Научная статья на тему 'Яширин иқтисодиётни ўлчаш усуллари'

Яширин иқтисодиётни ўлчаш усуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
589
112
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕНЕВАЯ ЭКОНОМИКА / SHADOW ECONOMY / МИКРОМЕТОД / MICROMETHOD / МАКРОМЕТОД / СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ / COMPARATIVE ANALYSIS / ЯШИРИН ИқТИСОДИЁТ / МИКРОУСУЛ / МАКРОУСУЛ / ТАққОСЛАМА ТАҳЛИЛ / MAKROMETOD

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муминов Нозим Гаффарович, Жўрабоев Иқболжон Баходиржон Ўғли

Мақолада яширин иқтисодиётни ўлчашнинг микрова макроусуллари ёритиб берилган ҳамда яширин иқтисодиётни баҳолаш турли усулларининг солиштирма таҳлили амалга оширилган.В статье описаны микрои макрометоды измерения теневой экономики, а также сравнительный анализ различных методов оценки теневой экономики.There is described in the article micro and makrometody of shadow economy measuring, as well provided comparative analysis of different methods of shadow economy assessment.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Яширин иқтисодиётни ўлчаш усуллари»

>

Муминов Н.Г.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси мудири, иктисод фанлари номзоди, доцент; Журабоев И.Б.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети талабаси

ЯШИРИН ИКТИСОДИЁТНИ УЛЧАШ УСУЛЛАРИ

МУМИНОВ Н.Г., ЖУРАБОЕВ И.Б. ЯШИРИН ИКТИСОДИЁТНИ УЛЧАШ УСУЛЛАРИ

Маколада яширин иктисодиётни улчашнинг микро- ва макроусуллари ёритиб берилган х,амда яширин иктисодиётни бах,олаш турли усулларининг солиштирма тах,лили амалга оширилган.

Таянч иборалар: яширин иктисодиёт, микроусул, макроусул, таккослама тах,лил.

МУМИНОВ Н.Г., ЖУРАБОЕВ И.Б. МЕТОДЫ ИЗМЕРЕНИЯ ТЕНЕВОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье описаны микро- и макрометоды измерения теневой экономики, а также сравнительный анализ различных методов оценки теневой экономики.

Ключевые слова: теневая экономика, микрометод, макрометод, сравнительный анализ.

MUMINOV N.G., JURABAYEV I.B. METHODS OF SHADOW ECONOMY MEASURING

There is described in the article micro and makrometody of shadow economy measuring, as well provided comparative analysis of different methods of shadow economy assessment. Keywords: shadow economy, micromethod, makrometod, comparative analysis.

Яширин ицтисодиёт мицёсини улчаш мураккаб масаладир. Бу цол яширин ицтисодиётнинг пинцоний характерга эгалиги ва у цар цандай улчаш ва цисоблардан четда булишга инти-лиши билан боглицдир. Лекин яширин фаолиятнинг цажмига бацо бериш ицтисодий ривожланишни тацлил этиш ва давлат ицтисодий сиёсатини шакллантириш учун зарурдир.

Замонавий иктисодчилар томонидан яширин иктисодиётни улчашнинг купчилик усуллари ишлаб чикилган1. Уларни шартли равишда куйидаги икки гурухга булиш мум-кин:

• микродаражадаги усуллар;

• макродаражадаги усуллар.

Яширин иктисодиётни улчашнинг

микроусуллари. Яширин иктисодиётни микродаражада улчашда бевосита (тутри) усуллардан фойдаланилади: яширин иктисодиёт микёсини бахолаш учун суровлар, очик текширув усули ва иктисодий-хукукий тахлилнинг махсус усуллари.

1. Суровлар.

Суров оркали утказиладиган тадкикотлар ижтимоий изланишлар ёрдамида амалга оши-рилади. Масалан, аноним интервью усули. Бунда интервьюда катнашаётган респондент-ларни шартли равишда 4 гурухга ажратиш мумкин:

• «яширин фаолиятчилар» - нолегал иктисодий муносабатларни амалга оширувчи ва буни тан олишга тайёр булган шахслар;

• «бевосита кузатувчилар» - яширин мухитда булиб, уни ичидан кузатаётган, лекин нолегал битимларда катнашаётганини кайд этмайдиган шахслар;

• «таш^и кузатувчилар» - яширин иктисодиётнинг у ёки бу фаолиятига бах,о

1 Яширин иктисодиёт микёсларини улчаш метод-ларининг батафсил тахлили куйидаги илмий асар-ларда ёритилган: Николаева М.И., Шевяков А.Ю. Теневая экономика: методы анализа и оценки. - М., 1987; Бокун Н., Кулибаба И. Проблемы статистической оценки теневой экономики. // «Вопросы статистики», 1997, № 7; Попов В.В. Методы измерения теневой экономики и их использование в постсоветской России. // Экономическая теория преступлений и наказаний. Теневая экономика в советском и постсоветском обществах. / Под ред. Л.М.Тимофеева и Ю.В.Латова. - М., 2002. Вып. 4/2.

берувчи респондентлар булиб, улар бу фао-лиятга кушилмайди ёки кушилганини тан олмайди;

• «жабрланувчилар» - яширин иктисодиёт ва коррупциядан жабр курган, лекин яширин фаолият билан боFлик булмаган шахслар.

Суров натижалари маълумотларнинг ишончлилиги нуктаи назаридан «яширин фаолиятчилар» ва «бевосита кузатувчилар»нинг афзаллигини курсатмокда. Аммо бошка икки гурух томонидан берилган маълумот хам мухим саналади.

2. Очи% текширув усули.

Очик текширув усулини куллаш валюта, божхона, банк, солик сохасида, антимоно-пол конунчилигини бузиш, ёнтин хавфсиз-лиги ва санитар меъёрларга риоя килмаслик каби конунбузарликларни аниклаш ва олдини олиш билан шутулланувчи назорат органларининг ваколатидир. Очик текширув усули, масалан солик текшируви ёрдамида олинган натижалардан хисоб-статистика максадларида фойдаланилади.

3. Ик,тисодий-х,ук,ук,ий тахлилнинг махсус усуллари.

Яширин иктисодиётнинг микёсини улчаш ва уни бахолаш учун иктисодий-хукукий тахлилнинг махсус усулларини куллаш мухим саналади. Ушбу усуллар махсус иктисодий ва бухгалтерлик куникмаларини юридик амали-ётда самарали куллаш имконини беради.

Иктисодий-хукукий тахлил усулларини куйидаги 3 турга ажратиш мумкин:

• бухгалтерия тахлили усули;

• хужжатлаштирилган тахлил усули;

• иктисодий тахлил усули.

Бухгалтерия тахлили усули хисобдаги

номувофиклик ва отишларни аниклаш учун бухгалтерия хисобини (баланс, хисоблар ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 12

иккиёклама ёзув; бахолаш ва калькуляция, инвертаризация ва хужжатлаштириш) тадкик этишни назарда тутади.

Х,ужжатлаштирилган тацлил усулида бухгалтерия хужжатларини тадкик этиш тушунилади ва хисоб хужжатларининг ташки куриниши ёки мазмунини намоён этиш хусу-сиятлари урганилади. Хужжатли тахлилнинг максади хужжатлардаги ноаникликларни аниклашдан иборат.

Иктисодий тацлил усули нормал икти-содий фаолиятдан четлашиш сабабларини аниклашда ёрдам беради. Иктисодий кур-саткичларнинг мос келмаслигини аниклашда куйидаги иктисодий жиноятчиликни аниклаш усуллари кулланилади:

• таккослашлар усули;

• махсус хисоб курсаткичлари усули;

• стереотиплар усули;

• тутриланадиган курсаткичлар усули.

Таккослашлар усулига корхона иктисодий

фаолиятини характерловчи ва бир неча хисобот даврлари учун курсаткичлар тах-лили давомида карама-каршиликларни аникловчи танланма курсаткичлар киради. Карама-к,аршиликлар куйидаги жуфт курсат-кичларнинг узгаришида аникланиши мумкин: технологик эхтиёжлар ва махсулот ишлаб чикариш учун электр энергия истеъмоли; фойда хажми ва махсулот ишлаб чикариш; хом ашё истеъмоли ва махсулот ишлаб чикариш.

Ички таккослаш тахлилидан фойдала-нишда бир катор муддат учун корхона фао-лияти курсаткичлари так,к,осланади. Ушбу усул яширин даромадлар ва пулларни оклаб олиш жараёнларини аниклашда самаралидир.

Таккослама тахлилнинг мохияти шун-даки, солиштирилаётган даврлар учун фойда хажмининг узгаришлари аникланади ва ушбу отишларнинг сабаблари тадкик этилади. Агар ушбу узгаришларни тушунтириб берадиган ишонарли сабаблар курсатилмаса, бу хол хужалик фаолиятидаги салбий узгаришлар ва даромадларнинг соликка тортилишдан яши-риш деб тан олинади. Хужалик фаолиятини

текшириш кандай оборотларга эришилган-лиги ва натижада кандай даромадлар олин-ганлиги тутрисида хулоса килиш имконини беради. Назоратдаги калькуляция даромад-ларни яшириш ёки пулларни оклаб олиш фактини исботлайди.

Махсус цисоб курсаткичлари усули куйи-дагиларга асосланган: ташкилот фаолиятини тахлил килиш жараёнида иктисодий жиноят килинганда албатта узгарадиган хисоб кур-саткичи аникланади. Махсус хисоб номини олган бу курсаткич нормал шароитда фао-лият юритаётган корхона учун хисобланади. Амалдаги ва эталон хисобланган махсус хисоб курсаткичлари уртасидаги фаркнинг мавжуд булиши жиноят содир этилганлиги-нинг исботидир.

Стереотиплар усули иктисодий фаоли-ятнинг оддий шароитларида кам учрайди-ган ва жиноятчилик ходисаларини акс этти-рувчи иктисодий курсаткичлар уртасидаги тайриоддий ботликликларни излаш учун мулжалланган. Одатда бу усулнинг 5 кури-нишини ажратиб курсатишади: «кизил бай-рок» усули, соф киймат тахлили усули, касса камомадини хисоблаш усули, пул айланишини хисоблаш усули, харажатларни коплашни хисоблаш усули.

«К,изил байрок,» усули энг куп таркалган усул булиб, содир булиши мумкин булган конунбузарликлардан огох этади. Масалан, кайтинг1 каби жиноятчиликнинг белгиси -бу: 1) бир киши ёки компанияга мунтазам равишда тез-тез чек ёзиб бериш; 2) чекларни бир кишининг турли банклардаги хисоб ракамларига ёзиб бериш; 3) омонатчи томо-нидан узининг балансини текшириб тез-тез мурожаат килиши хисобланади.

Соф киймат тацлили усули асосида куйидаги маъно ётади: маълум бир давр давомида солик туловчи турмуш даража-сининг усиб кетиши, биринчидан, соликка тортилиши зарур булган даромадлар эвазига, иккинчидан, соликка тортилмайдиган даро-

1 Кайтинг - инкассациядан утмаган суммага чек бериш.

мадлар эвазига, учинчидан, бир маротабалик пул даромадлари (ютуклар, совталар, мерос ва бошк.) эвазига амалга ошиши мумкин. Агар хисоб-китоб килинганда мол-мулк ва шахсий истеъмолнинг усиши (кабул килинган устама ва ажратмаларни хисобга олган холда) солик, туланган даромадлар хажмидан катта булса, мол-мулкнинг кушимча усиши декларация килинган даромадлар каторига кирмайди ва ноконуний характерга эгадир.

Касса камомадини цисоблаш усули. Бу текширув усулидан касса китобида хисобга олинадиган накд пул маблатлари келиб тушувчи кичик ва урта корхоналар тафтиш килинаётганда фойдаланилади. Кассадаги камомадни хисоблашнинг мохияти шундаки, корхона эгаси кассада мавжуд булган пул-дан ошитини бера олмайди. Агар маълум бир муддат ичида амалга оширилган харажатлар кассадаги дастлабки мавжуд сумма ва шу давр ичида келиб тушган пул тушумларидан ортик булса, бу касса камомади мавжудли-гидан далолат беради ва корхонани тафтиш килишга асос булади. Агар касса камомадини асословчи сабаблар курсатилмаса, даромадлар яширилаётганлиги тахмин килинади.

Пул айланишини цисоблаш усули даромадлар ва харажатлар тахлили билан ботлик,. Пул айланишини хисоблашнинг 2 тури мавжуд:

• ишлаб чикариш ва хусусий сохага хос умумий пул айланишини хисоблаш;

• фак,ат ишлаб чикариш ёки фак,ат хусусий пул тушумлари ва туловлари хисобга олинадиган пул айланишини хисоблаш.

Пул айланишини хисоблаш усули куйи-дагини англатади - солик туловчи маълум бир вакт оралитида даромад сифатида келиб тушаётган маблатдан купрок маблат саклай олмайди ва туплай олмайди.

Харажатларни коплашни хисоблаш усули текширилаётган шахсда мавжуд булган сумма билан накд куринишда амалга оширилган туловларни таккослашга асосланган. Бу усул пул айланишини хисоблаш усулининг сод-далаштирилган куринишидир. Харажатларни коплашни хисоблашда солик туловчининг

бошка даромад манбалари хам назарда тути-лади.

Бу усул солик туловчининг мол-мулки тутрисида етарли маълумот булмаган хол-ларда кулланилади.

Тугриланадиган курсаткичлар усули. Ушбу усул корхона иктисодий курсаткичлари ва у фаолият юритаётган ташки мухитни тахлил этишдан иборатдир. Мисол тарикасида бирор-бир корхона томонидан маълум бир товарни сотиш хажми динамикаси ва ушбу товар бозори конъюнктураси узгариши тахлилини келтириш мумкин. Талабнинг паса-йиб бориши шароитида махсулот сотилиши-нинг сезиларли усиши яширин иктисодий фаолият мавжудлигидан далолатдир.

Яширин и^тисодиётни улчашнинг макроусуллари. Яширин иктисодиётни макродаражада улчаш учун билвосита усуллардан фойдаланилади. Улар купинча расмий статистиканинг макроиктисодий курсаткичларига, солик ва молия органла-рининг маълумотларига асосланади. Макро-усулларга куйидагилар киради: тафовут усули, бандлик курсаткичлари усули («итальянча» усул), монетар усул, технологик коэффици-ентлар усули, эксперт усули, таркибий усул, майин моделлаштириш (детерминантларни бахолаш) усули.

1. Тафовут усули.

Бу усул бир хил иктисодий курсаткичлар борасидаги маълумотлар ва статистик хуж-жатларни солиштиришга асослангандир. Ушбу усулдан фойдаланишга мисол килиб турли усуллар билан хисобланган даромадлар ва харажатларни таккослаш; макроиктисодий курсаткичларни альтернатив бахолаш; товар окимлари усулини курсатиш мумкин.

Даромадлар ва харажатларни так,к,ослаш. Ушбу усулдан хонадон хужаликларининг барча даромадларини барча харажатлар билан таккослаш оркали фойдаланилади. Купчилик холларда даромадлар харажат-лардан кам булиб чикади.

Макроиктисодий курсаткичларни альтернатив бацолаш. Ушбу усулдан билвосита

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 12

маълумотлар ёрдамида хисобланган ЯИМ хажмини расмий статистика маълумотлари билан солиштириш ёрдамида яширин сектор хажмини аниклашда фойдаланилади. Ушбу усулдан фойдаланишнинг классик мисоли булиб ХВЖ томонидан Хитойда утказилган тадкикот хисобланади, бунда иктисодиёт индикатори сифатида ва яширин иктисодиёт микёсини аниклаш учун электр энергиясидан фойдаланиш курсаткичидан фойдаланилган эди.

Товар окимлари усули. Бу усулдан статистика хизматлари яхши ривожланган купгина Европа мамлакатларида кенг фойдаланилади. Товар окимлари усулининг асосий мазмуни шундаки, товар окимлари (яъни, ишлаб чикаришдан то фойдлангунга кадар булган харакат) макрокурсаткичларни эмас, балки алохида мухим махсулотлар ёки товарлар гурухини аниклаш учун кулланилади.

Ушбу усулни куллашдан максад - мав-жуд ахборот базасидаги заиф жойларни аниклашдир. Масалан, агар бирор товар буйича ресурслар йитиндиси (ишлаб чика-риш ва импорт) ресурслардан фойдаланиш йитиндисидан (якуний ва оралик истеъмол + жамтариш + экспорт) кам булса, ахборотнинг кайси кисми - ишлаб чикариш ёки импорт буйича маълумотлар - ишончлирокдир ва унинг асосида иккинчи кисмни хисоблашдир.

2. Бандлик курсаткичлари усули («италь-янча» усул).

«Итальян» усули Италия статистика институти томонидан ишлаб чикилган ва кулланилади. Ушбу усул яширин иктисодиёт параметрларини аниклаш масалаларида кенг кулланилмокда.

Ушбу усулни ишлаб чикиш жараё-нида мутахассислар ишлаб чикариш (айникса, кичик бизнес ва хизмат курсатиш сохаларида) буйича аник маълумотларни туплаш жуда мураккаблигини эътиборга олишган. Бунинг асосий сабаби - соликлар тулаш базасини яшириш максадида ишлаб чикариш курсаткичларини пастлатиб

курсатишдир. Кичик корхоналар фаолиятини статистик регистрга киргизиш учун хам улар-дан маълумот олиш жуда мураккабдир. Шу билан бирга Италия иктисодиёти учун жуда куп сонли кичик корхоналарнинг мавжуд-лиги хосдир.

Италиялик статистиклар асосий уртуни ишчи кучи сарфларини урганишга кара-тишган. Бирламчи маълумотлар махсус таш-кил этилган хонадон хужалигини тадкик этиш натижасида олинади. Хонадон хужаликлари тасодифий танлов асосида тадкик этилади. Текшириш жараёнида бериладиган савол-лар суров килинувчилар томонидан у ёки бу тармокда ишлаб берган соатлар х,ажми билан ботликдир. Ушбу ёндашувнинг ютути шундаки, даромадлари тутрисида суралмаётган кишиларга узининг иш вакти хакидаги ахбо-ротни яшириш ёки узгартириб курсатишга эхтиёж булмайди. Сунгра ушбу ахборот-лар умумлаштирилади ва ишлаб берил-ган уртача инсон-кун улчовига утказилади. Тармокда махсулот ишлаб чикариш меъёрла-рини белгилаш учун хам ушбу текширувлар утказилади.

Ушбу усулнинг куйидаги турлари мавжуд:

1) амалдаги ва расмий руйхатдан утказилган бандлик даражаси уртасидаги фарк асосида;

2) хафта давомида амалда ишлаб берилган иш вакти ва расмий кайд этилган иш вакти уртасидаги фарк асосида.

3. Монетар усул.

Ушбу усул яширин иктисодиётнинг мухим бир жихатига асосланади: агар легал иктисодиётда анчадан бери деярли барча хисоб-китоблар накдсиз пул ёрдамида амалга оширилса, яширин иктисодиётда битим тузишда накд пуллардан фойдаланилади.

Ушбу тоядан конкрет фойдаланишнинг купгина вариантлари мавжуд. Булар - пул операциялари хажми тахлили, накд пулга булган талаб тахлили хамда эконометрик усуллар.

Пул массаси хажмини кузатиш оркали яширин иктисодиётнинг хажми ва динамика-сига бахо бериш мумкин. Хар бир мамлакат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 12

даги пул массаси марказий банк томонидан эмиссияланади ва унинг хажми маълумдир.

Аммо ушбу мезоннинг танланиши доимо хам тутри эмас, чунки фойдалани-лаётган курсаткичлар купгина жараёнларга ботлик,дир (масалан, инфляцияга). Бир томон-дан пул массаси ва такдим этувчи вексел-лари хажмини, иккинчи томондан ялпи ички махсулотнинг усиши суръатларини солишти-риш ишончлирокдир.

Монетар усулига асосланган яширин иктисодиётни бахолашнинг янада мурак-каброк усуллари мавжуд. Бунда кушимча равишда даромадлар, соликлар, фоиз став-калари узгариши натижасида хамда яширин иктисодиётнинг фаолияти натижасида накд пул маблатларининг улуши тебраниб туради, деб тахмин килиш керак. Хисобга олинмаган омилларнинг бахоланиши яширин ик,тисодиёт микёсини аниклаш имконини беради.

Норасмий секторда факатгина накд пул билан эмас, балки бошка усуллар билан хам туловлар амалга оширилади. Масалан, бартер айирбошлашувлари, тулов воситаси сифатида такдим этувчининг кимматли ^озларидан фойдаланиш одатий холдир.

Иккала секторда пул айланиши тезлиги бир хиллигини аниклаш мураккабдир. У норасмий секторда самаралирок булиши мумкин. Норасмий секторда товар ва хиз-матлар ишлаб чикарувчидан тутри истеъмол-чига келиб тушади ва бунинг учун камрок пул ва вакт керак булади. Расмий секторда эса товарлар куп сонли воситачилар кулидан утиб боради.

4. Эксперт усули.

Эксперт бахолашлардан фойдаланиш мураккаб ва урганилган яширин иктисодиётни урганишнинг зарур шарт-шароити хисобланади.

Ушбу усулнинг мазмуни куйидагича. Биринчи навбатда эксперт бирор-бир тармок буйича маълумотларга кай даражада ишо-ниш мумкинлигини аниклайди. Оддий ман-балардан маълумотлар туплангандан сунг уларни автоматик тарзда маълум даражагача

хисоблаб чикишади. Экспертлар томонидан эксперт бахоси услуби ишлаб чикилади.

Ушбу усулни куллашнинг муаммоси мала-кали экспертни топишдадир.

5. Технологик коэффициентлар усули электроэнергия ишлаб чикариш ва истеъ-моли, транспортда юк ташиш ва бошка бил-восита енгил хисобланадиган курсаткичларни расмий маълумотлар билан солиштириш ёрдамида саноат ишлаб чикариш динамика-сини тахминий аниклашни ифодалайди. Бу усулдан фойдаланиш шарт-шароитлари булиб юкори даражада ривожланган бозор муно-сабатлари, электр энергия ва юк ташишнинг адекват нархлари хисобланади. Агар нархлар тартибга солинадиган булиб энергиянинг реал кийматини акс эттирмаса ёки имтиёзлар мавжудлиги сабабли электр энергия истеъ-моли учун узок вакт пул туланмаса, электр энергия истеъмоли динамикаси саноат ишлаб чикариши динамикасидан катта фарк килиши мумкин.

6. Майин моделлаштириш (детерминант-ларни бацолаш) усули яширин иктисодиётни аникловчи омиллар йитиндиси билан ботлик ва унинг хажмини улчашга йуналтирил-гандир.

7. Таркибий усул ишлаб чикаришнинг турли тармокларида яширин иктисодиётнинг хажми тутрисида маълумотни куллай олишга асослангандир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Яширин иктисодиётни бахолашнинг турли усулларини солиштириш. Бир катор ривожланган мамлакатларда яширин иктисодиётнинг хажми тутрисида юкорида куриб утилган усуллар ёрдамида олинган маълумотлар бир-бирига зид булиб, ялпи миллий махсулот (ЯММ)га нисбатан 1%дан 33%гача булган ораликда тебраниб туради.

Хисоб-китобларнинг курсатишича, бево-сита (тутри) усуллар ишончли, лекин энг пасайтирилган натижаларни беради. Улар-нинг асосий камчиликлари куйидагилардан иборат: маълумотларни йитиш мураккаблиги ва суров натижасида олинган маълумотларни атайлаб бузиб курсатиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 12

Билвосита усуллар турли-тумандир. Улар-нинг баъзилари, айникса монетар усул, пул муомаласи юкори даражада ривожланган шароитда кулланилади. Мехнат бозор тах-лили билан ботлик усуллар содир булаётган жараёнлар ва уларни улчаш вак,ти уртасидаги фарк билан характерланади. Умуман олганда билвосита усуллар хамда яширин узгарув-чилар, майин моделлаштириш (детерминант-ларни бахолаш), таркибий усуллар яширин иктисодиётга оширилган бахо беради.

Жахон амалиётида кулланиладиган усул-ларнинг турли-туманлиги яширин иктисодиёт таркиби хажмининг микдори ва натижалар тутрилиги мезонини бах,олашнинг ягона услу-бияти йуклигидан далолат беради.

Хар бир мамлакатнинг узига хослиги, статистик материалларда камчиликларнинг мав-

жудлиги хар бир конкрет ходисада ушбу ходисага мос булган усул ёки бир канча усуллар комбинациясидан иборат булган усул-ларни танлашга асосланади. Хар хил усул-ларни комплекс тарзда куллаш яширин иктисодиётни объектив бахолашнинг йуна-лишларидан саналади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, мамлакатнинг иктисодий хавфсизлиги нуктаи назари-дан яширин иктисодиёт микёсини улчашнинг узига хос хусусиятларини хисобга олган х,олда амалга ошириш зарур. Яширин иктисодиёт-нинг микёси иктисодий усиш суръатлари, турмуш даражаси, ижтимоий химоя сифатига таъсири кучли эканлигини эътиборга олган холда пинхоний характердаги жараёнларни иложи борича реалрок улчаш ута мухим-дир.

Адабиётлар:

1. Николаева М.И., Шевяков А.Ю. Теневая экономика: методы анализа и оценки. - М., 1987.

2. Бокун Н., Кулибаба И. Проблемы статистической оценки теневой экономики. // «Вопросы статистики», 1997, № 7.

3. Попов В.В. Методы измерения теневой экономики и их использование в постсоветской России. // Экономическая теория преступлений и наказаний. Теневая экономика в советском и постсоветском обществах. / Под ред. Л.М.Тимофеева и Ю.В. Латова. - М., 2002. Вып. 4/2.

4. Латов Ю.В., Ковалев С.Н. Теневая экономика: Учебное пособие для вузов. / Под. ред. д.п.н., д.ю.н., проф. В.Я.Кикотя; д.э.н., проф. Г.М.Казиахмедова. - М.: «Норма», 2006. -С. 336.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.