Научная статья на тему 'Фермер хўжалигида операцион бюджетлаштиришнинг аҳамияти'

Фермер хўжалигида операцион бюджетлаштиришнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
267
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджетлаштириш / баланс мўлжали / сотиш / молия-хўжалик фаолияти / истиқболни режалаштириш / пул оқимлари таҳлили / операцион бюджет / харажатлар. / budgeting / expected balance / realization / forecasting / financial and economic activity / cash flow / operating budget / expenses

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Урманова У. Х.

Мақола фермер хўжаликлари ички хўжалик механизмининг муҳим элементи – бюджетлаштиришнинг ташкилий-услубий масалаларига бағишланган. Бюджетлаштириш тизимининг асосини ташкил этувчи операцион бюджетларни шакллантиришнинг услубий жиҳатларини такомиллаштириш бўйича таклифлар ва тавсиялар берилган. Мақола мазкур муаммо билан шуғулланаётган илмий ходимлар, тегишли йўналиш профессор-ўқитувчилари, фермерлар, Фермерлар кенгаши қошидаги консалтинг маркази мутахассислари учун мўлжалланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPORTANCE OPERATING OF BUDGETONG IN FARMING FACILITIES

The Article is dedicated to organizing-methodical issues of budgeting as important element of internal mechanism farming facilities. In particular, there are given offers and recommendations on improvement methodical aspect operating budget forming, which servicing as the base of the system of budgeting. The Article is intended to scientific employee, concerning with the problem, professors and teachers corresponding to the direction, farmer and consulting experts for Advice Farmers.

Текст научной работы на тему «Фермер хўжалигида операцион бюджетлаштиришнинг аҳамияти»

Урманова У.Х.

Тошкент Давлат Аграр университети "Бухгалтерия хисоби" кафедраси катта илмий ходим-изланувчиси

ФЕРМЕР ХУЖАЛИГИДА ОПЕРАЦИОН БЮДЖЕТЛАШТИРИШНИНГ АХ.АМИЯТИ

Бугунги кунда фермер хужалиги цацли равишда цишлоц хужалиги ишлаб чицаришининг етакчи бугинига, уни таш-кил этишнинг асосий шаклига айланди. %озирги вацтда фермерлик царакати уз таркибида 66 мингдан зиёд фермер хужалигини бирлаштирмоцда. Жами цайдаладиган ер-ларнинг 85 фоиздан ортим, етиштириладиган цишлоц хужалиги мацсулотларининг асосий цисми айнан фермер -лар циссасига ту^ри келмоцда1.

Ислом Каримов

Даставвал "бюджет" ва "бюджетлашти-риш" атамаларининг мазмун-мохиятига батафсилрок тухталсак. А.Х. Пардаев ва Б.Х. Пардаевлар фикрига кура: "Бюджет - бу ре-жалаштирилган фаолиятни амалга ошириш-дан олдин тузиладиган молиявий жужжат"2.

Б.А.Хасанов ва А.А.Хашимовлар "... бюджетлаштириш атамаси х,али бизнинг иктисодий адабиётларда атрофлича ёри-тилмаган, чунки корхонанинг доимий асос-га куйилган комплекс режалаштириш, назо-рат ва хужалик фаолияти тахлили тизими шу пайтгача факатгина бизнес- режалаштириш билан чекланган эди»3, деб таъкидлайдилар.

Улар ушбу тушунчага бошкарув услу-би сифатида батафсилрок ёндашиб, «Бюджетлаштириш самарали бошкарув усулла-ридан хисобланиб, куйидаги хусусиятлар-га эга: корхонанинг фаолияти булинмалар

1Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш // Маърифат, 2013 йил 19 январь. - Б.2.

2Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. - Т.: Fафур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2008. - Б.106.

3Хасанов Б.А., Хашимов А.А. Бошкарув хисоби. - Т.:

Yanginashr, 2011. - Б.168.

фаолияти билан мужассам режалаштири-лади; бюджетлаштириш лойихасини ишлаб чикиш имконини яратади; тузилган бизнес-режани тасдиклайди; узгарувчан ички ва ташки салбий омилларни бартараф этишга кумаклашади»4, деб хисоблайдилар.

Ушбу таъриф ва тавсифларни эътироф эт-ган холда, бизнингча, фермер хужаликларида бюджетлаштиришнинг максадлари молиявий курсаткичларни режалаштириш асосида молиявий воситалар, маблаF ва захираларнинг тахминий хажмини, самарадорликни ошириш максадида режадаги давр мобайнида молиявий воситалар, маблаF ва захираларни ишла-тишнинг макбул йуналишларини аниклашдан иборат. Бунинг учун фермер хужалигининг жорий фаолияти буйича куйидаги энг мухим учта бюджет ишлаб чикилиши тавсия этила-ди.

Уларни ишлаб чикишнинг асоси опера-цион бюджетлар булиб, мазкур бюджетлар-ни тузиш эса аксарият сотиш хажмини прогноз килишдан (мол ва киймат ифодаси-да) бошланади. Б.А. Хасанов, А.А. Хашимов-

4Хасанов Б.А., Хашимов А.А. Бошкарув хисоби. - Т.: Yanginashr, 2011. - Б.171.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

24

ИКТИСОДИЁТ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

1-расм.

Жорий фаолиятни бюджетлаштиришга дойр асосий хужжатлао

X

Даромад ва харажатлар бюджети (ДХБ)

-фермер хужалигини пул маблаглари ва ижобий молиявий натижа (фойда) билан таъминлаш; фермер хужалиги фаолиятининг самара-дорлигини ошириш ва унинг усишини назорат

КИЛИШ

Пул окимлари бюджети (ПОБ)

-бюджетнинг дефицитсиз-лигини таъминлаш (ишлаб чикариш дастурларининг амалга оширилувчанлиги); -пул окимларининг эхтиёж билан мувофиклиги; пул окимлари ва молиявий натижалар уртасидаги богл и кликни аниклаш

1

Прогноз баланси (ПБ)

-активлар ва мажбури-ятлар мутаносиблигини таъминлаш;

фермер хужалигининг келажакдаги молиявий-иктисодий ахволини бахолаш

Фермер хужалигининг молия-хужалик фаолиятини бюджетлаштиришнинг

учта таркибий к,исми ва асосий ма^садлари

лар ёзишича: «Операцион бюджетни ишлаб чикиш, одатдагидек, сотувлар режаси-ни тузишдан бошланади. Корхонанинг ишлаб чикариш хажми, таннарх, фойда ва бошка иктисодий курсаткичлари куп холларда со-тиш хажми ва таннархга боFлик булади. Уни тузишда, куйидаги бюджетлардан фойлала-нилади: 1. Ишлаб чикариш бюджети. 2. Тай-ёр махсулотлар захираси бюджети. 3. Товар-моддий захираларни ва асосий воситаларни харид килиш бюджети. 4. Давр харажатлар бюджети: а) сотиш харажатлари бюджети. б) маъмурий харажатлар бюджети»1. Шундай экан, фермер хужаликларининг даромадла-рини хам сотиш хажми мулжалига мувофик бюджетлаштиришни йулга куйиш зарур. Чун-ки, сотув хажмини башоратлаш - бутун бюд-жетлаштириш жараёнининг мукаддимаси ва ишлаб чикариш жараёнини ташкил килиш, маблаFларни самарали таксимлаш, захираларни етарлича назорат килиш учун асос хисобланади. Агар фермер мулжаллаётган сотиш хажмига эришиш мумкинлигига ишонч хосил килса, кузланган сотув хажмини "сотиш бюджети"га айлантиради.

1Хасанов Б.А., Хашимов А.А. Бошкарув хисобида бюд-жетлаштириш. - Т.: Укитувчи. 2004. - Б.16.

Фермер хужалигида сотув хажми курсаткичи турли омиллар таъсирида се-зиларли даражада узгариб туриши мум-кин. Бундай омилларга умумиктисодий курсаткичлар, мазкур ^удуддаги демографик шароит, кушимча тармокларнинг ривожла-ниши, мавсумий узгариб туришлар, турли хил махсулотлар учун узок муддатли сотиш йуналишлари ва бошкаларни киритиш мум-кин. Шунинг учун сотиш хажмини факат утган даврлар маълумотларига таяниб башоратлаш максадга мувофик эмас. БулFуси сотув хажми буйича карорлар кабул килиш учун башорат-лашга таъсир курсатиши мумкин булган бар-ча омиллар аникланиши ва урганилиши ло-зим. Фермер хужалиги монопол корхона эмас ва шунинг учун фермер бюджетлар тузила-ётган давр учун мухим омил сифатида бозор коньюктурасини хам урганиши зарур.

Дехкончилик ва чорвачилик махсулотлари етиштиришга ихтисослашган фермер хужаликларидан бирида сотув хажмини бюджетлаштириш хисоб-китобини мисол тарикасида келтирамиз (1-жадвал).

Сотув хажми мулжалининг ишончли-лигини ошириш учун бир канча усуллар кулланилади. Улар орасида эксперт (гурух

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-жадвал.

Сотиш муддатлари, йуналишлар, микдор ва к,иймат Хаммаси

Махсулот, иш ва хизмат турлари Давлат буюртмаси Эркин нархда

мик,. т. бахо минг. сум тушум минг. сум. мик,. т. бахо минг. Сум тушум минг. сум. мик,. т. бахо минг. сум тушум минг. сум.

Дех,к,ончилик махсулотлари: пахта бу-гдой ва х,-к. 140 42 640,0 290 89600 12180 X 42 X 850 X 35700 140 84 640 X 89600 47880

Жами X X 101780 X X 35700 X X 137480

Чорва махсулотлари: сут гушт (суйилган вазнда) X X X X X X 270 24 550 8000 148500 192000 270 24 550 8000 148500 192000

Жами X X - X X 340500 X X 340500

Саноат махсулотлари

Иш ва хизматлар

Х.АММАСИ: X X 101780 X X 376200 X X 477980

Мах,сулот (иш ва хизмат)лар сотиш бюджети (2013 йил учун)

NJ ил

булиб карор кабул килиш, функционал усул); статистик (тренд, корреляцион, регрессион ва мавжуд тенденцияларга асосланган бошка тахлилий) усул, шунингдек, истеъмолчилар уртасида утказилган суровлардан, режалаш-тирилаётган давр учун тузилган битимлар хакидаги маълумотлардан, йуналишлар, мав-сумийлик, даврийлик тахлилидан фойдала-нилади.

Агар фермер хужалиги уз фаолияти-ни якинда бошлаган ёки ер майдонини макбуллаштириш натижасида кайта ташкил этилган булиб, утган даврга оид маълумотлар йук булса, у холда сотув хажмини бизнес-режа маълумотларига асосланиб, режалаш-тирилаётган харажатлар ёки белгиланган фойда даражаси ёхуд фаолиятнинг зарарсиз-лик даражасидан келиб чикиб хисоблаш тав-сия этилади.

Фермер хужалигининг ташки ва ички мухити шарт-шароитлари мунтазам равишда узгариб туради. Шунингдек, сотув хажмини турли усуллар билан хисоб-китоб килиш хам сотув хажмининг бир хил кийматида турли зиддиятлар булишига олиб келиши мум-кин. Шунинг учун сотув хажмининг ягона тахминий даражасини эмас, балки уларнинг бир нечта мукобил вариантларини аниклаш максадга мувофикдир.

Шуни таъкидлаш лозимки, фермер хужаликларининг тармок тузилмаси молия-хужалик фаолиятига таъсир курсатади. Айрим фермер хужаликларида, айникса, пахтачилик-Fаллачилик йуналишидаги хужаликларда со-тилган махсулотлар учун туловларнинг кечи-киши ёки олдиндан бунак олмасдан сотиш каби холлар учрайди.

Кредиторлик карзи кредиторларнинг алохида гурухи ва тулов муддатига кура аж-ратилади, чунки кредиторлик карзларнинг хар бир турини бошкариш стратегик мухим йуналиш ва фермер хужалиги молиявий си-ёсатининг мухим кисми хисобланади. Турли мажбуриятларнинг урнатилган тулов муд-дати фермер хужалигида юзага келган кредиторлик карзларини бошкариш сиёсатига мувофик белгиланади.

Дебиторлик карзларининг

бошкарилувчанлигини ошириш омиллари-дан бири уларнинг даражаси хамда вужудга келиш муддатини назорат килиб боришдир.

Бундай назорат эса куйидагиларни уз ичига олади:

- харидорларнинг тулов лаёкатини назорат килиш тизимини жорий килиш. Ишонч-сиз ва тулов кобилияти шубхали булган ха-ридорларга тулов муддатини кечиктириб махсулот сотмаслик лозим. Шунингдек, янги мижозлар учун махсулот етказиб бериш ли-митини жорий этиш ва лимитни вакти келиб, фермер хужалиги ушбу мижозни якиндан би-либ олгандан кейин купайтириш;

- харидорлардан туловларнинг уз вактида олиниши устидан назорат урнатиш;

- харидорларга такдим килинадиган хужжатларда тулов муддатлари ва фермер хужалигининг тулов реквизитлари аник курсатилган булиши шарт, чунки тулов муддатлари купинча пул маблаFлари етишмас-лиги окибатидагина эмас, балки тулов муддатини урганмаслик ва назорат килмаслик окибатида бузилади;

- пул маблаFларининг келиб тушиш ре-жаси бажарилишини, дебиторлик карзининг туланиш муддатини хар хафтада тахлил килиб бориш;

- дебиторлар билан мунтазам иш олиб бориш, хусусан, таккослаш далолатнома-сини тузиш. Далолатномада шартномада курсатилган тулов муддати бузилаётганлиги ва фермер хужалигининг тулов реквизитлари курсатилган булиши лозим;

- интизомсиз харидорлардан дебитор-лик карз суммаларини ундириш учун чора-тадбирлар тизимини ишлаб чикиш ва жорий килиш - харидорнинг бош бухгалтер-ларига кУнFирок килиш, хисоб-китобнинг мукобил усулларини таклиф килиш, тулов хакида ёзма талабнома жунатиш, эътироз-лар такдим этиш, хужалик судига даъво ари-заси киритиш ва х. Карздорликни карздордан бирон-бир мулк ёки махсулот олиш, дебиторлик карзини учинчи шахсга бериш (факторинг) йули билан ундириш каби вариант-ларни куллаш;

- фермер хужалиги менежерлари фаоли-ятининг самарадорлигини назорат ва тахлил килиш. Хужжатлар такдим этилишини ке-чиктириш, товарни юклаб жунатишни ке-чиктириш, сифатсиз махсулот етказиб бериш, хисоб-китоблардаги хатолар ва шу каби функционал мажбуриятларни сифатсиз ба-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

2-жадвал.

Курсаткичлар Утган йилдаги хакикий маълумотлар (2012 й. хисобот) 2013 йилнинг. режаси буйича (минг сум)

минг сум тушумга н-н, %

Махсулотлар сотиш иш ва хизмат)лар бажаришдан соф тушум (ССТ) 8311787 100 8.500.000

Узгарувчан харажатлар (-), жами Шу жумладан: мехнат хаки, ажратмалари билан бирга ва х. 12763 1115,9 11647,1 54,6 4,8 1,5 13104 1152 11952

Доимий харажатлар (-), жами Шу жумладан: амортизация ва х. 5607 4909,7 697,3 Х х х 5607 4909,7 697,3

Давр харажатлари 942301 11,3 960500

Жами 18370 Х 18711

«Соф тушумдг

жариш холатларининг сабабларини аниклаш ва тегишли чоралар куриш учун уларни син-чиклаб кузатиб бориш лозим;

- айрим ишончсиз харидорлар усти-дан мунтазам мониторинг утказиш ва улар туловларни уз вактида утказмаганликлари учун жавобгарлик чорасини жорий килиш. Бундай ёндашув ходимларни интизомга чакиради, уларни корхона учун мижозлар танлашда ва улар билан ишлашда масъулият-ни хис килишга мажбур килади.

Сотув хажмини прогнозлаш ишлари хам зарарсизлик даражасини тахлил килишдан фойдаланган холда амалга оширилгани максадга мувофикдир. Бунинг учун барча харажатлар ишлаб чикариш ва туFри про-порционал равишда, сотув хажмига боFлик булмаган доимий харажатларга ва ишлаб чикариш хамда сотув хажмига боFлик булган узгарувчан харажатларга булинади. Уругликлар ва экиш материаллари; уFитлар; асосий ишлаб чикариш ходимларининг иш хаки; электр энергияси, сув, ускуналар экс-плуатацияси ва махсулот етказиб бериш ха-ражатлари узгарувчан харажатлардир. Бухгалтер ва бошка бошкарув ходимларининг иш хаки, амортизация, хизмат сафарлари ха-ражатлари, алока хизматлари харажатлари, ёрдамчи материаллар, транспорт харажатлари, бино ва иншоотларни саклаш, реклама, куриклаш, коммунал хизматлар, электр энер-

фоиз» усули буйича х,исобланган харажатлар бюджети

гияси ва бошка шу кабилар доимий харажатлардир.

Харажатларнинг мухимлигини аниклаб, сотувнинг энг кам хажми (зарарсизлик нуктаси)ни хисоб-китоб килиб, унинг хакикатга мос эканлигини бахолаш зарур. Агар фермер хужалиги ушбу сотув хажмига эриша олмаса, уни камайтириш йуллари куриб чикилади. Шунингдек, сотув хажмига таъсир курсатувчи куйидаги омиллар сотиш бахолари, узгарувчан ва доимий харажатлар-ни узгартириш мумкин.

Бюджетлаштиришнинг кейинги боскичида харажатлар кулами аникланади. Шу максадда ишлаб чикариш бюджети, ишлаб чикариш захиралари бюджети, бевосита материал харажатлар бюджети, мехнатга хак тулаш харажатлари бюджети, умумишлаб чикариш харажатлари бюджети ва давр харажатлар бюджети тузишни тавсия киламиз. Фермер хужаликларининг мухим узига хослиги даро-мадларни башорат килишнинг анча мурак-каблиги ва тегишли равишда, харажатларни бюджетлаштириш ва назорат килиш ишлари-ни пухта амалга оширишдан иборат.

Харажатлар бюджетини хисоб-китоб килиш усулларидан бири «Соф тушумдан фоиз» усу-лидир. Бу усул узининг соддалиги боис фермер хужаликларида кулланилиши мумкин. Бу усул бюджетлаштириш хужжатларининг хар бир унсурини (давр харажатлари бюджети, режа баланси, молиявий натижалар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

хакида хисобот ва х.) режалаштирилган со-тув хажмидан келиб чикиб белгиланган со-тишдан соф тушум микдорига нисбатан фоиз хисобида хисоблаб чикишга имкон бера-ди. Бунинг учун фермер хужалигининг жо-рий фаолиятига хос булган, шунингдек, ретроспектив тахлил асосида охирги бир неча йил учун уртача фоиз сифатида хисоблаб чикилган фоизлар нисбати ва фермернинг у ёки бу курсаткичларни узгартириш хакидаги фикри инобатга олинади (2-жадвал).

Ушбу усул буйича бюджет тузиш учун утган йилдаги тегишли бухгалтерия хисоби регистрлари ва молиявий хисобот шаклла-ридан фойдаланилади: бутун хужалик буйича утган йил учун сотишдан олинган соф тушум микдори ва давр харажатлар туFрисидаги хакикий маълумотлар молиявий хисоботнинг 2-шакли «Молиявий натижалар туFрисидаги хисобот»дан, хар бир махсулот тури буйича сотишдан соф тушум - 9000-"Асосий (опера-цион) фаолиятнинг даромадларини хисобга олувчи счетлар" (9010, 9020, 9030) счети буйича аналитик хисоб регистрларидан; до-имий ва узгарувчан сарфлар, харажат унсур-лари буйича - дехкончилик, чорвачилик, са-ноат ва ёрдамчи хужаликлар буйича ишлаб чикариш хисоботларидан; солик туловлари тегишли йиFма хисоб-китоблардан олинади. Таъкидлаш жоизки, "соф тушумдан фоиз" усули буйича тузилган бюджет туFри булиши учун юкорида келтирилган маълумотлар хакконий, аникроFи бухгалтерия хисоби туFри ташкил этилган ва юритилган булиши лозим.

Операцион бюджетларни шакллантириш-нинг иккинчи боскичида давр харажатла-ри бюджетини тузиш тавсия этилади. Асо-сий бюджет бевосита сотиш бюджети билан боFланган булиб, сотиш бюджети тузилган-дан кейин ишлаб чикилади.

Махсулот ишлаб чикариш харажатлари-нинг аксарияти сотиш хажмига боFлик ра-вишда суFурта захираларини хам кирит-ган холда режалаштирилади. Узгарувчан сотиш харажатлари даражаси катор омиллар-га, хусусан, махсулотларнинг хаётий цикли ва истеъмолчилар бозорининг тури-га боFл и к, яъни агар махсулот истеъмол бо-зори учун ишлаб чикарилаётган булса, уни тарFиб килиш харажатлари саноат бозори-

га мулжалланган махсулотларнинг харажати-дан юкори булади. Чунки истеъмол бозори-га мулжалланган махсулотларнинг харажатлари товарларни хар бир истеъмолчига етка-зиш билан боFл и к булади.

Харажатлар пул окимлари бюджетини тузиш учун маълумотлар тайёрлаш максадида тижорат максадларида фойдаланиладиган ускуналарнинг амортизация кийматига ка-майтирилади.

Сотиш бюджетига асосланиб, ишлаб чикариш бюджети шакллантирилади. Ишлаб чикариш бюджети асосида меъёрлар ва режа даври охирига тайёр махсулотлар KолдиFининг микдори хисоб-китоб килинади.

Ишлаб чикариш бюджети натурал курсаткичларда ишлаб чикилади, у сотиш-нинг режадаги хажмига, режалаштирилаёт-ган тайёр махсулот захираларига ва тахмин килинаётган ишлаб чикариш захираларини (уру^л и к, озука, УFит, ёнилFи-мойлаш ма-териаллари ва х.) сотиб олиш хажми хамда муддатларига боFлик. Шундай килиб, ишлаб чикариш хажми режа даврининг охири-даги тайёр махсулот захираси кушув ушбу даврдаги сотиш хажми ва давр бошидаги махсулот захираси уртасидаги фарк сифати-да аникланади.

Ишлаб чикариш бюджетини тузишдан максад фермер хужалигининг ишлаб чикариш дастурини аниклашдан иборат. Пировард на-тижада махсулотнинг ишлаб чикариш тан-нархини ва захираларни саклаш харажат-ларини хисоблаш учун ишлаб чикарилган махсулот кийматини билишдан кура, уни ишлаб чикариш ва саклаш учун килинадиган ха-ражатларни билиш мухимрокдир.

Йил давомида хакикий сотиш хажми ре-жадагидан узгарганида ёки зарур холларда тайёр махсулот захираларининг айланувчан-лиги узгарганда ишлаб чикариш бюджетига тезкорлик билан тузатишлар киритиш такозо этилади.

Барча харажатлар бевосита ва билвоси-та турларга булинади. Бевосита харажатлар-ни ишлаб чикарилаётган махсулот таннар-хига туFридан туFри киритиш мумкин, булар куйидагилар: уруFлик, уFит, озука, ёнилFи-мойлаш материаллари, ишлаб чикариш хо-димларининг мехнатига хак тулаш харажатлари. Материалларга килинган бевосита ха-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

ражатлар бюджети канча хомашё ва ма-териаллар харид килиниши кераклигини курсатади. Харид харажатлари микдори за-хираларнинг режа давридаги хажми ва давр охиридаги захиралар киймати йиFиндисидан давр бошидаги захиралар колдиFининг айир-маси сифатида аникланади.

Йил охирида хомашё ва материал-лар хажмини аниклашга алохида эъти-бор каратиш зарур. Бу хажм келгуси йил-даги ишлаб чикариш эхтиёжларидан ке-либ чикиб бюджетлаштирилади. Урганилган фермер хужаликлари учун хомашё ва мате-риаллар захиралари даражаси келгуси йил эхтиёжларидан уртача 25-30% ни ташкил килади. Хомашё ва материаллар захирала-рининг холати хакидаги маълумотлар киймат ифодасида туFридан туFри прогноз баланси-га утказилади.

Бевосита моддий харажатлар бюджети кредиторлик карзини узиш муддатлари-ни хисобга олган холда тузилади, яъни харид килинадиган материалларга пул тулаш жад-вали тузилади. Жадвалнинг тузилиш тамой-или дебиторлик карзини узиш жадвали би-лан бир хил. Барча туловлар материаллар-нинг харид килиниш ойи ва ундан кейинги ойга мувофик равишда 60% ва 40% нисба-тида амалга оширилиши максадга мувофик. Дебиторлик карзининг ой охиридаги холати хакидаги маълумотлар туFридан-туFри прогноз балансига утказилади. Муайян бир ойда материаллар учун туланган хак микдори хакидаги маълумот эса пул маблаFи харакати прогнозининг операцион фаолиятга доир туловлар булимига келиб тушади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мехнатга хак тулашга доир бевосита харажатлар бюджети ва мехнатга хак тулашга доир карздорликни узиш жадвали хам шун-дай тартибда тузилади.

Бу холда асосий ишлаб чикариш ходим-ларининг иш хаки узгарувчан ва мунтазам кисмларга булинади. Иш хакининг мунтазам таркибий кисми ишчи ишлаши ёки ишламас-лигидан катъий назар (масалан, ускуна ту-риб колиши сабабли) оладиган кафолатлан-ган мехнатга хак тулаш минимумини (оклад) ифодалайди. Узгарувчан кисмининг микдори мукофотлаш хажмига боFлик.

Мехнатга хак тулаш буйича бевосита харажатлар бюджети ишлаб чикариш бюже-

ти, мехнат унумдорлиги хакидаги маълумотлар, асосий ишлаб чикариш ходимларининг мехнатига хак тулаш меъёри ва кутилаётган инфляция даражасини хисобга олган холда йиллик устамадан келиб чикиб тузилади.

Хужалик юритишнинг замонавий шаро-итларида корхона ходимларига хак тулаш, айникса, фермер хужаликларида купинча кайд этилган куринишда булади ва ишлаб чикариш хамда сотиш хажмларига боFлик булмайди. Шунинг учун бу холатда мехнатга хак тулаш бюджети янада содда шаклга эга булади.

Навбатдаги бюджет умумишлаб чикариш махсулот ишлаб чикариш билан боFлик барча харажатлардан (бевосита материаллар ва бевосита мехнатга хак тулаш харажатларидан ташкари) иборат булган устама харажатларни акс эттиради. Умумишлаб чикариш харажатлари хам доимий ва узгарувчан кисмларга булинади. Доимий кисми ишлаб чикариш эхтиёжларидан келиб чикиб режалаштири-лади, узгарувчан кисми эса меъёр сифатида, масалан, асосий ишлаб чикаришдаги ишчи-лар мехнат сарфидан келиб чикиб режалаш-тирилади. Умумишлаб чикариш харажатлари-нинг бюджети харажат моддаларининг амортизация, ускуналар ижараси, суFурта, бошка ишлаб чикариш ходимларининг иш хаки, хо-димлар иш хакига кушимча туловлар хара-жати каби турларни уз ичига олади. Бюджет-да пул окимлари бюджети учун маълумотлар хам тайёрланади. Маълумотлар, юкорида кайд этилгандек, харажатларни амортизация кийматига камайтириш йули билан тайёрланади.

Давр харажатлари бюджетида сотиш харажатлари, маъмурий-бошкарув харажатлари, бошка операцион харажатлар, келгусида соликка тортиладиган негиздан чегирилади-ган хисобот даври харажатлари акс эттири-лади.

Фермер хужаликларида маъмурий-бошкарув хамда сотиш харажатлари купинча узаро узвий боFланган булиб, улар бир киши, яъни фермер томонидан амалга оширилади. Шунинг учун маъмурий ва сотиш харажатла-рининг хар бир турига алохида бюджет ту-зиш максадга мувофик эмас. Кичик фермер ва дехкон фермер хужаликларида давр ха-ражатларини бюджетлаштириш ёрдамида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

эмас, балки харажатлари нархнома модда-ларига кура таснифлаш доирасида бажариш максадга мувофикдир. Мазкур услуб хара-жатларни ишлаб чикарилаётган махсулотлар тури, масъулият марказлари, харажатларнинг вужудга келиш жойлари (тармок, участка, булинма) буйича белгилашда кулланилади. Бу эса харажатларнинг максад-вазифаларини ва уларнинг агротехнологик жараён билан боFликлигини назорат килиш имкон бера-ди, шунингдек, хисоб-тахлил марказларининг тахлилчилари ва фермер хужаликлари мене-жерлари учун кушимча имкониятлар очади.

Ишлаб чикариш билан боFлик бар-ча бюджетларнинг бирлашмаси ишлаб чикарилган махсулотларнинг режа тан-нархини аниклашга асос булади. У фермер

хужалигининг хусусиятлари ва унда кабул килинган бошкарув хисоби услубларига кура турли усуллар билан ифодаланиши мумкин. Ишлаб чикариш таннархининг хисоб-китоби фермер хужаликларида бюджетлаштириш ишларининг ажралмас кисми хисобланади.

Фермер хужаликларида бюджетлаштириш тизимини ташкил этишнинг мухим шар-ти ва асоси операцион бюджетларни шак-ллантириш хисобланади. Фермер хужалигини баркарор ривожлантириш ва самарали бошкариш куп жихатдан бюджетлаштириш тизимига боFл и к.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатимизда кишлок хужалигини боскичма-боскич ислох килиш ва модернизациялаш натижасида фермерлик харакати узини тула оклади.

Адабиёт

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. Маърифат, 2013 йил19 январь, - Б.2.

2. Хасанов Б.А., Хашимов А.А. Бошкарув хисобида бюджетлаштириш. - Т.: Укитувчи, 2004. - Б.100.

3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. - Т.: Fафур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2008. - Б.252.

4. Хасанов Б.А., Хашимов А.А. Бошкарув хисоби. - Т.: Yanginashr, 2011. - Б.312.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.