Научная статья на тему 'Фермер хўжаликларида пахта хом ашёсини сотиш жараёнлари ҳисобини такомиллаштириш'

Фермер хўжаликларида пахта хом ашёсини сотиш жараёнлари ҳисобини такомиллаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
334
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — У. Т. Эшмурадов

Мамлакатимизда амалга оширилаётган чуқур иқтисодий ислоҳотлар натижасида фермер хўжаликлари фаолиятини ҳуқуқий жиҳатдан кафолатлаш, моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган иқтисодий муносабатлар тизими яратилди. Шу билан бирга иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ҳар бир фермер хўжалиги бозор талабларига тўлиқ жавоб берадиган рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш билан бирга уни ўз вақтида сотиш лозим. Бунинг учун хўжалик механизмининг барча элементлари мукаммал бўлиши ва бир-бири билан боғлиқ ҳолда фаолият кўрсатишини тақозо этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Фермер хўжаликларида пахта хом ашёсини сотиш жараёнлари ҳисобини такомиллаштириш»

V_/

У.Т.Эшмурадов,

Самарканд к,ишлок, хужалик институти ассистент

ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИДА ПАХТА ХОМ АШЁСИНИ СОТИШ ЖАРАЁНЛАРИ ЩОБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган чуцур ицтисодий ислоцотлар натижасида фермер хужаликлари фаолиятини цуцуций жицатдан кафо-латлаш, моддий, молиявий ва мецнат ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган ицтисодий муносабатлар тизими яратилди. Шу билан бир-га ицтисодиётни модернизациялаш шароитида цар бир фермер хужалиги бозор талабларига тулиц жа-воб берадиган рацобатбардош мацсулотлар ишлаб чицариш билан бирга уни уз вацтида сотиш лозим. Бунинг учун хужалик механизмининг барча элемент -лари мукам мал булиши ва бир-бири билан бомиц цолда фаолият курсатишини тацозо этади.

Республикамизда фермер хужаликлари томонидан пахта хом ашёси етишти-риш баркарорлашиб, кейинги йиллар-да 3,4-3,6 млн. тонна пахта хом ашёси тайёрланмокда (1-расм).

1-расмдан куриниб турибдики, 2011 йилда 2000 йилга нисбатан пахтачиликда цосилдорлик ошиши цисобига пахта хом ашёси етиштириш 16,6%га ёки 497,6 минг тоннага ошган.

Фермер хужаликларида ишлаб чикарилган мацсулотларни уз вактида да-ромадга олиш, нобудгарчиликларга ва йукотишларга йул куймасдан саклаш, ис-теъмолчиларга уз вактида етказиб бе-риш муцим ацамиятга эга. Бунда ишлаб чикарилган мацсулотларни хари-дорларга етказиб беришда шартно-ма шартларини бажарилиши муцим рол уйнайди. Бухгалтерия цисобида тай-ёр мацсулотларни харидорларга етказиб бериш сотиш жараёнига киради. Сотиш жараёни хужалик жараёнларининг якуний боскичи цисобланиб, бошка жа-

раёнларга караганда цал килувчи жара-ён цисобланади. Чунки, сотиш жараёни-да фермер хужаликлари ишлаб чикарган тайёр мацсулотлар пулга айланади. Со-тилган мацсулотларни вактида ва фермер хужаликларини каноатлантирувчи бацода пулга айланиши, фермер хужаликларининг иктисодиётини мустацкамлайди. Шу билан бирга сотиш жараёнида молиявий на-тижа (фойда) аникланади.

Сотиш жараёнини туFри бошкариш, мацсулот сотиш буйича тузилган шартно-ма шартларини бажаришда туFри таш-кил этилган ва юритиладиган бухгалтерия бошланFич ва йиFма цисоби муцим ацамиятга эга.

Фермер хужаликларида бошланFич ва йиFма цисобни туFри ташкил этили-ши ва уни уз вактида юритилишини таъ-минлаш бухгалтерия цисобининг асосий вазифаларидан бири булиб, бошланFич ва йиFма цисоб фермер хужалиги фао-лияти билан боFл и к ахборотлар билан фермер хужалиги бошкарувчиларини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

1-расм.

Узбекистонда пахта хом ашёси ишлаб чик,ариш динамикаси1

2000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

таъминлайди. Ушбу олинган ахборот-лар асосида кабул килинган бошкарув карорлари фермер хужаликларини сама-рали бошкаришни таъминлаш билан бир-га, эркин ракобат шароитида уларни бир маромда фаолият юритишига олиб кела-ди.

Фермер хужаликларида бошланFич ва йиFма х,исобни ташкил этиш ва юритиш Узбекистон Республикасининг «Бухгалтерия х,исоби туFрисида»ги конуни х,амда Молия вазирининг 2003 йил 23 декабрда 131-сон буйруги билан тасдикланиб, Адлия вазирлиги томонидан 2004 йил 20 январ-да 1297-сон билан руйхатдан утказилган «Бухгалтерия х,исобида х,ужжатлар ва х,ужжатлар айлануви туFрисидаги Низом» билан тартибга солиниб, уни туFри ташкил этилиши ва юритилиши куйидагиларни таъминлайди:

ишлаб чикаришдан олинган мах,сулотларни нобудгарчиликсиз, тула ва уз вактида киримга олинишини;

- харидор ва буюртмачилар билан х,исоб-китобларни уз вактида амал-га ошириш, дебиторлик ва кредитор-лик карзларни асоссиз равишда пайдо булишини олди олинишини;

- харажатлар ва даромадлар устидан доимий назорат килишни;

ички ва ташки бухгалтерия х,исоботларини ишончли ва уз вактида ту-зилиши ва такдим этилишини.

1 Йиллик статистик туплам.Тошкент.: "Ми1латг nashriyoti". 2009.244,250,252 бетлар.

Фермер хужаликлари х,ам

мах,сулотларни х,озирги вактда амалда булган, «Хисоблаш усули»га асосан сота-ди, яъни мах,сулот харидор ва буюртма-чиларга жунатилган вактдан бошлаб, пули келиб тушиш муддатидан катъий назар, сотилган х,исобланади.

Фермер хужаликлари мах,сулотлар со-тиш буйича маълум харажатлар киладилар. Бу харажатлар мах,сулот сотиш харажат-лари булиб, бухгалтерия х,исобида сотилган мах,сулот таннархига кушилмайди. «Мах,сулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг тар-киби х,амда молиявий натижаларни шак-ллантириш тартиби туFрисида Низом» га асосан сотиш харажатлари «Давр хара-жатлари» таркибида х,исобга олиб бори-лади ва мах,сулот сотишдан олинган фой-да х,исобидан копланади.

Фермер хужаликлари пахта хом ашёси-ни давлат буюртмаси буйича етиштириб, тулик давлатга сотади. Пахта хом ашёси-ни сотишда фермер хужаликлари даст-лаб йил бошида пахта тозалаш корхо-наси билан шартнома тузадилар. Шар-тномада мах,сулот тури, микдори, сифа-ти, жунатиш вакти, бах,оси, х,исоб-китоб шакли, шартнома шарти бажарилмаса туланадиган жарималар ва бошка шарт-лар курсатилади.

Фермер хужаликларида ишлаб чикарилган пахта хом ашёсини тайёр-лов ташкилотига жунатишда «Пахтани жунатиш-кабул килиш товар-транспорт

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

V_/

накладнойи (1-к/х(пахта)-шакл)» расмий-лаштирилади. Ушбу дастлабки жужжат шакли турт нусхада расмийлаштирилиб, бир нусхаси пахта хом ашёсини жунатган фермер хужалигида пахта хом ашёсини пахта пунктига жунатилганлигини тасдикловчи жужжат сифатида колади. Колган уч нусхаси пахта хом ашёсини пахта пунктига топшириш вактида тегиш-ли реквизитлари расмийлаштирилиб, бир нусхаси транспорт хайдовчисида, бир нусхаси тайёрлов ташкилотида колади ва яна бир нусхаси фермер хужалиги бухгал-териясига, пахтани кабул килинганлигини тасдикловчи «Кабул квитанцияси (ПК-17-шакл)» билан топширилади.

Ушбу хужжатни фермер хужаликларида расмийлаштириш жараёни ва хужжатдаги реквизитлар тахлили пахта хом ашёсини сотиш жараёнини дастлабки хужжатларда акс эттиришни такомиллаштириш зару-риятини курсатмокда. Хужжатни расмийлаштириш кулда амалга оширилиб, пахта хом ашёсини сотиш жараёни учун за-рур булмаган ахборотларни акс эттирув-чи реквизитлар мавжуд ва ахборотларни олиш тезкорлиги етарлича эмас. Шу билан бирга сотиш жараёни туFрисида туликрок маълумот олиш учун тегишли реквизитлар мавжуд эмас. Шунинг учун ушбу хужжатни турт нусхада эмас, уч нусхада расмийлаштириш, шунингдек сотиш жараёнида мухим булган сифат курсаткичларини акс эттирувчи реквизитларни кушиш лозим.

Юкорида кайд этилган камчиликлар-ни тугатиш максадида, ушбу хужжатнинг узбек тилидаги нусхаси ишлаб чикилиб, жамоа ва ширкат хужаликлари вактидаги курсаткичлар урнига фермер хужалигига мослаштирилган курсаткичлар киритилди, пахта хом ашёсини пахта пунктида кабул килиб олиш вактида амалга оширилади-ган ишларни акс эттирувчи курсаткичлар олиб ташланди, чунки ушбу реквизитларни акс эттириш фермер хужалиги учун за-рур эмас. Хужжатдаги бу узгариш сотил-ган пахта хом ашёси туFрисидаги маълу-мотларни ихчам ва кулай акс эттириш им-конини беради.

Таклиф этилган хужжат шакли унифи-кациялаш ва стандартлаш талабларига

жавоб бериб, бухгалтерия хисобида электрон дастурларни куллашда хам фойда-ланиш мумкин. Бу эса дастлабки ва йиFма хисобни такомиллаштириш билан бирга, хисоб маълумотларини тулалиги ва тез-корлигини ошириб, ко*озларни тежаш, электрон ахборот алмашинувини яхши-лашга олиб келди.

Фермер хужаликларида ишлаб чикариш самарадорлигини таъминловчи бошкарув карорларини кабул килишда бошкарувчиларни тулик ва уз вактида тегишли ахборотлар билан таъминлаш му-аммоси мавжуд булиб, ушбу муаммо хужалик жараёнларини бухгалтерия счет-ларида аник ва иктисодий асосланган холда акс эттириш оркали хал этилади.

Фермер хужаликларида пахта хом ашёсини сотиш жараёни 21-БХМАга асосан бухгалтерия счётларида куйидагича акс эттирилади:

1.Дебет 9110-«Сотилган махсулотлар таннархи» счети

Кредит 2810-«0мбордаги тайёр махсулот» счети - пахта тозалаш корхона-сига сотилган пахта хом ашёсининг ишлаб чикариш таннархига.

2.Дебет 4010-«Харидор ва буюртмачи-лардан олинадиган счётлар» счети

Кредит 9010-«Махсулот сотишдан олинган даромадлар» счети - пахта тозалаш корхонаси пахта хом ашёсини харид нархида кабул килиб олганда.

3.Дебет 5110-«Хисоб-китоб счети» сче-

ти

Кредит 4010-«Харидор ва буюртмачи-лардан олинадиган счётлар» счети - пахта тозалаш корхонаси харид килиб олган пахта хом ашёси пулини тулаганда.

Хозирги кунда пахта хом ашёси етказиб бериш буйича фермер хужаликлари ва пахта тозалаш корхоналари уртасида ту-зиладиган шартномага асосан, пахта тозалаш корхоналари харид килиб олган пахта хом ашёси кийматини 90 фоизини пахта хом ашёсини харид килгандан сунг туласа, колган 10 фоизини пахта хом ашёси кайта ишлаб булингандан сунг, кайта ишлаш натижаларига кура тулайди. Бунда кайта ишлаш натижасида хакикий тола чикиши меъёрдан ортик булса, меъёрдан ортик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2012

1-жадвал

Пахта хом ашёсини сотиш жараёнини бухгалтерия счетларида акс эттиришни таклиф этилаётган варианти

Т/р Операция мазмуни Корреспонденцияланувчи счётлар

дебет кредит

1. Пахта хом ашёси даромадга олинди 2810-«0мбордаги тайёр махсулот» 2010-«Асосий ишлаб чикариш»

2. Пахта хом ашёси пахта тозалаш корхонасига сотилди: - хакикий таннархда - сотиш бахосида 9110-«Сотилган махсулотлар таннархи» 4010-«Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар» 2810-«0мбордаги тайёр махсулот» 9010-«Махсулот сотишдан олинган даромадлар»

3. Сотилган пахта хом ашёси пули келиб тушди (90 фоиз) 5110-«Х,исоб-китоб счети» 4010-«Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар»

4. Фермер хужалигига пахта хом ашёсини колган 10 фоиз киймати ва кайта ишлашда меъёрдан ортикча олинган тола кийматининг 60 фоизи туланди: - пахта хом ашёсини колган 10 фоиз кийматига - кайта ишлашда меъёрдан ортикча олинган тола кийматининг 60 фоиз кийматига 5110-«Х,исоб-китоб счети» - // - 4010-«Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар» 9340-«Утган йиллар фойдалари»

5. Фермер хужалигига пахта хом ашёсини колган 10 фоиз кийматидан кайта ишлашда меъёрдан кам олинган тола кийматининг 50 фоизи чегирилиб туланди 5110-«Х,исоб-китоб счети» 4010-«Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар»

6. Пахта хом ашёсини кайта ишлашда меъёрдан кам олинган тола кийматининг 50 фоизи харажатга утказилди 9430-«Бошка операцион харажатлар» 4010-«Харидор ва буюртмачилардан олинадиган счётлар»

олинган тола кийматининг 60 фоизи фермер хужалигининг долган 10 фоиз пахта хом ашёсини кийматига кушиб берилади. Агар кайта ишлаш натижасида хакикий тола чикиши меъёрдан кам булса, меъёр-дан кам олинган тола кийматининг 50 фоизи фермер хужалигининг колган 10 фоиз пахта хом ашёсини кийматидан чегириб колинади.

Ушбу жараённи тахлили шуни курсатадики, фермер хужаликларида пахта хом ашёсини кайта ишлаш натижасида тола чикиши буйича хужаликларга туланадиган устама х,аклар ёки чегириб колинадиган суммалар бухгалтерия счетларида уз аксини топмайди. Бу пахта хом ашёси сотиш буйича молиявий натижалар туFрисида ахборотларнинг тулалигини таъминламайди. Шунинг учун пахта хом ашёсини сотиш буйича ахборотлар тулалигини таъминлаш ва бухгалтерия

счетларида туFри акс эттирилишини таъминлаш максадида, ушбу жараённи бухгалтерия счетларида куйидагича акс эттиришни таклиф киламиз (1-жадвал):

Таклиф килинган счетлар корреспон-денцияси пахта хом ашёсини сотиш жараёнини бухгалтерия счетларида акс эттиришни бухгалтерия хисоби тамойиллари-га мослигини таъминлайди.

Таклифларимизни амалиётда

кулланилиши бухгалтерия хисоби ах-боротларини тулик ва ишончлилиги-ни таъминлаш билан бирга, пахта хом ашёси сотиш жараёнини х,ар томонла-ма тахлил килиш имконини яратади. На-тижада бошкарув карорлари самарадор-лиги таъминланиши хисобига фермер хужаликларида ишлаб чикариш х,ажми ортади.

V_/

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012. - 36 б.

2. Бухгалтерия х,исобига доир низомлар. - Т.: «NORMA», 2007. - 272 б.

3. Гадоев Э.Ф. ва бошк. Бухгалтерлар учун амалий кулланма: II-жилдлик. -Т.: «NORMA», 2010. - 424 б.

4. Пошерстник Н.В. Самоучитель по бухгалтерскому учету. 15-е изд. - СПб.: Питер, 2011. - 416 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.