Фoйдaлaнилгaн aдaбиётлap p^xa™:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг "Кoppyпциягa кapши кypaшиш тyFpиcидa"ги ^нуни. 2017 йил 3 янвapь,УPK-419-coн.

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Mиpзиëeвнинг Олий Maжлиcгa Mypo-жaaтнoмacи. 2020 йил 24 янвapь.||Хaлк cyзи, 2020 йил 25 янвapь.

3. Абyлкocимoв Х.П., Абyлкocимoв М.Х. Иктиcoдий xaвфcизлик: нaзapия вa aмaлиëт. Укув кУллaнмa.-Т.: Hoшиpлик ëFдycи, 2019.-485-490-бeтлap.

4. Бepкинoв Б.Б. Инcтитyциoнaл иктиcoдиëт: Укув кУллaнмa | Б.Б. Бepкинoв; УзР oлий вa Уpтa Maxcyc тaълим вaзиpлиги, Тoшкeнт дaвлaт иктиcoдиëт ун-ти, Инcтитyциoнaл вa иктиcoдий тaдкикoтлap мapкaзи. - Т.: Yangi nashr, 20- 65-66^e™ap.

5. В ОЭCP oтмeтили yлyчшeниe cитyaции c бopьбoй c кoppyпциeй в Узбeкиcтaнe ||https:||kun.uz|ru|news|2019|03|29|v-oesr-otmetili-uluchsheniye-situatsii-s-borboy-s-korrupsiyey-v-uzbekistane

6. В Узбeкиcтaнe cитyaция c кoppyпциeй yxyдшaeтcя из гoдa в гoд||https:||kun.uz|ru| news|2019|01|29|transparency-v-uzbekistane-situatsiya-s-korrupsiyey-uxudshayetsya-iz-goda-v-god

7. Гoлoвaнoв Е.Б.Тeнeвaя экoнoмикa. Кoнcпeкт лeкции.-Чeлябинcк, 2015.-C.20-

8. Одилжoн Иминoв. "Яшиpин иктиcoдиëт"нинг яшиpинмaгaн cиpлapи||http:||www.biznes-daily.uz|ru|gazeta-birja|67316-yashirin-iqtisodiyotning-yashirinmagan-sirlari

9. Кoчepгинa Т.Е. Экoнoмичecкaя бeзoпacнocть: Pocтoв нa Дoнy: Фeникc, 20C-171.

10. Hayмoв Ю.Г., Лaтoв Ю.В. Экoнoмичecкaя бeзoпacнocть и тeнeвaя экoнoмикa. Учeб-ник. М.: Акaдeмия yпpaвлeния МВД Poccии, 20- C.57-68; 171-174.

11. Овcянникoвa И.П. Тeнeвaя экoнoмикa:yчeб. пocoбиe|И.П.Овcянникoвa; ФГБОУ ВО PГУПC.-Pocтoв н|Д, 2015.-C.80-97, 102.

12. Coтo Э.дe. Инoй путь. Heвидимaя peвoлюция в тpeтьeм миpe. M.: Catallaxy, 1995-C.48-51.

13. Фaйг Э. Опpeдeлeниe и oцeнкa пoдпoльнoй и нeфopмaльнoй экoнoмики: нeoинcти-тyциoнaльный пoдxoд. -М.: PТТУ,20-C.147-148.

14. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг ижтимoий-иктиcoдий x1oлaти. 2018 йил янвapь-дeкaбpь.-Т., 2019.

15. Вaзиp Уpинбocapи: "Узбeкиcтoндa 8 миллиoнгa якин киши биp тийин x,aM голик тyлaмaйди"|| https:|| kun.uz|news |2020|02|18|vazir-orinbosari-ozbekistonda-8-millionga-yaqin-kishi-bir-tiyin-ham-soliq-tolamaydi

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.