Научная статья на тему 'Деҳқон хўжаликларининг ўзига хос хусусиятлари'

Деҳқон хўжаликларининг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
644
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
самарадорлик / ижтимоий-иқтисодий ҳимояланганлик / такрор ишлаб чиқариш / мулкий муносабатлар / ҳуқуқий шахс / стратегия / асосий даромад / меъёрлар / efficiency / society-economic protection / reproduction / property attitude / legal person / strategy / basic income / norm

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махамбетова Урингул Реимбаевна

Мақолада деҳқон хўжаликларининг ташкилий-иқтисодий асослари, ички ва ташқи омиллари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF A FARM

In clause the organizations-economic bases of a farm, internal and external factors influencing on their efficiency are considered(examined).

Текст научной работы на тему «Деҳқон хўжаликларининг ўзига хос хусусиятлари»

Махамбетова У.Р.,

KоракалпоFистон Давлат университети катта укитувчиси

ДЕДОН ХУЖАЛИКЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Деццон хужаликлари ижтимоий-ицтисодий жицат-дан цимояланганлик ва таъминланганлик даражаси-нинг мунтазам равишда такомиллаштириб борили-ши шароитида, уларга бириктирилган ер, моддий ва мецнат ресурсларидан самарали фойдаланиш нати-жасида юцори рацобатбардош, сифатли мацсулот ишлаб чицариш, пировардида, даромадларнинг ошиши асосида фаолиятни кенгайтириш, такрор ишлаб чицаришни амалга оширишлари мумкин.

Президентимиз мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ри-вожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига ба-Fишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаларида шундай сузларни айтиб утгандилар: «Факат ерга мех,р, унинг унумдорлигини оши-риш ва биринчи навбатда дех,кон ва фермерга доимий эътибор, уларнинг манфаати х,акида Fамхурлик килиш -бу кишлокни ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ривожланти-риш буйича биз танлаган йулдир»1. Дех,кон хужалиги фаолияти сама-радорлиги ички ва ташки омиллар-

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатла-ри билан ривожланиш, барча мавжуд имконият-ларни сафарбар этиш, узини оклаган ислох,отлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: «Узбекистан», 2014. -10-б.

дан фойдаланиш даражасига боFлик. Ички омил асосан мавжуд ер-сув, моддий-молиявий, инсон, уларнинг тадбиркорлик фаолияти ва агроинно-вация ресурсларидан иборат булса, ташки омиллар мамлакат микёсидаги сиёсий, иктисодий ва ижтимоий жа-раёнлар х,амда яратилган тадбиркорлик мух,ити ва бозор конъюктураси ва инфратузилмаси х,исобланади.

Шунингдек, дех,кон хужаликлари фаолиятларининг самарадорлиги да-ражасини куйидаги мезонлар билан изох,лаш мумкин:

- дех,кон хужалигининг унинг аъ-золари фаолиятини такрор ишлаб чикаришни ташкил этиш учун етарли даражада моддий-молиявий ресурс-лар билан таъминланганлик даражаси билан;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

- ишлаб чикариш жараёнида агро-инновацион янгиликларни кенг жо-рий этиш асосида ишлаб чикариш харажатларини к,иск,артириш ва даро-маднинг усиб бориши билан.

Кишлок ах,олисини кучли ижти-моий х,имояланишини таъмин-лаш максадида кишлок хужалигида иктисодий ислох,отларни амалга оширишни ер ва мулкий муноса-батларни такомиллаштириш билан боFликликда олиб бориш зарурияти туFилди. Чунки Собик иттифокда ре-жали иктисодиёт шароитида таркиб топган мулкчилик шакллари, яъни давлат ва колхоз-кооператив мул-ки кишлок мех,наткашларига ерга, мулкка ва ишлаб чикариш натижа-ларига эгалик килишни ва уларнинг иктисодий-маънавий манфаатдорли-гини таъминлай олмаган эди. Шу нуктаи назардан х,ам, Узбекистон Респуб-ликаси Президенти Ислом Каримов томонидан бозор иктисодиётига утишнинг беш тамойилига асослан-ган «Узбек модели» ишлаб чикилди ва амалиётга тадбик этилди. Жумла-дан, кишлок хужалигида турли мулк-чиликка асосланган хужалик юри-тиш шаклларини давлат томонидан ташкил этиш ва ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий ва х,укукий асос-лари яратилди. Бунда ах,олининг ерга, мулкка ва ишлаб чикариш натижала-рига эгалик килиш х,укукини тиклаш-га катта эътибор берилди. Яъни, энг аввало, мамлакатимизда Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси томонидан 1993 йил 7 январда кабул килган 13-сонли «Узбекистон Республикаси кишлок хужалигида иктисодий

ислох,отларни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги Каро-рига асосан давлат хужаликлари ту-гатилиб, улар урнида жамоа хужаликлари ташкил этилди. Собик давлат хужаликларининг мулки, шу жум-ладан, ишлаб чикариш воситалари-ни ташкил этган асосий ва айланма фондлар бевосита жамоа мулкига айлантирилди. Кишлок хужалик ер-лари оилаларга «пудрат» асосида бириктириб берилди. Ушбу жа-раёнда юзага келган ортикча ишчи кучи кишлокларда ташкил топаётган инфратузилма субъектларига жалб этилди. Кишлокларда хусусий мулкчилик шаклига асосланган этикдузлик, сартарошхона, тикувчилик цехи ва миллий анъаналарга асосланган халк х,унармандчилигининг бошка турлари буйича хизмат курсатиш шах,обчалари ташкил этила бошланди. Давлат ва жамоа хужаликларидан бушаган ишчи ва хизматчиларнинг шахсий томорка хужаликларига жалб килинган кисми эса томорка хужаликларида ишлаб чикариш жараёнини тадбиркорлик асосида ташкил этиб, улар даромад манбаи сифатида фаолият курсата бошладилар.

Кишлокда шахсий томорка хужаликларида усимликшунослик ва чорвачи-лик мах,сулотларини етиштириш билан шуFулланиш натижасида кишлокларда мулкдор дех,кон тадбиркор ва тадбиркорлик хужаликларининг шакллани-шига асос булди.

Республикада чорвачилик тармо-Fида х,ам мулкдор дех,конларни шакл-лантиришда катта иктисодий исло-х,отлар амалга оширилди. Жамоа

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

сут-товар фермалари ёпик акцио-нерлик жамиятларига айлантирилди. Чорвачилик фермаларининг асосий воситалари, яъни мол-мулки жамоа аъзоларига уларнинг иш стажи, ма-лакаси, иш х,аки микдорини эъти-борга олган х,олда мулкий пай сифа-тида таксимлаб берилди, бу билан уларнинг иктисодий ривожланишига мустах,кам асос яратилди.

Кишлок хужалигидаги туб узгариш-ларга Узбекистон Республикасининг «Кишлок хужалиги кооперативи (шир-кат хужалиги) туFрисида»ги, «Фермер хужалиги туFрисида»ги ва «Дех,кон хужалиги туFрисида»ги конунлари1 кабул килиниши оркали кенг йул очиб берилди. Узбекистон Республикасининг «Кишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) туFрисида»ги конуни ва Узбекистон Республика-си Вазирлар Мах,камасининг ушбу конунини ижро этиш буйича тегишли карорига биноан жамоа хужаликлари ширкат хужаликларига айлантирилди. Мамлакатимизда 1700 дан ортик ширкат хужаликлари ташкил этил-ди. Ширкат хужаликларининг жамоа хужаликларидан мерос сифатида утган мол-мулклари кайта бах,оланиб, ширкат аъзоларига «мулкий пай сифатида бириктирилиб берилди. Шу-

1 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Кишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) туFрисида»ги 600-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республика-си Олий „Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон; Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Фермер, хужалиги туFрисида»ги 602-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотно-маси, 1998 й., 5-6-сон; Узбекистон Республи-касининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Дех,кон хужалиги туFрисида»ги 604-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Маж-лисининг Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон.

нингдек, кишлок хужалик ерлари х,ам бах,оланиб, аъзоларга «ер пайи» сифатида бириктирилди. Кишлок хужалик ерлари оилавий пудратчиларга 3 йил-дан кам булмаган муддатларда пудрат шартномасига асосан берилди ёки ширкат аъзолари булмиш оилавий пудратчилар кишлок хужалиги ерла-ридан факат маълум муддатга фойда-ланиш ^укукига эга булишди.

Фермер хужаликларига эса ер ижа-ра асосида 10 йилдан кам булмаган муддатдан 50 йилгача фойдала-ниш ва эгалик килиш х,укуки билан туман х,окимиятлари томони-дан берилди. Фермер хужаликларини ташкил килишда унга булган даъво-гарлар кишлок хужалиги техника-ларига эга булиши, мутахассисли-ги, иш стажи инобатга олиниб, ер тендер асосида расмийлаштирилди ва уларга юридик маком берилди. Фермер хужаликларини ташкил этиш жараёнида уларнинг ихтисослаш-ганлик йуналишига алох,ида эъти-бор каратилди. Стратегик ах,амиятга эга булган пахта майдонлари кис-картирилиб, Fалла ва бошка кишлок хужалик мах,сулотлари экин майдонлари кенгайтирилди х,амда пахта ва Fалланинг давлат буюртма-сидан ташкари кисмини шартнома бах,оларида сотишга рухсат этил-ди. Бошка барча кишлок хужалик мах,сулотларига давлат буюртма-си бекор килиниб, уларни исталган бах,ода, исталган жойда сотиш х,укуки берилди. Бу билан кишлокда турли мулкчилик шаклидаги хужаликларга тадбиркорона фаолият юритишга кенг йул очиб берилди. Узбекистон

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Республикасининг «Дех,кон хужалиги туFрисида»ги Конуни кабул килингандан кейин де^кон хужаликлари мустакил хужалик юритиш шакли сифатида бошка хужаликлар х,амда корхона-лар билан шартномалар тузиш, банк-да уз х,исоб-китоб ракамини очиш х,укукига эга булдилар. Энг асосий-си, дех,кон хужаликларига х,укукий шахс макомини олиб ёки олмасдан жисмоний шахс сифатида фаолият курсатиш имконияти берилди. Дех,кон хужаликларига ер умрбод мерос колдириш билан эгалик килиш, фой-даланиш ва тассарруф килиш х,укуки билан ифодаланади. Уз мох,иятига кура, дех,кон хужаликлари майда мах,сулот ишлаб чикарувчи кишлок хужалиги корхонаси булиб, улар узига хос хусусиятларга эга (1-жадвал).

Айтиш лозимки, де^кон хужаликлари мамлакат иктисодий кудрати-нинг ошишига х,амда озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга узининг салмокли х,иссасини кушиш билан бирга, кишлок жойларида яшаётган ах,олининг даромад манбаи вазифаси-ни х,ам утамокда. Дех,кон хужалигида интеллектуал мулкдан, малака ва таж-рибадан, капиталдан самарали фой-даланиш х,исси бошка хужалик шакл-ларида иш юритиш субъектларига нисбатан юкорирокдир. Бунинг асосий сабаби, уларнинг ишлаб чикаришдан манфаатдорлик даражасининг бошка ишлаб чикариш шаклларидагига нисбатан юкорилигидадир. Дех,кон хужалигини бошка кишлок хужалиги корхоналари билан таккослаганда куйидаги хусусиятларни алох,ида аж-ратиб курсатиш уринлидир:

- ердан фойдаланиш, эгалик килиш ва тассаруф этиш х,удудларининг мавжудлиги, унинг кичик ва чеклан-ганлиги;

- давлат буюртмасининг йуклиги;

- оила аъзолари билан ишлаб чикаришни ташкил этишда ва ол-ган даромадларни эркин ва уз мак-садларидан келиб чиккан х,олда так-симланиши;

- оилага асосий ёки кушимча даромад келтириши;

- оиланинг озик-овкат манбаи эканлиги;

- де^кон хужалигида ишлаб чика-ришнинг мустакил ташкил этилиши.

Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Сув муаммолари инсти-тути х,амда Тошкент ирригация ва мелиорация институти олимлари то-монидан томчилатиб суFориш тизи-мининг паст босимли схемаси ишлаб чикилиб, конструкцияси оддийлиги сабабли мавжуд тизимлардан 3 ба-робаргача арзонлиги билан фарк килади. Тажрибада шурланган ер-ларда пахта етиштиришда бу усул ёрдамида сув сарфини 40 фоизга кискартириш х,амда х,осилдорликни 30-35 фоизга оширишга эришилган.

Кишлок хужалик мах,сулотлари уруF-ларини экишдан олдин Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси По-лимерлар кимёси ва физикаси институти томонидан ишлаб чикилган капсулалаш технологиясидан фойдаланиш чигит унувчанлигининг юкори булиши, Fузани яганалашга х,ожат колмаслиги ва унинг турли касаллик-ларга чидамлилигини таъминлайди. Янги технология ёрдамида аник уяга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

1-жадвал. Дехкон хужаликларининг узига хос хусусиятлари1

№ Курсаткичлар Дехкон хужаликлари Фермер хужаликлари Бошка кишлок хужалик корхоналари

1 Ердан фойдаланиш хукуки Фойдаланиш, эгалик килиш ва тасарруф этиш Фойдаланиш ва эгалик килиш Фойдаланиш

2 Ер майдонининг улчами Кичик ва чекланган Урта ёки йирик Йирик

3 Мулкка булган хукук Хусусий Хусусий Хусусий, давлат, улушли ёки жамоа

4 Давлат буюртмаси Мавжуд эмас Пахта ва Fалла Пахта ва Fалла

5 Ишчи кучи Оила аъзолари Оила аъзолари ва ёлланма ишчи Жамоа мехнати ва четдан жалб килинганлар

6 Ишлаб чикариш натижаларидан моддий манфаат-дорлик Кушимча ёки асосий даромад Асосий даромад Асосий даромад

7 Даромаднинг тасарруф этилиши Эркин Амалдаги меъёрлар буйича Амалдаги меъёрлар буйича

экиш туфайли уруFлик сарфи 30 фоиз-га камаяди, Fyза бир хафта олдин униб чикади ва хосилдорлиги урта хисобда 5 центнергача ошади. Натижада иш-лаб чикариш сарф-харажатлари 1,7 баробаргача камаяди. Ушбу техноло-гиядан сабзавот ва полиз экинлари уруFларини тайёрлашда фойдаланиш уларнинг униб чикиш муддатини 20 фоизгача кискартиш, хосилдорликни 7 центнергача ошириш, мехнат ва моддий сарф-харажатларни 30 фоизгача камайтириш имконини беради.

Биометаногенез технологияси асосида олинадиган органик yFит-лар тупрок структурасини яхши-лаш, кишлок хужалик махсулотлари хосилдорлигини ошириш хамда чор-вачилик хужаликларининг газга бул-ган эхтиёжларини таъминлашда му-хим ахамиятга эга. Унинг самарасини корамол гунги мисолида курадиган булсак, ундан олинадиган органик

1 Муаллиф томонидан тузилган.

yFитда дастлабки холатидагига нисба-тан азот ва фосфор микдори 2 марта, калий эса 3,4 марта куп булиши аникланган. Ушбу усулда олинган органик yFитни Fyзага уртача гекта-рига 8 тоннадан минерал yFитлар (меъёрдагига нисбатан 60 фоизга кискартирган холда) билан бирга со-линганда, минерал yFитли вариант-га нисбатан пахтадан хар гектар ер хисобига 5 центнердан кушимча хо-сил олиниб, рентабеллик даража-си 14 фоизгача усганлиги тажрибада аникланган.

Келажакда КоракалпоFистонда кишлок хужалигини жадал ривожлан-тириш асосида йилига 900 минг тон-нага якин турли хил мева, сабзавот-лар ва полиз махсулотлари, 100 минг тонна гуруч етиштирилади. Хозирги вактда етиштирилган мева, сабзавот ва полиз махсулотларининг бор-йyFи 1,0 фоизи кайта ишланаяпти. КоракалпоFистонда кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш, айникса,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

мева ва полиз мах,сулотларини етиш-тириш, саклаш ва кайта ишлаш жара-ёнларини узвий боFликликда ташкил килиш лойих,аларининг амалга оши-рилиши максадга мувофик булади.

Етиштирилган кишлок хужалиги мах,сулотларини ички ва ташки бо-зорда истеъмолчиларга уз вактида етказиб бериш максадида Амударё туманида, бошка туманлар билан автомобиль ва темир йуллар оркали боFланганлигини х,исобга олиб, «Агрологистика маркази» ташкил этиш максадга мувофик булади.

Агрологистика марказида йили-га 120 минг тонна кишлок хужалик мах,сулотларини саралаш, кадоклаш, саклаш, кайта ишлаш ва истеъмолчиларга етказиб бериш ишлари-ни амалга ошириш мумкин булади. Мах,сулотларнинг асосий кисмини эса МДХ ва узок хорижий давлатларга экспорт килиш мумкин.

Агрологистика марказини ташкил этиш учун йирик замонавий омбор-хоналар куриш, уларни зарур тех-никалар билан таъминлаш, мева ва сабзавотларни кайта ишловчи кор-хоналарни ташкил этиш зарур. Ом-борхоналарни Беруний, КУнFирот, Турткул, Элликкалъа, Чимбой ва Кораузак туманларидаги буш турган ишлаб чикариш майдонларида ташкил этиш максадга мувофик булади. Бу ишларни амалга оширишни мах,аллий ва хорижий ишбилармонларнинг ин-новацион маблаFларини жалб этиш оркали амалга ошириш мумкин. Шу билан бирга кишлок хужалигига те-гишли хизмат курсатиш турларини ри-вожлантириш зарур. Чунки республи-

камизда фаолият курсатаётган дех,кон хужаликлари тадбиркорлик субъект-ларидир. Де^кон хужаликларининг тадбиркорлик фаолияти, айникса, туман ва йирик шах,арлар марказ-ларига якин жойларда яккол кузга ташланмокда. Улар томонидан шах,ар ах,олисини эрта бах,орда, х,аттоки киш мавсумида х,ам янги узилган сабзавот мах,сулотлари билан таъминлаш йулга куйилган. Шу билан бирга кишлок хужалигида фермер хужаликлари ташкил этилиши ва уларнинг ихти-сослаштирилиши х,амда йириклашти-рилиши муносабати билан, кишлок хужалик ишлаб чикаришидан куплаб ишчиларни ишдан озод этилиши на-тижасида уларнинг мех,натларидан де^кон хужаликларида фойдала-ниш асосида олинаётган асосий да-ромад уларни натурал хужалигидан товар хужалигига утиш жараёнини тезлаштиришнинг асосий сабабига айланмокда.

Де^кон хужаликлари бозор икти-содиёти шароитида кишлок хужалик мах,сулотларини етиштиришда ра-кобат мух,итини яратишда фаол катнашадилар. Яъни, улар ракобат асосида дех,кон хужаликлари етиш-тирган мах,сулотларни истеъмолчиларга сотиш жараёнида бозордаги кишлок хужалиги мах,сулотлари нарх-ларига таъсир курсатадилар. Бундай вазият кишлок хужалиги корхонала-ри уртасида ракобат мух,итини юзага келтиради. Ракобат булган мух,итда ишлаб чикарувчилар мах,сулот тан-нархининг камайишига, сифатининг юкори булишига, истеъмол килиш нархини талаб ва таклиф асосида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

мукобиллаштиришга харакат кила-дилар. Арзон бахоли, сифатли кишлок хужалик махсулотларини истеъмол килишдан жамият аъзоларининг ман-фаатдор булиши ахоли турмуш дара-жасини яхшилашда мухим ахамият касб этади.

Маълумки, хар кандай хужаликнинг ишлаб чикариш самараси катта ахамиятга эга. Чунки кам маблаF сарф-лаб, купрок сифатли махсулот етиш-тирилса, олинадиган фойда микдори хам шунча юкори булади. Аммо дехкон хужаликларида махсулотни ишлаб чикариш харажатлари бошка кишлок хужалиги корхоналари махсулотларини ишлаб чикариш харажатлари турлари ва калькуляциялаш тар-кибидан (2-жадвал) фарк килади.

Аммо 2-жадвалда берилган ишлаб чикариш харажатларининг куп кисми дехкон хужаликларида мав-жуд эмас. Дехкон хужаликларидаги харажатларнинг купчилик кисми тулик ишлатилмаслиги билан алохида тахсинга лойик. Яъни, аксарият дехкон хужаликлари уруFликни уз-лари етиштирадилар. Узум ва боF усимликлари кучатларини хам асосан ишончли кушни ёки танишларидан арзон нархларда ёки бепул олиша-ди. Улар минерал yFит ёки зарарку-нандаларга карши кимёвий восита-ларни махсус савдо шахобчаларидан сотиб олишлари мумкин. Зарурият туFилиб кечки пайт ишлашга тyFри келганда ёки кичик насослар оркали сув чикарилганда электроэнергия-дан фойдаланишлари мумкин. Етиш-тирилган махсулотни ташишда улар транспорт хизматига мурожаат

килишади. Дехкон хужаликлари яго-на ер солиFи, сув учун туловлар ва мулк солиFини тулайдилар. Демак, дехкон хужаликларида сарфлана-диган харажатлар турлари таркиби тахлилидан улар унча куп эмаслиги-ни куриш мумкин. Бундан ташкари, дехкон хужаликларининг ер майдон-лари кичиклигини эътиборга олади-ган булсак, улар ишлаб чикариш харажатлари ёки махсулот таннархининг ошиб кетмаслигини доимий равишда назорат киладилар.

Албатта, кишлок хужалиги ишлаб чикариш корхоналари, шу жум-ладан, фермер хужаликларининг ишлаб чикариш самарадорлигини аниклашнинг иктисодий курсаткич-ларини дехкон хужаликларининг иктисодий самарадорлигини аник-лашда куллаб булмайди. Бунинг асо-сий сабаби, дехкон хужаликларига ажратилган ер майдонлари хажми-нинг кичиклиги ва улар томони-дан турли йуналишдаги кишлок хужалиги махсулотларининг ишлаб чикарилишида ва мавжуд ишлаб чикариш харажатларининг фарк-ланишидадир. Шунга карамай, Пре-зидентимиз ташаббуси билан ишлаб чикилган ва амалга оширилаётган «Дон мустакиллиги дастури»нинг амалга оширилишида дехкон хужаликларининг хам урни катта. Дехкон хужаликлари уз ер майдонлари-нинг кичиклигига карамай, саб-завот, полиз, картошка, мева ва узум, чорва махсулотларини ишлаб чикармокдалар.

Агар дехкон хужаликларига ажратилган ер майдонларини 0,25 гектар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

2-жадвал. Мах,сулот ишлаб чикариш харажатлари таркиби

Кишлок хужалиги корхоналарида Дех,кон хужалигида

Мех,нат хаки кушимча ажратмалари билан

УруFлик харажатлари УруFлик харажатлари

Минерал уFит харажатлари Минерал уFит харажатлари

ЁкилFи-мойлаш харажатлари

Техника ва транспорт харажатлари Техника ва транспорт харажатлари

Амортизация ажратмалари.

Электроэнергия харажатлари. Электроэнергия харажатлари

Умум ишлаб чикариш харажатлари

Умумхужалик харажатлари

Бошка харажатлар Бошка харажатлар

деб оладиган булсак, унинг 0,10-0,15 гектаригагина дех,кончилик экинла-ри экилади. Бунда х,ам бир хил экин тури экилмайди. Яъни, 0,05 гектари картошка, 0,02 гектари боF, 0,01 гектари узум, 0,02 гектари бошка экин-лар билан банд булиши мумкин. Де-мак, ушбу дех,кон хужалиги асосан картошка етиштириб, сотиш билан шуFулланади. Бундан ташкари, эрта бах,орда сабзавот мах,сулотларини сотиш билан шуFулланадиган дех,кон хужаликлари боF ва токзорлардан х,оли булган майдонга иссикхоналар куришади. Уларнинг фаолиятида гектар х,исобига самарадорликни аник-лашда кийинчилик пайдо булади. Шу нуктаи назардан олганда, дех,кон хужаликларида ишлаб чикариш са-марадорлигини аниклашда куйидаги иктисодий курсаткичлардан фойдала-нишни таклиф этамиз:

- бир сотих экин майдонига сарф этилган ишлаб чикариш харажатлари, сум х,исобида;

- бир сотих экин майдонида етиш-тирилган бир центнер мах,сулот тан-нархи, сум х,исобида;

- бир центнер мах,сулотни сотиш-дан олинган умумий даромад, сум х,исобида;

- ялпи ишлаб чикарилган мах,сулот харажатлари, сум ^исобида;

- ялпи олинган даромад, сум х,исобида;

- киши бошига ишлаб чикарилган мах,сулот, сум х,исобида;

- олинган соф даромад, сум х,исобида;

- киши бошига иш хакининг усиши, сум х,исобида;

- олинган соф даромаднинг киши бошига усиши, сум х,исобида;

- дех,кон хужалигининг самарадор-лик даражаси, фоиз х,исобида.

Бу иктисодий курсаткичлар таклиф тарикасида берилмокда. Чун-ки де^кон хужаликларининг сама-радорлик даражасини аниклаш билан боFлик булган ягона услу-бият ишлаб чикилмаган. Бу таклиф килинаётган дех,кон хужаликларининг иктисодий самарадорлигини аниклаш курсаткичлари натижаларини билиш учун де^кон хужаликлари х,ам ишлаб чикариш технологик карталари-га эга булишлари керак. Ана шунда-гина юкорида берилган иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

курсаткичлар амалиётга татбик этил-са, дех,кон хужаликларининг иш-лаб чикариш самарадорлиги аник ва х,акконий ифода килинган булар эди.

Умуман олганда, дех,кон хужаликларининг кандай мах,сулот етиштириш ва ердан тадбиркорона фойдаланишни эркин танлаш х,укуки уларнинг энг устувор хусусиятла-

ри х,исобланади. Шунингдек, дех,кон хужаликларини кишлокдаги уртах,ол мулкдорлар синфининг тулаконли вакили деб х,исоблаш мумкин, яъни х,озирда улар хусусий мулкчиликка асосланган хужалик юритиш шакли-нинг асосий субъектларидан бирига айланганлар.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Кишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) туFрисида»ги 600-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахбо-ротномаси, 1998 й., 5-6-сон.

2. Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Фермер хужалиги туFрисида»ги 602-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон.

3. Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда кабул килинган «Дех,кон хужалиги туFрисида»ги 604-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 24 мартда-ги «Кишлок хужалигида ислох,отларни чукурлаштиришнинг энг мух,им йуналишлари туFрисида»ги ПФ-3226-сонли фармони.

5. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халки-миз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Узбекистон», 2010.

6. Хусанов Р.Х., Косимов М.Ч. Дех,кон хужалигини юриштиришнинг илмий ва амалий асослари. - Т.: «Чулпон», 2000.

7. Рассказов А. Поддержка личных подсобных хозяйств населения. // Международный сельскохозяйственный журнал. М., 2003, № 4.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.