Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналарда материаллар таҳлили'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналарда материаллар таҳлили Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
265
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Юсубова А.

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида иқтисодиётни бошқаришда зарур бўлган ахборот билан таъминлашда ўзига хос бўлган тегишли тизимига эҳтиёж сезилади. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида ҳар бир хўжалик субъекти мақсадига эришиши учун моддий ресурслардан тежаб-тергаб фойдаланишга алоҳида эътибор қаратилиши лозим. Хўжалик субъектларининг узлуксиз фаолият юритиши муҳим бўлганлиги боис ҳам республикамиздаги тармоқларда уларнинг ҳажмини ва улушини ўрганиш долзарб аҳамиятга эга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналарда материаллар таҳлили»

V_/

Юсубова А.

ТДИУ тадк,ик,отчиси

ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ТУКИМАЧИЛИК МАЩЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРУВЧИ КОРХОНАЛАРДА МАТЕРИАЛЛАР ТА^ЛИЛИ

Ицтисодиётни модернизациялаш шароитида ицтисодиётни бошцаришда зарур булган ахборот би-лан таъминлашда узига хос булган тегишли тизи-мига эцтиёж сезилади. Жацон молиявий-ицтисодий инцирози шароитида цар бир хужалик субъек-ти мацсадига эришиши учун моддий ресурслар -дан тежаб-тергаб фойдаланишга алоцида эътибор царатилиши лозим. Хужалик субъектларининг узлук-сиз фаолият юритиши муцим булганлиги боис цам республикамиздаги тармоцларда уларнинг цажмини ва улушини урганиш долзарб ацамиятга эга.

Тукимачилик ва енгил саноат корхона-ларининг иктисодиётини юксалтириш ва-зифасини муваффакиятли хал этиш учун хар бир корхонада, унинг булимларида моддий техника воситалари ва мехнат ре-сурсларидан унумли фойдаланиш чорала-рини куриш, маблаFларни эхтиёт килиш, тежаб-тергаб сарфлаш ва х,али фойда-ланилмай келган имкониятларни топиб уларни ишга солиш лозим. Тукимачилик ва енгил саноат корхоналарини хужалик фаолиятини иктисодий тахлил этиш мана шу асосий масалаларни, шунингдек, бошка иктисодий ва ижтимоий масалаларни хам хал этишга ёрдам беради.

Шу сабабли, Узбекистон Республика-си Президенти И.А. Каримов «... инкироз жараёнларининг чукурлашуви, дунё микёсида харид талабининг пасайиши ва шунга мувофик тарзда жах,он бозори-да хом ашё, материаллар, айникса, тайёр махсулотлар буйича ракобатнинг йилдан-йилга кучайиб бораётгани билан хам

боFлик, албатта»1 - деб таъкидлаган эди-лар.

Тукимачилик ва енгил саноат корхона-ларининг иктисодиётини юксалтириш ва-зифасини муваффакиятли хал этиш учун хар бир корхонада, унинг булимларида моддий техника воситалари ва мехнат ре-сурсларидан унумли фойдаланиш чорала-рини куриш, маблаFларни эхтиёт килиш, тежаб-тергаб сарфлаш ва х,али фойда-ланилмай келган имкониятларни топиб уларни ишга солиш катта ахамият касб эта-ди. Тукимачилик ва енгил саноат корхона-ларининг хужалик фаолиятини иктисодий тахлил этиш мана шу асосий масалаларни, шунингдек, бошка иктисодий ва ижтимоий масалаларни хам хал этишга ёрдам беради2.

1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Тош-кент.: «Узбекистон», 2011. - Б. 5.

2 Кодиров С.Г., Турсунова М.В. Тукимачилик ва енгил саноат корхоналарининг хужалик фаолиятини тахлили. Тошкент.: 2006 й. - 3 б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 8, 2012

Узбекистон Республикаси Президен-тининг «Мах,аллий ноозик-овкат истеъ-мол товарлари ишлаб чикариш кенгай-тирилишини раFбатлантириш борасида-ги кушимча чора-тадбирлар тyFрисида»ги (2009 йил 28 январь) 1050-сон Карорини бажариш юзасидан х,амда корхоналар-ни модернизация килиш, техник ва техно-логик жих,атдан кайта жих,озлаш х,исобига ноозик-овкат истеъмол товарларини иш-лаб чикаришни купайтириш ва турларини кенгайтириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш ва шу асосида ах,оли бандлигини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг «2009 - 2011 йилларда тукимачилик саноати корхоналарини янада ривожлантириш ва модернизация килиш х,амда мах,аллий ноозик-овкат истеъмол товарлари иш-лаб чикаришни кенгайтириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги (2009 йил 20 август) 236-сонли Карори кабул килинди.

Ушбу карорга мувофик тукимачилик корхоналарини модернизация килиш ва техника билан кайта жих,озлашлойих,алари, шу жумладан тайёр тукимачилик буюм-ларини ишлаб чикариш сох,асида янги-дан ташаббус курсатиладиган лойих,алар Узбекистон Республикаси Хукумати но-мидан Узбекистон Республикаси Ташки иктисодий алокалар, инвестициялар ва савдо вазирлиги билан хорижий инвестор уртасида белгиланган тартибда тузи-ладиган инвестиция шартномаси асосида амалга оширилади.

Инвестиция шартномасида конун хужжатларида белгиланган шартлар-дан ташкари божхона туловларидан озод килинадиган (божхона расмийлаштируви йиFимлари бундан мустасно) четдан кел-тириладиган технологик асбоб-ускуналар руйхати курсатилади, шунингдек хорижий инвесторнинг куйидаги кушимча мажбу-риятлари назарда тутилади:

- четдан келтириладиган асбоб-ускуналарни лойих,анинг техник-иктисодий асосланишида белгиланган муддатларга катъий риоя килган х,олда фойдаланишга топшириш;

- асбоб-ускуналар фойдаланишга топ-ширилган кундан бошлаб икки йил мо-

байнида ишлаб чикаришнинг лойих,адаги кувватига чикиш;

- тикув-тукимачилик ва тукимачилик ишлаб чикаришларнинг ишлаб чикариш кувватини беш йил мобайнида камида 70 фоиз, калава ишлаб чикариш кувватини камида 85 фоиз даражасида саклаш;

- ишлаб чикариладиган мах,сулотнинг камида 70 фоизини экспортга сотиш;

- янги иш уринлари ташкил этиш.

Хужалик субъектлар жорий актив-

ларининг асосий таркибий элементи х,исобланган товар-моддий захираларни тyFри бах,олаш мух,им ах,амиятга эга. Иш-лаб чикариш захиралари, хусусан, мате-риалларни бах,олаш «Товар-моддий захи-ралар» номли 4-сон БХМСга асосланган х,олда юритилиши лозим. Хужалик фаоли-яти жараёнини якуний боскичидан оли-надиган тайёр мах,сулотларнинг таннар-хидаги сарфланган хом ашё ва материал-ларнинг улушини имконияти борича ка-майтириш мух,им урин тутади, чунки талаб ва таклифдан келиб чиккан х,олда уларга урнатилган бах,о (чунки ушбу бах,оларни тартибга солиб турувчи омил — бу тан-нархдир) мах,сулотларнинг харидоргир-лик даражасини белгилайди. Ушбу муома-лалар ва талаблардан келиб чиккан х,олда ишлаб чикаришни ташкил килаётганда табиий ва моддий ресурслардан унумли фойдаланиш, иккиламчи ресурсларни ва ёндош мах,сулотларни кенг талаб килиши лозим.

Тукимачилик мах,сулотлари ишлаб чикарувчи хужалик субъектлари-да материал ресурслар ва харажатларни бошкариш тизимли функцияларни уз ичига олади. Хужалик субъектларида асосий эътибор ички х,исоб юритишга каратилади ва куйидаги элементларни узида акс этти-ради:

- бизнес режадаги харажатлар оркали хом ашёлар, материаллар сотиб олиш, ишлаб чикариш захираларини етарли микдори, белгиланган максадга эришиш-да материал ресурслар сарфи аникланади;

- хужалик субъектининг бухгалтерия х,исобидаги махсус счётларида йиFилган ва кайта ишланган, хом ашёлар, материал-

1 Бухгалтерия х,исобининг миллий стандарти (тах,рир.)

V_/

лар, омбордаги ярим тайёр махсулотлар, узида ишлаб чикарилган ярим тайёр махсулотлар, технологик тугаллан-маган ишлаб чикариш махсулотлари, булимлардаги ишлаб чикаришлар, шу-нингдек уларнинг харакати тyFрисидаги маълумотлар акс эттирилади;

- хисоб жараёнини якуний боскичи сифатида реализация жараёнида-ги бошкаруви, материаллар захираси-ни сарфланиши, бизнес режа ва норматив буйича моддий харажатларни таккосланиши, материал ресурслар за-хираси ва моддий харажатларнинг бел-гиланган нормаси буйича тавофутлар хажмининг аникланиши хамда уларнинг пайдо булиш сабаблари урганилади.

Бугунги кунда хужалик омбордаги моддий ва ишлаб чикариш захираларининг мавжудлиги ва харакатининг хисоби, на-турал (жисмоний вазн) ва шартли-натурал (кондицион вазн) ва киймат улчови (со-тиб олишдаги хакикий таннархи буйича) унга технологик жараёндаги харажатларни таннархига кушмасдан хисоблаш амал-га оширилади. Хисобнинг кулланилиш вариантлари хом ашёларнинг сарфи ва харакатини акс эттириш, ярим тайёр махсулотлар хамда тайёр махсулотлар ишлаб чикаришнинг оператив (тезкор), натурал ва шартли натурал шаклларда хисобга олишни акс эттиради, шунингдек, тайёр махсулотларни хисобга олишда ха-ражатлар хисобини олиб бориш - бухгалтерия хисобида хакикий таннарх буйича амалга оширилади.

Бухгалтерия хисобида бошкарув функ-циясини амалга оширишда материал ишлаб чикариш захираларининг структура-вий калкульяцион таснифланиши ва моддий ресурслар харажатларнинг таснифла-нишидан фойдаланилади.

Хужалик субъектлар ишлаб чикариш жараёнида материал ресурсларининг куйидаги асослар буйича таснифлаш тав-сия этилади:

- захира ва харажатларни режалашти-риш - бошкарув методларини шаклланиш усуллари, захирада булиш вакти, хом ашё ва ярим тайёр махсулотларнинг жойла-ниш вакти;

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

- бухгалтерия хисобида моддий ресурслар калькуляцияси ва ички бошкарув тизимини ташкил этиш: ишлаб чикариш жараёнидаги ахамияти буйича; таркиб-нинг бир хиллиги буйича; харажатлар йуналиши ва функционал роли буйича; кийматни аниклаш усули буйича; саклаш жойлари ва моддий жавобгар шахслар буйича.

Юкорида келтирилган фикрлар-дан келиб чиккан холда тукимачилик махсулотлари ишлаб чикарувчи хужалик субъектларида моддий ресурслар куйидагича таснифланади (1-расм):

Ушбу таклиф этилган 1-расмда-ги тукимачилик махсулотлари ишлаб чикарувчи хужалик субъектларида моддий ресурсларнинг таснифланиши моддий ресурсларни ишлаб чикарувчи ком-бинатларда кулланадиган хамда мах-сус тармоклар кузатуви тавсифига асос-ланади. Мазкур таснифланиш натижа-сида куйидагиларга эътибор каратилди: ахамияти, максадли белгиланиши, ресурс-ларнинг физик ва кимёвий холати.

Баланс маълумотларига караб кор-хонанинг айланма маблаFлари кандай манбалар хисобига ташкил этилганили-ги урганилади. Бундай тахлилнинг зарур-лиги шундаки, корхоналарнинг молия-вий мустакиллиги, баркарорлиги, кредит олишга лаёкатлилигини аниклашда узлик манбалар билан таъминланган-лик курсаткичи мухим ахамиятга эгадир2. Иктисодиётни модернизациялаш шаро-итида газлама ишлаб чикарувчи хужалик субъектларда ишлаб чикаришдаги чикиндиларни турлари буйича бахолаш ва хисобга олишнинг усуллари мухим хисобланади.

Газлама ишлаб чикарувчи хужалик субъектларда ишлаб чикаришдаги ярим тайёр махсулотлар харакатини бирламчи хисобга олиш кузатувчиларининг нати-жалари ва таклиф этилган бошкарувнинг хисоб баланс усуллари хамда куринмас чикиндиларини назорат килиш - хар олти ишлаб чикаришда хом ашёнинг

2 Вахобов А.В, Иброхимов А.Т., Ишонкулов Н.Ф. Молиявий ва бошкарув тахлили. - Тошкент.: «Шарк», 2005. - Б. 215.

1-расм.

Тук,имачилик мах,сулотлари ишлаб чик,арувчи хужалик субъектларида моддий ресурсларнинг таснифланиши1

йукотилиши текширув баланси формуласи оркали аникланади.

Амалиётда тукимачилик комбинатлар-да бу каби чикиндиларни бах,олашда ва кайтадиган чикиндиларни бах,олашнинг аник бир усули мавжуд эмас, шу билан бирга ишлаб чикариш ва чикинди турла-ри инобатга олинмаган. Ушбу х,олатлардан келиб чиккан х,олда куйидаги бах,олаш ме-тодини таклиф этамиз (1-жадвал).

Олиб борилган кузатувлар натижала-рининг курсатилишича бу сох,адаги ишлаб чикаришларда фойдаланиш мум-кин булган нархлар урнига - трансферт нархлардан х,ам фойдаланиш унумлирок х,исобланади ва улар х,исобининг асоси булиб ярим тайёр мах,сулотларнинг ол-динги имкониятидаги меъёрий чегаралан-ган таннархи х,исобланади.

Хужалик субъектида кайтадиган ва кайтмайдиган чикиндиларх,исобини юри-тишда алох,ида «Кайтадиган чикиндилар» технологик имкониятга эга аналитик счёт-ни х,осил килиш ва калькуляция учун «Йукотишлар» аналитик счётини х,амда «Хом ашё» ва «Материаллар» счётларини аниклаштириш талаб этилади. Ярим тайёр мах,сулотлар х,амда хом ашёнинг х,акикий

таннархи ва х,исоб нархи уртасидаги тафо-вутни ушбу счётга утказиш тавсия этилади.

Иктисодиётни модернизациялаш шаро-итида хужалик субъектларда материаллар-дан самарали фойдаланиш курсаткичлари мух,им х,исобланади. Тукимачилик мах,сулотлари ишлаб чикарувчи хужалик субъектларда материаллардан самарали фойдаланиш курсаткичлари тах,лил килиниб, уларнинг узгаришига таъсир этув-чи омиллар алох,ида урганилиши лозим. Материал самарадорлигини аникловчи курсаткичларига материал кайтими ва материал сиFими курсаткичлари булиб, уларга ишлаб чикарилган мах,сулот х,ажми х,амда сарфланган материал харажатлари таъсир этади. Мазкур курсаткичлар материал кайтими ва материал сиFими оркали маълум даврдаги динамик узгаришларига бах,о берилади х,амда ижобий ёки салбий х,олати аникланади.

Бу курсаткичлар ушбу саноат тизими таркибидаги «TOSHKAYATEKSTIL» маъсу-ляти чекланган жамияти хужалик субъек-ти тах,лил килиб урганилганда куйидагича булган:

2-жадвал маълумотларида 2007-2011 -йилларда материаллардан самарали фой-

V_/

1-жадвал

Кайтимли чик,индиларни бах,олаш методи1

Ишлаб чикариш номи Амалдаги бахолаш усуллари Таклиф этилаётган бахолаш усуллари

Тараш Титилган махсулотнинг уртача хакикий ишлаб чикариш таннархи Хисоб нархи (титилган махсулотнинг уртача чегараланган меъёрий таннархи)

Йигириш Коришманинг уртача хакикий ишлаб чикариш таннархи Хисоб нархи (коришманинг уртача чегараланган хакикий ишлаб чикариш меъёрий таннархи)

Тукув Келишув нархи ёки фойдаланиш мумкин булган нархи Хисоб нархи (ипнинг уртача чегараланган меъёрий таннархи)

Андозалаш Келишув нархи ёки фойдаланиш мумкин булган нархи Матонинг хисоб нархи (уртача чегараланган меъёрий таннархи)

Тикиш Келишув (пасайтирилган) нархи Хисоб нархи (келишув асосида)

2-жадвал

«TOSHKAYATEKSTIL» маъсулияти чекланган жамиятда 2007-2011-йилларда материаллардан самарали фойдаланиш динамикасини та^лили

№ Курсаткичлар Йиллар

2007 2008 2009 2010 2011

1 Ишлаб чикарилган махсулот хажми, миллиард сум 7645,7 8246,0 7746,4 9737,6 18902,6

2 Материал харажатлар, миллиард сум 6269,5 6926,6 6506,9 7984,8 15311

3 Материал кайтими, сум (1к:2к) 1,22 1,19 1,19 1,22 1,23

4 Материал сиFими, сум (2к:1к) 0,82 0,84 0,84 0,82 0,81

даланиш динамикасининг тахлили келти-рилган. 2007 йил ва 2010 йилда материал кайтими 1,22 сум булиб, бунга хужалик субъектида махсулот ишлаб чикариш 2007 йилда 7645,7 миллиард сум ва сарфлан-ган материал харажатлар 6118,2 миллиард сум булганлиги хамда 2010 йилда ишлаб чикарилган махсулот 9737,6 миллиард сум булиб материал харажатлар 7984,8 миллиард сумни ташкил килганлиги таъ-сир этган. 2008-2009-йилларда махсулот ишлаб чикариш хажми 2007 йилга нисба-тан ортган булсада, материал харажатлари хам мос равишда ортиб борганлиги учун материал кайтими 1,19 сумни ташкил этган. 2011 йилга келиб ушбу курсаткич 1,23 сум булиб хисобот йилида жами ишлаб чикарилган махсулот хажми 18902,6 миллиард сум булиб, сарфланган материал харажатлар 15311 миллиард сум булиши таъсир килган. Ушбу маъсулияти чекланган жамиятда 2007-2011-йилларда материал кайтими ортиб борганлигини ижо-бий бахолаш мумкин. Материал сиFими курсаткичи эса 2007 йилда 0,82 сумни ташкил килган булса, 2008-2009 йилларда 0,84 сум, 2011 йилда келиб 0,81 сум булган. Бундан куринадики, маъсулияти чеклан-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

ган жамиятда материал сиFимини пасайи-ши борасида маълум ижобий ишлар амал-га оширилган.

Куйидаги курсатилган таклиф ва тавсия-ларни амалга ошириш моддий ресурслар-нинг ишлаб чикариш жойлари, назорати, моддий харажатлар ва уларни сакланиши, бухгалтерия маълумотларини ички ва ташки фойдаланувчиларнинг талабини кондирадиган даражада тулик ва ишон-чли килиб шакллантиришга ёрдам беради:

- моддий ресурсларни хамда захира-ларнинг саклаш жойлари харажатларини бахолаш, харажатларнинг вужудга кели-ши, ярим тайёр махсулотларни технологик кузатиш ва жамлаш;

- моддий ресурслар бошкарувини хисоб-баланс усулидан фойдаланишнинг техно-логик имкониятларини аниклаштириш ва унинг тизимли кулланилишини таъмин-лаш;

- моддий ресурслар ва харажатлар-ни бухгалтерия хисоби тизимида трансферт нархларини куллаш, алохида ишлаб чикаришларда бошкарувнинг хисоб баланс усулидан фойдаланиш, кайтадиган чикиндилар хисоби ва уларнинг бахоланиши хамда пайдо булишининг на-зарий асосларини урганиб чикиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг "Корхоналар туFрисида"ги Конуни, 15 феврал 1991 йил.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Айланма маблаFларнинг сакланиши ва уз вактида тулдирилиши учун жавобгарликни ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-1816-сонли Фармони, 1997 йил 9 июль.

3. Каримов И.А. "Мамлакатимизни модеринизация килиш ва кучли фукаролик жамияти барпо этиш - устувор максадимиздир"Т.: "Халк сузи" газе-таси 28 январ 2010 йил.

4. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: Узбекистон, 2012. - 36 б.

5. Вах,обов А.В., Иброх,имов А.Т., Ишонкулов Н.Ф. Молиявий ва бошкарув тах,лили. - Тошкент.: «Шарк», 2005. - 480 б.

6. Пардаев М.К,., Абдукаримов И.Т., Исроилов Б.И. Иктисодий тах,лил. Укув кулланма. - Тошкент.: «Мех,нат», 2004. - 488 б.

7. Кодиров С.Г., Турсунова М.В. Тукимачилик ва енгил саноат корхоналари-нинг хужалик фаолиятини тах,лили. Тошкент.: 2006 й. - 134 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.