Научная статья на тему 'Фермер хўжаликларида ишлаб чиқариш харажатлари таҳлилини ахборот манбаси масалалари'

Фермер хўжаликларида ишлаб чиқариш харажатлари таҳлилини ахборот манбаси масалалари Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
880
129
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Мамажанов А. Т.

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозидан кейинги даврда фермер хўжаликлари асосий ишлаб чиқариш фаолиятида ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришдан кўзда тутилган мақсад истеъмолчиларнинг талабларини қондириш ва талабга қараб ишлаб чиқариш кўламини ривожлантириш асосий вазифалардан бири ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Фермер хўжаликларида ишлаб чиқариш харажатлари таҳлилини ахборот манбаси масалалари»

Мамажанов А.Т.

Узбекистан Республикаси Банк молия академияси "Бухгалтерия хисоби, тахлил ва аудит кафедраси мустакил тадкикотчиси

ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИДА ИШЛАБ ЧИКАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ТАЩЛИНИ АХБОРОТ МАНБАСИ МАСАЛАЛАРИ

Жацон молиявий-ицтисодий инцирозидан кей-инги даврда фермер хужаликлари асосий ишлаб чицариш фаолиятида усимликчилик ва чорвачилик мацсулотлари ишлаб чицаришдан кузда тутилган мацсад истеъмолчиларнинг талабларини цондириш ва талабга цараб ишлаб чицариш куламини ривож-лантириш асосий вазифалардан бири цисобланади.

Усимликчилик ва чорвачилик махсулотлари ишлаб чикариш харажатла-рига таъсир килувчи омилларни куплиги ва уларнинг айримларининг фермер фа-олиятига боFл и к булмаган холда пайдо булиши кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш шароитини чегаралайди. Ушбу масала ишлаб чикариш куламини ошириш фермер хужаликларининг ички имкониятларига боFлик. Бундай шароит-да фермер хужалиги уз ички имконият-ларидан келиб чиккан холда махсулотлар ишлаб чикариш хажмини туFри белгилай олиши мухим ахамиятга эгадир.

Омилли тахлилни амалга оширишда унинг ахборот манбаи нималардан ибо-рат булиши лозим деган масала асосий ва долзарб хисобланади. Бугунги кун-да амалда булган «Махсулот (иш, хизмат) ларни ишлаб чикариш ва реализация ха-ражатларининг таркиби хамда молия-вий натижаларни шакллантириш тартиби туFрисида низом»га: мувофик махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикариш ха-

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси нинг 1999 йил 5 февралдаги №54 -сон-ли «Махсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикариш ва реализация харажатларининг таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби туFрисида низом» Карори кейинги узгариш ва кушимчалар билан . Тошкент: БАМА, 2011.

ражатлари таркибига кирадиган модда-лар таркибини тахлил килиш ва ушбу ха-ражатлар таркибини аниклашдан максад куйидагилардан иборатдир:

1. Бухгалтерия хисоби счётида жами харажатлар туFрисида тулик ва аник маълумотларга эга булиш, фермер хужалиги фаолиятининг рентабел-лиги ва бозор иктисодиёти шароитида ракобатбардошлилигини аниклаш.

2. Усимликчилик ва чорвачилик махсулотлар таннархини аник хисоб-китоб килиш.

3. Махсулот таннархига киритилмай-диган харажатларни алохида хисобга олиш ва уларни молиявий натижаларга боFланиш даражасини тахлил килиш.

4. Ишлаб чикариш харажатларини юза-га чикиш жойи ва жавобгарлик марказла-ри буйича хисобга олиш хамда тахлилини амалга ошириш хисобланади.

Юкорида келтирилган ишлаб чикариш харажатларини бухгалтерия хисобида юритиш тартибидаги масалаларни ечи-мини топиш учун энг аввало омилли тахлилнинг асосий вазифаларини белги-лаб олиш лозим.

«Махсулот (иш, хизмат)лар таннархига киритиладиган, махсулот (иш, хизмат)лар-ни ишлаб чикариш ва сотиш буйича хара-

V_/

жатлар таркиби х,амда молиявий натижа-ларни шакллантириш х,ак,ида»ги Низом-га мувофик ишлаб чикариш харажатла-рини х,исобга олишнинг умумийлиги таъ-минланган. Бунинг натижасида фермер хужалиги фаолиятини мах,сулот (иш, хиз-мат)ларни ишлаб чикариш ва сотиш хара-жатларини режалаштириш, тах,лил этиш ва назорат килишга имконият тугилади. Бугунги кунда фермер хужалигининг ишлаб чикариш харажатлари ва мах,сулот таннархини тах,лил килишда омилли тах,лилнинг асосий ахборот манбалари булиб куйидагилар х,исобланади:

о фермер хужаликларининг бизнес-режа маълумотлари;

о «Корхона сарф-харажатлари туFрисида»ги х,исоботи маълумотлари; о «Мех,нат х,исоботи» маълумотлари; о бухгалтерия х,исобининг ишлаб чикариш харажатларини х,исобга олиб борувчи бухгалтерия х,исобининг синтетик счётлари маълумотлари;

о Харажатлар буйича анилитик счёт маълумотлари ва ишлаб чикариш харажатларини х,исобга олувчи дафтарлар, регистрлар ва таннарх аниклаш буйича х,исоб-китоблар буйича ахборотлар;

о Фермер хужаликларини

бошкарувидаги кушимча маълумотлар.

Ташки ахборот истеъмолчилар учун зарур булган молиявий х,исоботлар тах,лилининг ахборот манбаси булиб фермер хужалиги томонидан таёрланган молиявий х,исобот шакллари х,исобланади. Булар энг аввало бухгалтерия баланси-нинг актив кисмидаги "Тугалланмаган ишлаб чикариш" моддаси, "Фойда ва за-рарлар туFрисидаги х,исобот" шаклида-ги сотилган мах,сулотнинг ишлаб чикариш таннархи, давр харажатлари, шу жум-ладан сотиш билан боFлик харажатлар, маъмурий-бошкарув харажатлари, бошка операцион харажатлар каби моддалар-даги курсаткичлар асос булиб хизмат килади.

Тах,лил ишларини батафсил амал-га ошириш жараёнида синтетик счётлар-нинг колдиклари ва оборот ведомост-лари курсаткичларидан хам фойдалани-лади. Шу жумладан 2010-Асосий ишлаб чикариш;

2310-Ёрдамчи ишлаб чикариш;

2510-Умум ишлаб чикариш харажатла-ри;

2810-0мбордаги тайёр мах,сулотлар;

3190-Бошка келгуси давр харажатлари;

9010-Тайёр мах,сулотларни сотишдан даромадлар;

9030-Бажарилган иш ва курсатилган хизматлардан даромадлар;

9110-Сотилган товарларнинг таннархи;

9130- Бажарилган иш ва курсатилган хизматларнинг таннархи1.

Тах,лил килиш жараёнида айрим счет-лар буйича очилган аналитик счетлар-нинг оборотлари ва колдиклари, улар-нинг маълумотларидан тах,лил жараёнида фойдаланилади. Мах,сулот таннархи тах,лилида таннарх аниклаш усулларига эътибор берилади.

Фермер хужалигида ишлаб чикарилган мах,сулот таннархини аниклаш узига хос хусусиятларга эга булиб, мах,сулот таннархини аниклашнинг намунавий усули мах,сулот ва иш турига караб ва унинг хусу-сиятига боFл и к х,олда бизнинг фикримиз-ча уч турга булиш мумкин деб уйлаймиз:

1) айрим бир хил мах,сулот ишлаб чикаришда усимликчилик ва чорвачилик мах,сулотларининг таннархини аниклаш буюрмалар усулига мос х,олда ташкил килинади;

2) асосий, ёндош ва кушимча мах,сулот ишлаб чикариш амалга оширилган-да мах,сулотлар гурух,и таннархини аниклашни амалга ошириш;

3) белгиланган таннархни аниклашда тугалланмаган ишлаб чикариш колдикларини х,исобга олган х,олда таннархни калькуляцияси.

Биринчи усулда таннархни калькуляция килищда харажатлар тах,лил килиниб, уларнинг самарадорлиги бах,оланади. Бу усулда фермер хужалиги фаолияти-да бир хил мах,сулот ва хизматлар ишлаб чикариш билан шугулланадиган тармокда мах,сулот таннархи аникланади.

Ушбу х,олатда фермер хужалиги усимликчилик ёки чорвачилик мах,сулотларини ишлаб чикаришда бир хил

1 Национальный стандарт бухгалтерского учета Республики Узбекистан (НСБУ №21). Тошкент: НОРМА, 2009. -240с.

махсулот ишлаб чикарилгани учун асосий эътибор шунга каратилади ва махсулот сифат стандарти талабни кондириши ке-рак. Агар бундай сифатли махсулот ишлаб чикармаса, ишлаб чикаришга бошка хиз-мат курсатувчи агрофирма ва сервис хиз-матларини жалб килмаслиги ва махсулот сифатини яхшилаш буйича махсус режа-лаштириш билан шуFулланмаслиги керак. Намунавий усул калькуляция килинадиган махсулотларга килинадиган харажатлар-ни тахлил кила туриб, буюртмаларнинг харажатларни хисобга олувчи карточка ёки тегишли дафтарда курсатилган хиз-мат ва хакикатда килинган харажатларни бизнес-режада белгиланган харажатлар билан солиштириш керак.

Асосий, ёндош ва кушимча махсулот ишлаб чикариш амалга оширилган-да махсулотлар гурухи таннархини аниклашни калькуляция килишда харажатларни хисобга олувчи дафтар ёки харажатлар буйича карточкалар-да усимликчилик ва чорвачиликнинг хар бир махсулот турлари буйича очилади ва унда куйидагилар курсатилади: материал, уFит, уруF каби моддий захиралардан сарфланган материаллар (махсулот турлари асосида); фермер ва ёлланма ишчи-ларнинг мехнат хаки (махсулотни ишлаб чикаришга, хизмат ва ишларни бажаришга сарфланган вактни хисобга олувчи табель карточкаси асосида); бевосита ва билво-сита харажатлар (хизмат курсатувчи, мол етказиб берувчи ва пудратчилар буйича счёт-фактуралар асосида).

Усимликчилик махсулотларининг тан-нархининг калькуляцияси буйича харажатларни тахлил килаётганда ушбу махсулот хажми учун зарур харажатлар хажмининг туFрилигини аниклаш керак. Унинг учун куйидагилар урганилади: ишлаб чикариладиган махсулот микдори; махсулотларни саклаш ва сотишга тай-ёр килиш харажатлари; ёрдамчи ишлаб чикариш харажатлари; умум ишлаб чикариш харажатлари; вакт; ишчи кучи, хизмат ва асосий воситаларнинг бошка махсулотга нисбатан унумдорлиги.

Фермер хужаликларида фермер ва унинг оила аъзоси, ёлланма ишчи-лар томонидан бажарилган ишларни

хисобга олиш мухим ва долзарб масала хисобланади. Чунки фермер иш хаки си-фатида факат ёлланма ишчиларнинг иш хакини хисобга олиши мумкин. Бунда ёлланма ишчиларнинг иш вактлари махсус иш вактининг хисоби табелларида олиб борилади. Бундай мехнат билан боFлик барча харажатлар харажатларни хисобга олувчи дафтарларга ёзилади. Материаллар ва мехнатдан ташкари шартнома буйича туFри харажатлар хам мавжуд.

Харажатларни тахлил килищда махсулот таннархининг норматив курсаткичлари хакикий харажатлар билан солиштириш учун асос булиб хисобланади ва улар ёр-дамида йул куйилган фарклар ва улар-нинг келиб чикиш сабаблари аникланади. Таннархнинг норматив калькуляцияси буйича харажатлар тахлили куйидаги курсаткичлар асосида амалга оширилади: норма-соат, ишлаб чикариш хажми коэффициенту ишлаб чикариш кувватидан фойдаланиш коэффициенти, ишлаб чикариш куввати самарадорлиги (унум-дорлиги) коэффициенти.

Мехнат хаки харажатлари мехнат киймати ва фойдаланилган мехнат киймати ва фойдаланилган мехнат микдорини хисобга олган холда аникланади. Шунга боFл и к холда тахлил мобайнида ик-кита омил таъсирини хисобга олиш зарур: мехнат хаки уртача ставкасининг узгариши; ишланган вакт буйича четга чикишлар.

Хисобот даври харажат (сарф)лари-ни хисобга олиш кайдномаси, хисобот даври харажатларини (сарфини) ишлаб чикариладиган кишлок хужалик махсулотларининг таннархига олиб бо-риладиган ишлаб чикариш харажатлари ва ишлаб чикариш жараёни билан бево-сита боFл и к булмаган, давр харажатлари буйича умумлаштириш учун кулланилади. Ушбу регистрда хисобот даврининг харажатлари (сарфлари) хакидаги маълу-мот 2010 «Асосий ишлаб чикариш» счёти, 2310 «Ёрдамчи ишлаб чикариш» счёти ва давр харажатларини хисобга олувчи счёт-лар (9400) айланмасидан келиб чиккан холда акс эттирилади.

2010 «Асосий ишлаб чикариш» счёти, 2310 «Ёрдамчи ишлаб чикариш» счё-

V_/

ти ва давр харажатларини хисобга олув-чи счётлар (9400) дебетидаги харажатлар турли счётларнинг кредитларидан бошка кайдномалардаги маълумотлар ва бево-сита алохида бирламчи хужжатлардаги маълумотлардан йиFилади.

Тугалланмаган ишлаб чикариш махсулотларига (ишлар, хизматлар-га) сарфланган харажатлар аникланиши билан уларнинг х,акикий таннархи аникланади ва улар 2010 «Асосий иш-лаб чикариш» счёти ва 2310 «Ёрдамчи ишлаб чикариш» счётларининг кредити-дан махсулотлардан (ишлар, хизматлар-дан) фойдаланиш йуналишларига караб тегишли счётларнинг дебетига хисобдан чикарилади — омборга (2810 «Омбор-даги тайёр махсулотлар» счёти), реали-зацияга (9110 «Реализация килинган тайёр махсулотлар таннархи» счёти), хисобот даврининг якунида эса давр харажатларини хисобга олувчи счётларнинг (9400) ай-ланмаси суммаси 9910 «Якуний молиявий натижа» счётига ёпилади.

Дехкончилик махсулотларини ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот чикишини хисобга олиш кайдномаси моддалар буйича йил бошидан бошлаб усиб бориш тартибида харажатларнинг, шунингдек махсулот чикишининг аналитик хисоби учун мулжалланган.

Чорвачилик махсулотларини ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот чикишини хисобга олиш кайдномаси моддалар буйича йил бошидан бошлаб усиб бориш тартибида харажатларнинг, шунингдек чорвачилик махсулотлари чикишининг аналитик хисоби учун мулжалланган.

Ёрдамчи ишлаб чикариш харажатлари ва хизматларини хисобга олиш кайдномаси ёрдамчи ишлаб чикариш ва курсатиладиган хизматлар (бажа-риладиган ишлар) харажатлари турла-ри буйича аналитик хисобни юритиш-га мулжалланган. Харажатлар 2310 счёт-нинг дебетида харажатлар моддала-ри буйича кредитланадиган счётларни курсатган холда акс эттирилади. Хизмат-лар 2310 счётининг кредитидан хисобот даври давомида режали таннарх буйича курсатилган хизматларни хисобот дав-

ри якунида х,акикий таннарх даражаси-гача тузатиб берилган холда хисобдан чикарилади.

Фермер хужалигининг хисобот даври кайдномаларида (дехкончилик махсулотларини ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот чикишини хисобга олиш кайдномаси, чорвачилик махсулотларини ишлаб чикариш харажатлари ва махсулот чикишини хисобга олиш кайдномаси, ёрдамчи ишлаб чикариш харажатлари ва хизматларини хисобга олиш кайдномаларидан ташкари) акс эттирил-ган молиявий-хужалик фаолияти нати-жаларини умумлаштириш, хужалик опе-рацияларини хисобга олиш Жамланма кайдномасида амалга оширилади.

Хисобот даврининг якунида хар бир счётнинг дебет ва кредити буйича айлан-маси хисобланади ва хисобот даврининг охирига (кейинги хисобот даврининг бо-шига) колдик чикарилади.

Хужалик операцияларини хисобга олиш Жамланма кайдномаси синтетик хисоб регистри саналади, унинг асосида хисобот давринингохирида маблаFларнинг ваулар манбаларининг мавжудлигини аниклаш ва молиявий хисоботни тузиш мумкин.

Хужалик операцияларини хисобга олиш Жамланма кайдномаси хисобот даври учун очилади ва унда хисобот даври-даги операциялар хисоби умумлаштири-лади. Хужалик операцияларини хисобга олиш Жамланма кайдномасининг сунгги вараFи фермер ёки конунчиликда белги-ланган тартибда у томонидан белгиланган шахс томонидан имзоланади.

Ушбу маълумотлардан куриниб туриб-дики, усимликчилик буйича килинган ха-ражатларни тахлил килиш учун имкони-ят яратилган ва ушбу маълумотлар асосида ишлаб чикариш харажатларини тахлил килиш мумкин.

Шундай килиб, юкорида келтирил-ган маълумотлар асосида куйидгича ху-лоса килиш мумкин. Энг аввало бизнинг фикримизча жахон молиявий-иктисодий инкирозидан кейинги шароитда фермер хужаликларининг ишлаб чикараётган махсулотлари таннархини тахлил килишда омилли тахлилнинг энг асосий вазифала-

1-жадвал

Деадончилик мах,сулотларини ишлаб чик,ариш харажатлари ва мах,сулот чик,ишини х,исобга олиш ^айдномаси1 2011 йил декабр ойи учун

Т/р Харажат моддалари Аналитик хисоб объектлари

пахта хом ашёси жорий йил бурдой хосили

йил бошидан ой учун жами йил бошидан ой учун жами

1 2 3 4 5 6 7 8

I. Усимликчилик харажатлари

Мехнат хаки

Ягона ижтимоий тулов

УруFлар

Минерал уFитлар

Махаллий уFитлар

Нефть махсулотлари

Асосий воситалар эскириши

Асосий воситаларни таъмирлаш

Автотранспорт

Бошка харажатлар

Жами

20 й. даги колдик

Х,аммаси

II. Усимликчилик махсулотлари чикиши

Пахта хом-ашёси, ц

Киймати, сум

Бурдой, ц

Киймати, сум

Сомон, ц

Киймати, сум

Жами махсулот, сум

Фермер ___________

(имзо)

Бухгалтер ___________

(имзо)

(Ф.И.Ш.)

(Ф.И.Ш.)

1 Дусмуратов Р.Д., Машарипов О.А. Фермер хужалигида бухгалтерия хисоби ва хисоботини ташкил этиш.Тошкент: 2007. 90б.

ри сифатида куйидагиларни х,исоблаш мумкин:

о Асосий ишлаб чикаришда хара-жатлар ва мах,сулот таннархига доир бошкарув тах,лилининг ахборот манбала-рини аниклаб олиш;

о Усимликчилик ва чорвачилик буйича ишлаб чикариш харажатларини урганиш ва уларнинг х,олатига бах,о бе-риш, тах,лил килиш;

о Фермер хужалигида мах,сулот тан-нархини пасайтириш буйича белгиланган бизнес-режасининг бажарилиши ва дина-микасини назорат килиш;

о Усимликчилик ва чорвачилик-да ишлаб чикариш харажатларининг иктисодий элементлар ва харажат модда-лари буйича урганиш ва уларга бах,о бе-риш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

о Фермер ва ёлланма ишчилар буйича иш х,аки билан мех,нат унумдор-лиги харажатлари уртасидаги нисбат-ни урганиш; таннархнинг узгариш саба-бларини аниклаш ва унга таъсир этувчи омилларни микдор жих,атидан х,исоблаш;

Бир хил турдаги мах,сулот ишлаб чикарувчи фермерлар маълумотлари асо-

сида ишлаб чикарилган мах,сулот таннар-хини харажат моддалари буйича тах,лил этиш; таннархни пасайтириш буйича мав-жуд имкониятларни аниклаш ва х,оказо.

Кейинги хулоса шундан иборатли омил-ларнинг таъсирини тах,лил килиш жара-ёнида омилли тах,лилнинг информаци-он таъминотини куйидаги кетма-кетликда куриш мумкин деб уйлаймиз. Энг авва-ло бизнес-режада куйидаги ахборотлар олиш лозим:

• Усимликчилик ва чорвачилик мах,сулоти турлари буйича режадаги хаж-ми ва киймати,

• Ишлаб чикариш харажатлари ва мах,сулот таннархи режаси;

• Айрим мах,сулот турлари буйича режадаги таннарх ва унинг таркиби.

Шундай килиб, ушбу таклифларни ама-лиётга жорий этиш фермер хужаликларини фаолиятини омилли тах,лил килиш имко-нини беради ва шу асосда тах,лил килиш уларнинг харажатлари ва мах,сулот тан-нархини камайтириш омилларини очиб бериш имкониятини яратади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 1999 йил 5 феврал-даги №54 -сонли «Мах,сулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чикариш ва реализация харажатларининг таркиби х,амда молиявий натижаларни шакллантириш тар-тиби туFрисида низом» Карори кейинги узгариш ва кушимчалар билан . Тош-кент: БАМА, 2011.

2. Национальный стандарт бухгалтерского учета Республики Узбекистан (НСБУ №21). Тошкент: НОРМА, 2009. -240с.

3. Дусмуратов Р.Д., Машарипов О.А. Фермер хужалигида бухгалтерия х,исоби ва х,исоботини ташкил этиш.Тошкент: 2007. 90б.

4. Пардаев М.К,., Шоалимов А.Х.,Пардаев Р.И., Исроилов Ж.И. Бошкарув тах,лили. Тошкент: "иктисодиёт ва х,укук дунёси", 2005. 252б.

5. Петрова В.И. Системный анализ себестоимости. М.: «Финансы и статистика», 1986. -153с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.