Научная статья на тему 'Деҳқон хўжаликларида ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш кўрсаткичлари'

Деҳқон хўжаликларида ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш кўрсаткичлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
635
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
деҳқон хўжалиги / барқарор ривожланиш / иқтисодий самарадорлик / ишлаб чиқариш самарадорлиги / самарадорлик мезонлари / самарадорликнинг иқтисодий кўрсаткичлари. / peasant farming / sustainability / cost-effectiveness / efficiency / effectiveness criteria / the economic performance indicators

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махамбетова У. Р.

Мақолада деҳқон хўжаликлари фаолиятининг барқарор ривожланиши, самарадорлиги даражасини аниқлаш мезонлари ва иқтисодий кўрсаткичлари таҳлил этилган ҳамда асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INDICATORS OF THE EFFICIENCY OF FARMERS’ PRODUCTION ESTIMATION.

In the article and provided sustainable development activities, the indicators definitions, criteria of economic efficiency of farmers’ production.

Текст научной работы на тему «Деҳқон хўжаликларида ишлаб чиқариш самарадорлигини аниқлаш кўрсаткичлари»

Махамбетова У.Р.

Корак,алпок, Давлат университети «Ик,тисодиёт» кафедраси ассистенти

ДЕЩН ХУЖАЛИКЛАРИДА ИШЛАБ ЧИКАРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ АНИКЛАШ КУРСАТКИЧЛАРИ

К,орак,алпо*истон Республикаси аграр сектори мам-лакат минтацаларидан фарцли равишда, узига хос му-раккаб ва узгарувчан экологик отир вазиятларни эъти-борга олган цолда юритилиши билан ажралиб туради. Узбекистонда амалга оширилаётган аграр ислоцотларда Цорацалпомстон Республикасида цишлоц хужалиги иш-лаб чицариши самарадорлигини цар томонлама ошириб бо -риш ицтисодий-таркибий сиёсатининг муцим стратегик йуналишларидан бири цисобланади.

Ушбу йуналишнинг таркибий кисми си-фатида, кишлок ахолисининг асосий даро-мад манбаларидан бири булиши билан бир каторда, мамлакат ахолиси ва кайта ишлаш корхоналарининг кишлок хужалиги мах,-сулотларига булган эхтиёжларини хамда талаб-ларини кондириш, ижтимоий баркарорлик ва иктисодий усишнинг мухим омили си-фатида катта ахамиятга эга булган дехкон хужаликлари ишлаб чикариш фаолиятлари-нинг самарадорлигини ошириш, диверсификация килиш ва модернизациялаш сиёсати жадал амалга оширилмокда.

Дехкон хужаликлари фаолиятининг са-марадорлиги, аксарият, агроинновацион, ташкилий, хукукий, иктисодий ва ижтимоий жихатдан бевосита давлат томонидан кул-лаб-кувватлашга боFлик булиб колмокда. Дехкон хужалиги фаолияти самарадорлигини ошириш, ижтимоий-иктисодий жихатдан химояланганлик ва таъминланганлик даража-сининг мунтазам равишда такрорланиб тури-ши шароитида, бириктирилган ер, моддий ва мехнат ресурслари, тадбиркорлик фаолияти ва агроинновациядан фойдаланиш натижа-сида юкори ракобатбардош махсулот ишлаб чикариш, пировардида, даромаднинг мунтазам равишда ошиб боришидан иборат.

Дехкон хужалиги фаолияти самарадорли-ги ички ва ташки омилларга боFлик булади. Ички омиллар булиб, асосан, мавжуд ер-сув, моддий-молиявий, инсон, тадбиркорлик фаолияти ва агроинновация ресурслари, ташки омиллар булиб эса мамлакат микёсидаги си-ёсий, иктисодий ва ижтимоий жараёнлар хамда яратилган тадбиркорлик мухити ва бо-зорнинг конъюктураси хисобланади.

Шунингдек, дехкон хужаликлари фаолияти самарадорлиги даражасини куйидаги мезон-лар билан изохлаш мумкин:

■ дехкон хужалиги аъзоларининг фаолия-тини такрор ишлаб чикаришни ташкил этиш учун етарли даражада моддий-молиявий ре-сурслар билан таъминланганлик даражаси;

■ ишлаб чикаришда агроинновациялар-ни кенг жорий этиш асосида харажатларни кискартиришга эришилганлиги.

Дехкон хужаликларининг ишлаб чикариш самарадорлигини аниклашда кишлок хужалиги корхоналарига жорий килинган иктисодий имкониятлардан тулик фойдаланиб бул-майди. Энг аввало, бу - оила аъзоларининг мехнатига асосланганлиги, колаверса, дехкон хужаликларида ишлаб чикаришни ташкил этиш учун сарфланган моддий ва мехнат харажатларининг чекланганлигидир. Дехкон хужаликларида ишлаб чикаришни ташкил

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

этиш ва даромадни тасарруф килиш кишлок хужалиги йирик корхоналаридан катор хусу-сиятлари билан фарк килади. Жумладан:

■ ишлаб чикаришни ташкил этишнинг эр-кин танланиши, яъни кандай фаолият билан шуFулланишни халк анъаналарига, табиий шарт-шароитларга, эх,тиёжга, имкониятга, мах,сулотга булган талаб ва таклифга караб мустакил танлаши;

■ ерга, мулкка ва етиштирилган мах,сулот-ларга тула эгалик килиши, яъни ер дех,кон хужаликларига фойдаланиш, эгалик килиш ва тасарруф килиш х,укуки билан умрбод берил-ганлиги. Бу дегани оилага ажратилган ерлар-нинг кандай кисмига уй-жой куриш, кандай кисмида эса дех,кончилик килишнинг умуман чекланмаганлиги ёки ихтиёрий х,ал этили-ши; мулкнинг оилага тегишли ва хусусийли-ги натижасида асосий ва айланма фондлар-нинг оила даромади х,исобига олинганлиги ва ундан кандай максадда фойдаланишнинг мустакиллиги; мех,нат натижаларининг эр-кин тасарруф килиниши, яъни етиштирилган кишлок хужалиги мах,сулотларининг кандай кисмини оила истеъмолига колдириш ва кандай кисмини сотиш лозимлигини х,амда олинган даромадни кандай таксимлашнинг мустакил х,ал этилиши;

■ дех,кон хужаликларида ижтимоий-икти-содий масалаларнинг х,ал килиниши улар-нинг уз ихтиёридалиги. Дех,кон хужаликлари уз участкаларида дам олиш, маиший объект-ларни кура олиши, олинган даромаддан иж-тимоий масалаларни х,ал этишга ва дам олиш-ни ташкил этиш учун маблаF ажрата олиши;

■ дех,кон хужаликларининг бозор конъюк-турасига тез мослашувчанлиги, яъни кишлок хужалиги йирик корхоналари етиштира ол-маган мах,сулотларни етиштириши, бозорда таркиб топган талаб ва таклифни эътиборга олиб, йил давомида фаолият курсата олиши;

■ кишлокда ишсизликнинг олдини олиш ва ишчи-хизматчиларнинг буш вактларидан унумли фойдаланиш имконини беради, яъни кишлокда асосий иш билан банд булмаган ах,олини иш билан таъминлаш уларнинг да-ромад манбаи х,исобланади. Шунингдек, миллий иктисодиётнинг бошка сох,аларида банд булган кишлокларда яшовчи ишчи-хизматчиларнинг буш вактларидан унумли фойдаланиш объекти х,исобланади. Бундан

ташкари, дех,кон хужаликлари кам таъмин-ланган, ижтимоий х,имояга мух,тож оилалар-нинг асосий даромад манбаидир;

■ ер майдони бирлиги х,исобига кам ха-ражат сарфлаб, сифатли мах,сулот етишти-риб, истеъмолчиларга етказиб бериш, яъни дех,кон хужаликлари эгалари уз мех,натларига таянганлиги учун мех,нат х,аки харажатларини катъий меъёр асосида белгилашмайди, техника хизматларидан х,ам куп фойдаланишмайди, минерал уFитларга нисбатан уз хужалигидан чикадиган органик уFитлардан купрок фой-даланишади. Буларнинг барчаси харажатлар-ни тежашга олиб келиб, кам харажат эвази-га юкори даромад олишга замин яратади. Эрта бах,орда янги узилган сифатли сабзавот мах,сулотларини бозорларга чикариш уларни нисбатан кимматрок сотиш оркали даромад микдорини купайтиришга олиб келади.

Дех,кон хужаликлари бозор иктисодиёти шароитида кишлок хужалик мах,сулотларини етиштиришда ракобат мух,итини яратиш-да фаол катнашадилар. Яъни улар ракобат асосида дех,кон хужаликлари етиштир-ган мах,сулотларни истеъмолчиларга сотиш жараёнида бозордаги кишлок хужалиги мах,сулотлари нархларига таъсир курсатадилар. Бундай вазият кишлок хужалиги корхоналари уртасида ракобат мух,итини юзага келтиради. Ракобат булган мух,итда ишлаб чикарувчилар мах,сулот таннархининг паст булишига, унинг сифатининг юкори булишига, истеъмол килиш нархини талаб ва таклиф асосида мукобиллаштиришга инти-ладилар. Арзон ва сифатли кишлок хужалик мах,сулотларини истеъмол килишдан жамият аъзоларининг манфаатдор булиши ах,оли тур-муш даражасини яхшилашда мух,им ах,амият касб этади.

Айникса, дех,кон хужаликларининг хуку-кий, ташкилий-иктисодий асосларини тако-миллаштириш борасида амалга ошири-лаётган кенг камровли чора-тадбирлар натижасида улар кишлок хужалигида юкори мавкеларини саклаб, баркарор ривожла-наётган хужалик шакли сифатида фаолият юритмокдалар. Бунинг яккол тасдиFи сифатида дех,кон хужаликларининг фаолия-тидаги баркарорликни таъкидлаш жоиз. Хусусан, 2005-2012 йилларда дех,кон хужаликларининг KоракалпоFистон Республика-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

1-жадвал

Корак,алпогистон Республикасида дех,к,он хужаликлари фаолиятининг асосий курсаткичлари1

Курсаткичлар Улчов бирлиги 2005й. 2006й. 2007й. 2008й. 2009й. 2010й. 2011й. 2012й.

Ялпи кишлок хужалиги махсулотида дехкон хужаликларининг улуши % 50,5 55,2 54,9 63,0 61,7 58,2 61,1 59,8

Жами етиштирилган усимликчилик махсулотларида дехкон хужаликларининг улуши % 19,6 21,2 22,4 28,1 28,3 26,3 26,1 26,7

Жами етиштирилган чорвачилик махсулотларида дехкон хужаликларининг улуш % 93,1 94,3 94,0 94,3 94,7 94,6 94,8 94,8

Дехкон хужаликларининг сони Бирликда 205688 225308 225478 225478 231473 232246 225904

Дехкон хужаликларига бириктирилган экин майдонлари минг га 29,9 29,7 29,8 30,8 32,6 31,5 31,0 31,7

Дехкон хужаликлари экин майдонларининг жами экин майдонидаги улуши % 12,6 11,7 12,7 13,5 16,1 11,9 13,8 12,4

си ялпи кишлок хужалиги махсулоти ишлаб чикаришидаги улуши 50,5%дан 59,8%га усишини, усимликчилик ва чорвачиликдаги мавкеининг мустахкамланиб бораётганли-гини ижобий жараён тарзида бахолаш мум-кин (усимликчиликдаги улуши 2005 йилда 19,6 %дан 2012 йилда 26,7 %га ва чорвачи-ликда хам, мос равишда, 93,1%дан 94,8 %га усган). Дехкон хужаликлари фаолиятида ушбу даврдаги яна бир мухим узгариш тарзида улар сонининг 205688 тадан 225904 тага, яъни 20816 тага купайганлиги ва экин май-донларининг 29,9 минг тадан 31,7 минг тага ёки 1,8 минг тага ортгани хамда хар бир хужаликнинг уртача ер майдони 0,14 соткани ташкил этиб, республика кишлок хужалигида фойдаланилаётган жами экин майдонлари-даги улуши 12,6%дан 12,4%га камайганлиги-га карамай, ундан фойдаланиш самарадор-лигининг юкорилиги, хужалик юритишнинг бошка шаклларига нисбатан устунлигини таъминламокда (1-жадвал).

КоракалпоFистон Республикаси худудий жойлашишига кура узига хос табиий-иклим ва иктисодий шароитларга эга булиб, дехкон хужаликларининг ер майдонлари улчами

1 Манба: ККР кишлок хужалигининг ривожланиши (2005-2012 йиллар) . - Нукус, 2013. -52-б.

суFориладиган ерларда 0,25 гектаргача, чул зоналарида эса 1,0 гектаргачани ташкил этади. Дехкон хужаликлари республика ахолисини кишлок хужалик махсулотлари билан таъ-минлашда катта урин эгаллайди. Айникса, Турткул, Элликкалъа, Беруний, Амударё, Нукус, Хужайли, Конликул ва КУнFирот туман-ларидаги тадбиркор дехкон хужаликлари иссикхоналарда сабзавот махсулотларини етиштириб, ахолига эрта бахорда етказиб бермокдалар.

Нукус ва КУнFирот туманларида йирик иссикхоналар фаолият курсатаётган булиб, ахолини янги мева ва сабзавотлар билан таъминламокдалар. Айникса, Нукус тумани-даги иссикхонанинг республика маркази - Нукус шахри ахолисини янги мева ва сабзавот-лар билан таъминлашдаги ахамияти катта. Ушбу иссикхона Исроил технологияси билан жихозланган булиб, унда цитрус мевалар ва сабзавот етиштириш йулга куйилган. Аммо КоракалпоFистон Республикаси фермер ва дехкон хужаликлари ахолининг кишлок хужалиги махсулотларига булган талабларини тулик кондира олмаганлиги сабабли, тадбир-корлар ахолини чет эл мамлакатларидан кел-тириладиган зарур булган махсулотлар билан, шу жумладан, кишлок хужалик махсулотлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

билан таъминланмокдалар. Бундай холат тадбиркорлар ва дехкон хужаликлари урта-сидаги эркин ракобатнинг ривожланиши-га олиб келиши билан бирга, республикада дехкон хужаликларининг бозор конъюкту-расига мослашган холда, ракобатбардош си-фатли ва етарли хажмда кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш асосида даро-мад олишлари зарурлигини такозо килади. Бизга маълум хукукий макомга эга булмаган дехкон хужаликлари статистика органлари-га харажатлар ва даромадлари туFрисида хисоботлар топширмасликлари туфайли, улар фаолияти самарадорлигини факат анкета суровлари оркали монографик асосда урганиш мумкин. Шундай холатда хам улар-нинг самарадорлик даражаларини аниклаш кийин. Чунки улар бор холатни очикдан-очик курсатмайдилар. Шу нуктаи назардан KоракалпоFистон Республикасининг турли минтакаларида жойлашган катор туман-ларда 2012 йилда утказилган танланма со-циологик тадкикодлар натижаларига кура, кишлок оилалари бюджетининг асосини дехкон хужаликлари даромадлари ташкил этиб, хужаликлар уртасида даромад даража-ларидаги тафовутларнинг бевосита хужалик юритиш натижаларига боFликлиги ва унинг сабаблари хамда истеъмолнинг оила бюдже-ти ва даромади (оила иктисодиёти) даража-сига боFликлиги аникланди.

Утказилган анкета-суровномасининг харак-терли хусусияти шундан иборатки, унда ишти-рок этганларнинг деярли барчаси кишлок хужалиги сохасида, асосан, кул кучи ёрдамида бажариладиган мехнат билан шуFулланувчи инсонлардир.

Суровда иштирок этганлар, асосан, дех,-кончилик сохасида Fалла, мева-сабзавот, боF ва полиз махсулотлари етиштиришда хамда кисман махсулотни кайта ишлаш сохасида мехнат килувчилардир. Респондентларнинг тенг ярми шахсий томорка хужалигида банд булганлар булиб, шахсий томорка хужалиги уларнинг асосий даромад манбаи деб хисоб-ланган.

Тадкикотларнинг курсатишича, кишлок оиласи даромадининг шаклланишида аёл-лар мехнати улушининг юкорилиги дехкон хужаликлари даромади шаклланишининг

узига хос биринчи хусусиятларидан хисоб-ланади.

Иккинчи хусусияти шундан иборатки, ку-затувларга кура, 2/3 кисмга якин кишлок ахолисининг бугунги кунда уз оила даромади микдоридан мамнунлиги намоён булмокда.

KоракалпоFистон Республикасида дехкон хужаликларини ривожлантиришга каратилган тадбирлар кишлок оиласи даромадини оши-ришга сезиларли даражада таъсир этиши билан бир каторда, кишлок ахолиси онгида бу соха истикболига ишончни мустахкамлаб, ке-лажакда бу соха улар даромадининг асосий манбаи булишига маънавий, ижтимоий ва иктисодий замин яратмокда.

Тахлилларнинг курсатишича, кишлок оиласи даромадининг шаклланиши, таркиби, тузилиши ва сарфланиши республика туман-лари хамда ишлаб чикариш ихтисосликлари буйича бир-биридан фарк килади.

Шахар атрофида жойлашган хамда мева-сабзавотчилик ва боFдорчиликка ихтисослаш-ган минтакалардаги дехкон хужаликларида оила даромади ва харажатларининг шаклланиши чорвачилик минтакасида жойлашган дехкон хужаликлари даромади ва харажатларининг шаклланиши, тузилиши ва манбаидан фарк килади.

Таъкидлаш жоизки, охирги йилларда республика кишлок ахолиси даромадлари купайиши тенденциясининг сакланиб колиниши, хукуматимиз томонидан тармок ва соха ишчи ходимлари даромадларини оширишга каратилган максадли дастурлари-нинг амалга оширилиши натижасидир.

Ушбу суровномадан кузланган асосий максад - фаолият юритаётган дехкон хужаликларининг ривожланишигатускинликкилаёт-ган муаммоларни аниклаш ва уларнинг ишлаб чикариш самарадорлигига таъсир курсатиш даражасига бахо бериш эди. Айникса, савол-жавоб утказилган суровномада 50 та дехкон хужалиги ер майдонлари улчами, оила аъзо-ларининг сони ва бошка курсаткичларни ино-батга олган холда жавоб берганлари мухим маълумотлар берди.

Утказилган суровномадан шу нарса аник булдики, дехкон хужаликларининг даромади бевосита уларнинг ер майдонлари улчами билан боFл и к экан. Дехкон хужаликларида олинган даромаднинг усиши ер майдонла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

2-жадвал

Утказилган суровнома асосида дех,к,он хужаликларининг ер участкаси майдони буйича гуру^ланиши1

х у р > 1_ Ер майдони буйича гурухлар, га Гурухдаги хужаликлар сони Бир дехкон хужалиги хисобига

Уртача ер майдони, га Ялпи даромад, млн. сум Харажат, млн. сум Фойда, млн. сум Оиладаги бир ишчига туFри келадиган ялпи даромад млн. сум

1 0,12 гектаргача 10 0,12 1,2 0,7 0,5 0,3

2 0,13-0,20 гектаргача 18 0,15 1,5 1,0 0,5 0,4

3 0,21-0,30 гектаргача 8 0,25 2,8 1,9 0,9 0,7

4 0,31-0,50 гектаргача 15 0,45 4,9 3,2 1,7 1,0

5 0,5 гектардан юкори 2 1,0 5,8 3,8 2,0 1,3

Жами 50 0,39 3,2 2,1 1,2 0,8

рининг ошиши билан боFлик булиши билан бирга, шунингдек, уларда мехнатни ташкил этиш даражасига хам боFликлиги аникланди.

Утказилган суровнома асосида дехкон хужаликларига бириктирилган ерларни гурухлаштириш асосида 2-жадвалдаги маъ-лумотлар аникланди. Бу жадвалдан дехкон хужаликларининг ер майдонлари ошгани сайин уларнинг даромадларининг усиб бо-ришини куриш мумкин.

Натижада 0,12 гектаргача булган 1-гурух дехкон хужаликларида ялпи даромад 1,2 млн. сумни, 0,13-0,20 гектаргача булган 2-гурухда олинган ялпи даромад 1,5 млн. сумни, 0,5 гектардан юкори майдонга эга булган 5-гурух дехкон хужаликларидан олинган фойда эса 5,0 млн. сумни, оиладаги бир ишчига туFри келадиган даромад эса 0,4 млн. сумни ташкил этган.

Экин майдони 0,5 гектардан юкори булган 5-гурухда иккита дехкон хужалиги булиб, уларга бириктирилган ер майдони уртача 1,0 гектардан иборат булган. Уларнинг олган ялпи даромадлари хужалик хисобига 5,8 млн. сум, оиладаги бир ишчи хисобига 1,3 млн. сумдан даромад туFри келган.

5-гурух дехкон хужаликлари, асосан, чул зонасида жойлашган булиб, улар купрок чорвачиликка ихтисослашган. Дехкончилик махсулотлари узлари томондан истеъмол килинади. Дехкон хужаликларига бириктирилган ер майдонлари буйича гурухлаштириш буйича куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

1 Манба: Анкета сурови натижалари асосида тузилган.

- дехкон хужаликларига ер майдонини аж-ратишни табиий-иклим ва ерларнинг сув билан таъминланиш даражасига биноан амал-га ошириш;

- ерларнинг хосилдорлигини ошириш эва-зига ишлаб чикариш харажатларини камай-тириш оркали дехкон хужаликларининг да-ромадини оширишга эришиш;

- иш кучининг мехнат унумдорлигига фан ва техника ютукларидан фойдаланиш оркали эришиш максадга мувофик булади.

Иктисодий ислохотлар даврида республи-када чорвачилик фермалари хусусийлашти-рилди ва давлат тассаруфидан чикарилди, аммо уларнинг самарали ривожланиши учун зарур булган шарт-шароитлар етарлича яра-тилмади. Чорвачилик фермаларининг ту-гатилиши чорвачиликда наслдор корамол, куйчилик ва паррандачилик ривожланиши-нинг самарали булиши учун салбий таъсир этган асосий омил хисобланади. Окибатда, чорвачилик фермаларининг чорва моллари дехконлар кулига утди. Аммо уларда чорва моллари наслини яхшилаш масалалари билан шуFулланишлари учун етарли даража-да билим, касбий махорат маблаF ва шарт-шароитлар йук эди.

Дехкон хужаликларида чорва моллари билан боFл и к булган ишлаб чикариш харажат-лари юкори булишининг асосий сабаби, улар ёз ойларида дала утлокларида бокилсада, улар сотишдан олдин 6 ой ёки 1 йил омухта ем билан бокиб семиртирилишидир.

Олиб борилган тадкикотларнинг курса-тишича, оила иктисодиёти ва дехкон хужа-лигининг етарли даражада даромад билан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

таъминланиши, келажакда уларнинг сама-рали булиши оила аъзолари ва дехкон хужаликлари субъектларининг ижтимоий-психологик холатига, яъни уларнинг ишлаб чикаришнинг бу шаклининг самаралиги ва келажаги порлоклигига ишонишларига бOFЛ и К.

Бу натижаларнинг асосий омилларидан бири - дехкон хужаликлари фаолиятининг асоси оилавий мехнатни ташкил этиш нати-жасида ишлаб чикариш фаолиятининг сама-радорлиги билан изохланади.

Маълумки, хар кандай хужаликнинг бар-Карор фаолиятини таъминлашда ишлаб чикариш самараси катта ахамиятга эга. Чун-ки кам харажат сарфлаб, купрок сифатли махсулот етиштирилса, олинадиган фойда микдори хам шунча юкори булади.

Фараз килайлик, дехкон хужаликларига ажратилган ер майдони 0,25 гектар булиб, унинг 0,10-0,15 гектаригагина дехкончилик экинлари, яъни 0,05 гектарига картошка, 0,02 гектарига боF, 0,01 гектарига узум, 0,02 гектарига бошка экинлар экилган. Демак, ушбу дехкон хужалиги асосан картошка ва кисман боFдорчилик махсулотлари етиштириб, со-тиш билан шугулланади. Бундан ташкари, эрта бахорда сабзавот махсулотларини сотиш билан шуFулланадиган дехкон хужаликлари хам боF ва токзорлардан холи майдонларга иссикхоналар куришади. Бу холат уларнинг фаолиятида экин майдони хисобига сама-радорликни аниклашда кийинчилик ту-F-диради. Шу нуктаи назардан олганда, дехкон хужаликларида ишлаб чикариш самарадор-лигини аниклашда куйидаги иктисодий

курсаткичлардан фойдаланиш максадга мувофикдир:

■ бир сотих экин майдонига сарф этилган ишлаб чикариш харажатлари, сумда;

■ бир сотих экин майдонида етиштирил-ган бир центнер махсулот таннархи, сум хисобида;

■ бир центнер махсулотни сотишдан олин-ган умумий даромад, сум хисобида;

■ ялпи ишлаб чикарилган махсулот харажатлари, сум хисобида;

■ ялпи олинган даромад, сум хисобида;

■ киши бошига ишлаб чикарилган махсулот, сум хисобида;

■ соф даромад, сум хисобида;

■ иш хакининг киши бошига усиши, сум хисобида;

■ дехкон хужалигининг самарадорлик да-ражаси, фоиз хисобида.

Бу иктисодий курсаткичлар таклиф тари-касида берилмокда. Чунки дехкон хужаликларининг иктисодий самарадорлик дара-жасини аниклашнинг мукаммал услубия-ти ишлаб чикилмаган. Дехкон хужаликлари иктисодий самарадорлигини аниклашнинг таклиф килинаётган курсаткичлари натижа-ларини аниклаш учун дехкон хужаликлари ишлаб чикариш технологик карталари-га эга булишлари керак. Ана шундаги-на юкорида тавсия этилаётган иктисодий курсаткичлар амалиётга тадбик этилса, дехкон хужаликларининг ишлаб чикариш самарадорлигини барча экин турлари буйича аник ва хакконий ифода килишга эришилган булар эди.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Вазирлар Махкамасининг 2008 йилда республикани ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилда иктисодиётни баркарор ривожлантиришнинг энг мухим устувор вазифаларига баFишланган мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2009 йил 14 февраль.

2. KоракалпоFистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари. -Нукус, 2012. -56-б.

3. Анкета сурови натижалари маълумотлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.