Научная статья на тему 'Деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги ўрни'

Деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2789
225
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
деҳқон хўжалиги / маҳсулот ишлаб чиқариш / иқтисодий ўсиш / ер ва сув ресурслари / ҳосилдорлик / мулкий муносабатлар / иқтисодий муносабатлар / самарадорлик / a farm / product / manufacture / economic growth / ground-water resources / productivity / property relations / economic relations / profitability

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махамбетова Урингуль Реимбаевна

Мақолада деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги ўрни, уларнинг ривожланиши учун яратилаётган шароитлар, олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар, шахсий ва ижтимоий манфаатлар, деҳқон хўжалигининг аҳамияти кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ROLE OF INDIVIDUAL FARMING ECONOMY IN AGRICULTURAL PRODUCTION

There is considered in the article role of individual farm economy in manufacturing of agricultural production, implementation of economic reforms for the sector development, farmers and public interest and importance of individual farming.

Текст научной работы на тему «Деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги ўрни»

Махамбетова У.Р.,

KоракалпоFистон Давлат университети катта укитувчиси

ДЕДОН ХУЖАЛИКЛАРИНИНГ КИШЛОК ХУЖАЛИГИ МАХСУЛОТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИКАРИШДАГИ УРНИ

Бозор ицтисодиёти талаблари асосида цишлоц хужалигида амалга оширилаётган ицтисодий ислоцотлар турли мулкчиликка асосланган хужалик юритиш шаклларининг ривожланишига ташкилий-ицтисодий ва цуцуций асосларни яратиб бермоцда.

Республикамизнинг аграр тармоFи-да олиб борилаётган агроиктисодий ислохотларнинг амалиётга татбик эти-лиши, хусусан, ер ресурсларидан са-марали фойдаланиш тамойилларига алохида эътибор каратилиши узининг ижобий натижаларини бермокда. Бу борада мавжуд суFориладиган ва лалми ерлардан унумли фойдаланиш, уларнинг тупрок унумдор-лигини саклаш, ошириш ва химоя килиш хамда максадли фойдала-нишни таъминлаш бугунги кун-нинг долзарб вазифалардан бири хисобланади. Давлатимиз томони-дан кишлок хужалигида изчиллик билан утказилаётган ислохотлар, хужалик юритишнинг янги шаклла-ри, дехкон ва фермер хужаликларини бошкариш тизимини яратиш ва фао-лиятини эркинлаштириш борасида килинаётган ишлар бевосита кишлок

хужалиги сохасини ривожлантиришга йуналтирилган. Ерга булган мулкчи-лик шаклларининг узгариши хисобига халкимизнинг чинакам миллий бой-лиги, бебахо мулки, ризк-рузимиз манбаи булган суFориладиган ерлар-га булган эътибор кучаймокда хамда ундан моддий манфаатдорлик йулида фойдаланилмокда.

Натижада республикада 2012— 2013 йилда мамлакатимизда ишлаб чикарилаётган ялпи ички махсулот (ЯИМ)нинг 16,8 фоизи кишлок хужалиги махсулотлари хиссасига туFри келди1. 2005-2013 йиллар ичида бу иктисодий курсаткичнинг ялпи ички ишлаб чикарилган махсулотдаги улу-шида 26,3 фоиздан 16,8 фоизгача ка-

1 Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденциялари (20052013 йиллар). Тахлилий шарх. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прог-нозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти. - Т., 2014. -6-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

майиши кузатилади1. Аммо унинг натурал куринишдаги микдорининг усиб бораётганлигини куриш мум-кин. Республикада амалга оширилган кенг куламли амалий тадбирлар асо-сида бу давр ичида кишлок хужалиги экинлари хосилдорлигини ошириш натижасида, пахта экин майдонлари-нинг кискартирилиши хисобига пахта хомашёси етиштириш 2005 йилда-ги 3728,4 минг тоннадан 2013 йилда 3361,2 минг тоннагача ёки 9 фоизга камайган, дон экинларини етиштириш хажми 21,9 фоизга купайди (6401,8 тоннадан 7804,8 минг тоннага ошди). Мева-сабзавот экинлари: картошка етиштириш 2,4 баробар, полиз экинлари етиштириш 2,5 баробар, мева ва резавор мевалар етиштириш 2,4 баробар ва узум етиштириш 2,1 баро-барга ошди2.

2005-2013 йиллар мобайнида пахта хосилдорлиги 45,0 фоизга (8,4%), картошка 170,3 ц/га гача (28,8%), мева 62,3 ц/га дан 1110,0 ц/га гача (76,6%), узум 66,7 ц/га гача (74,9%)3 ошган.

Чорвачилик махсулотларини ишлаб чикаришда тирик вазнда гушт ишлаб чикариш 1061,2 минг тоннадан 1787,5 минг тоннага ёки 169,0 фоизга, сут ишлаб чикариш 4444,9 минг тоннадан 7884,7 минг тоннага ёки 170,0 фоизга, тухум 1966,7 миллион донадан 4379,1 миллион донага ёки 223,0 фоизга купайган. Иктисодий тахлил даврида

1 Узбекистан Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденциялари (20052013 йиллар). Тахлилий шарх. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прог-нозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти. - Т., 2014. -6-б., 6-бет.

2 Уша жойда, 11-12-бетлар.

3 Уша жойда 14-15-бетлар.

асал 3,4 ва балик етиштириш 12,6 ба-робарга купайган. Шу давр ичида пахта хомашёси етиштириш 3728,4 минг тоннадан 3361,2 минг тоннага ёки 9,0 фоизга камайганлигига4 асосий сабаб пахта монокультураси олдини олиш максадида унга ажратилган экин май-донларининг шу давр ичида 1472,3 минг гектардан 1308,8 минг гектарга камайганлиги булди. Бу давр ичида дон экинлари майдонлари эса 1616,1 минг гектардан 1642,0 минг гектарга-ча кенгайди5. Пахта экин майдонла-рининг умумий экин майдонларида-ги хиссасининг камайиши хисобига картошка ва сабзавот-полиз экинлари майдонлари 222,7 минг гектардан 318,8 минг гектарга, яъни 96,1 минг гектарга ёки 1,4 мартага кенгайиб, уларнинг улуши 2005 йилдаги 6,1 фо-издан 2013 йилда 8,7 фоизга ортди6.

Кишлок хужалиги ишлаб чикариш тармокларига инновацион фан ва техника ютукларини куллаш асоси-да кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш хажми экин май-донларини кенгайтириш хисобига эмас, балки чекланган ер ва сув ре-сурслари шароитида гектар боши-га хосилдорликни ошириш хисобига эришилди. Республикада ялпи ички махсулот ва кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиш даражаси 1-расмда келтирил-ган.

Республикада кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришни ялпи ички махсулот хиссасидаги

4 Уша жойда 14-15-бетлар.

5 Уша жойда, 11-бет.

6 Уша жойда, 10-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

1-расм. Узбекистонда ялпи ички мах,сулот ва кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб

чикаришнинг усиш даражаси (фоиз х.исобида)1

даражасининг пасайиб бориши-нинг асосий сабаби мамлакатимиз иктисодиёти тараккиётидаги мавжуд булган аграр-индустриал йуналишда мустакилликка эришган йилдан бош-лаб Президентимиз томонидан бел-гилаб берилган иктисодиётни ривож-лантириш йулининг индустриал-аграр йуналишига утилганлигидир. Шунинг учун хам мустакиллик йилларида мамлакатимизнинг индустриал, сано-ат тармоклари ва хизматларининг жа-дал ривожланиб бораётганини куриш мумкин.

Республикамизда кишлок хужалиги корхоналарининг самарали ривожланиб бориши куп жихатдан улар-га яратилаётган шарт-шароитларга боFликдир. Булар куйидагилардан иборат:

1 Муаллиф томонидан тузилган.

- мулкий ва таркибий ислохотларни бозор муносабатларидан келиб чик-кан холда амалга оширила бориши;

- ердан самарали фойдаланиш-ни такомиллаштириш буйича амалга оширилаётган ташкилий-иктисодий тадбирлар;

- бозор муносабатлари шароитида кишлок хужалиги ишлаб чикариши билан боFлик булган субъектларни молиялаш ва кредитлаш, солик ва су^урталаш сохасидаги олиб борила-ётган ислохотлар;

- нарх-наво тизимини такомиллаштириш буйича амалга оширилаётган ислохотлар.

Ислохотларнинг иктисодий на-тижаларини амалда давлат эхтиёжи учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотларини етишти-рувчи фермер хужаликлари учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

имтиёзли кредитлар тизимини жо-рий этишда, ирригация ва мелиорация тизимини яхшилашнинг давлат томонидан куллаб-кувватланишида куриш мумкин. Айникса, уларга би-риктирилган ер майдонларининг йириклаштирилиши уларнинг йи-рик фермер хужаликларига ай-ланишига асос булди. Республи-када пахтачилик ва Fаллачиликда фермер хужаликларининг уртача ер майдонлари 106,3 гектарга, сабза-вот ва полизчиликда 23,5 гектарга, боFдорчилик ва узумчиликда 13,1 гектарга ва чорвачиликда 205 гектарга тенг булган булса, KоракалпоFистон Республикасида 2013 йилда уртача фермер хужалигига бириктирилган ер майдони 164,0 гектарни ташкил эт-

I—I V V

ган. Пахтачиликда уртача ер майдони 182 гектарни, Fаллачиликда 179,0 гектарни, боFдорчиликда 8,0 гектарни, сабзавот-полизчиликда 43,0 гектарни ва узумчиликда 2,2 гектарни ташкил этган1.

Жумладан, республикада 2013 йилда саноат ишлаб чикариши 7,1 фоиз-ни, кишлок хужалиги ишлаб чикариши 6,8 фоизни, чакана савдо айланма-си 14,8 фоизни ташкил этган булса, KоракалпоFистонда кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш 7,1 фоизни ташкил этган, дехкончилик 6,4 фоиз ва чорвачилик махсулотларини ишлаб чикариш 16,2 фоизга усган2.

1 KоракалпоFистон Республикаси Статистика бошкармаси 2013 йил маълумотлари асоси-да хисобланган. KоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тен-денциялари (2012-2014 йиллар KоракалпоFистон Республикаси статистика бошкармаси). - Нукус, 2014. -2-б.

2 Уша жойда.

Республикамизда, жахон бозори-даги коньюктуранинг бекарорлигига карамасдан, 2013 йилда экспорт хажмининг усиши 10,9 фоиздан ибо-рат булди. Бунга юртимизда кабул килинган 2011-2015 йилларда са-ноатни устувор даражада ривожлан-тириш дастури ва ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва тех-нологик янгилашга доир тармок дастурларининг изчил амалга оши-рилиши натижасида саноат тарки-бида юкори кушимча кийматга эга булган, ракобатбардош махсулотлар тайёрлаётган кайта ишлаш тармок-ларининг урни тобора ортиб бор-мокда. Ишлаб чикарилаётган саноат махсулотларининг 78 фоизидан ортиFи айнан ана шу тармоклар хиссасига туFри келмокда. Буни 2013 йилда юкори технологияларга асос-ланган машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноати 121 фоизга, курилиш материаллари саноати 113,6 фоизга, енгил саноат 113 фоизга ва озик-овкат саноати 109 фоизга усгани мисолида яккол куриш мумкин3.

Умуман олганда, жахон молиявий-иктисодий инкирозини республика миллий иктисодиётининг ривож-ланишига маълум даражада сал-бий таъсир курсатишига карамай, иктисодиётимизнинг асосий тармок-ларининг баркарор усиш суръатлари сакланиб колинган.

Миллий иктисодиётимизда саноат-ни ривожлантиришнинг асосий омил-

3 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имконият-ларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: «Узбекистон», 2014. -7-8-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

лари булиб махаллий хомашё ресурс-ларидан самарали фойдаланиш ва мехнатга ярокли мехнат ресурсларини иш билан таъминлаш учун максадли дастурларни амалга ошириш, зарур булган ишлаб чикариш ва ижтимо-ий инфратузилмаларни ривожлан-тириш асосида тайёр махсулотлар ишлаб чикариш ва истеъмолчилар-га етказиб бериш, кишлок хужалиги махсулотларини саноат асосида кайта ишлаб чикаришни купайтириш, истеъ-мол бозори талабларини туйинтириш, курилиш материалларини ишлаб чикариш индустриясини ривожлан-тириш, саноатни ривожлантириш-да банкларнинг ролини ошириш, кредитлар бериш таъсирчанлигини ошириш, махаллийлаштириш дасту-ри асосида халкаро саноат ярмар-каларида катнашиш ва кооперация биржаси доирасида яратилган имти-ёз ва преференциялардан кенг фойдаланиш асосида экспорт куламини кенгайтириш, кичик тадбиркорлик, шу жумладан, дехкон хужаликлари махсулотларини экспортга чикаришни амалга ошириш хисобланади.

Кишлок хужалиги сохаларида эса амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг устувор йуналишлари куйидагиларни ташкил этган: мул-кий ва таркибий ислохотлар, ердан самарали фойдаланишга каратилган ислохотлар, сув ва суFориш сувлари-дан фойдаланиш муносабатларини та-комиллаштирувчи хукукий, ташкилий-иктисодий ва ижтимоий ислохотлар, молия-кредит, солик ва суFурта соха-сидаги ислохотлар ва нарх-наво тизи-мидаги ислохотлар. Жамият ривож-

ланишининг хар бир боскичида унга мос келадиган хужалик юритиш ти-зими шаклланиб боради. Узбекистон миллий иктисодиётининг эркинлаш-ган бозор ракобатига асосланган иктисодий шароитда мулкка булган эгалик шаклларининг хукукий ри-вожланиши асосида жамиятда куп укладли иктисодиётни нафакат саноат тармокларида, шу жумладан, кишлок хужалиги тармокларида ривожлани-ши таъминланди. Яъни республика-миз миллий иктисодиётининг кишлок хужалиги сохаларида хам куп укладли мулкчилик шаклларига асосланган кишлок хужалиги корхоналари, фермер ва дехкон хужаликлари хамда кушма агросаноат корхоналари шакл-ланди.

Республиканинг аграр сохасидаги бу иктисодий ислохотларнинг наза-рий ва амалий асослари максад ва вазифалари И.А.Каримовнинг асар-ларида илмий ва назарий жихатдан асослаб берилган. Президентимиз бу борада шундай фикр билдирганлар: «Айни пайтда биз кишлок хужалиги сохасида, биринчи навбатда, тупрок унумдорлигини ошириш чораларини куриш, барча агротехник тадбирлар-ни уз вактида бажариш, замонавий агротехнологияларни жорий килиш, селекция ва уруFчиликни янада ри-вожлантириш, мехнатни ташкил этиш ва раFбатлантириш билан боFлик, хали-бери ишга солинмаган катта им-кониятлар мавжудлигини хам эъти-роф этишимиз зарур»1.

1 Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тарак-киётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т., «Узбекистон», 2012. -9-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

KоракалпоFистон Республикаси-да 2005-2010 йиллар ичида кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришнинг умумий ялпи ички ишлаб чикарилган махсулотга нисба-ти 26,3 фоиздан 18,0 фоизга камай-ган булса-да, 2010 йилдан бошлаб унинг улуши 18,0 фоиздан 18,4 фоизга купайган. Бунинг асосий са-баби, кишлок хужалигида ялпи махсулот ишлаб чикариш хажми усиб бормокда. 2005-2013 йиллар ичида дон ишлаб чикариш 46,1 минг тон-надан 69,6 минг тоннага купайган. ^шлок хужалигида усимликшунослик учун ажратилган экин майдонлари 2012-2013 йиллар ичида 376,9 минг гектардан 372,1 минг гектарга камай-ган булса-да, усимликшунослик тур-ларига караб хар бир гектар бошига хосилдорлик хажмининг усиб бора-ётганлигини 1-жадвалда келтирил-ган статистик маълумотлардан куриш мумкин.

Тажрибаларнинг курсатишича, рес-публикадаги дехкон хужаликларида дехкончилик ва чорвачилик махсулот-ларининг карийб барчаси етиштири-лади (2-жадвал).

^шлокда дехкон хужаликлари, биринчидан, мулкдорлар синфи-нинг шаклланишида, мамлакат-нинг иктисодий ривожланишида иктисодий-ижтимоий ахамиятга эга булса, иккинчидан, улар ахолини за-рурий озик-овкат махсулотлари би-лан, кайта ишлаш саноатини эса кишлок хужалиги хомашёлари билан таъминлайди. Дехкон хужаликлари нафакат шахсий томоркаларда, балки, дехкон хужаликлари хукукий

макомига эга булган шаклида-ги дехкончилик ва чорвачилик сохаларида, шахсий ва оила аъзолари мехнатидан фойдаланган холда - фа-олият юритадилар. KоракалпоFистон Республикаси буйича 2-жадвалда келтирилган иктисодий маълумотлар шуни курсатадики, фермер ва дехкон хужаликлари келажакда ривожланиш истикболига эга. Иктисодий тахлил шуни курсатадики, республикада кишлок хужалиги тармокларининг барча йуналишларида ишлаб чикариш хажмини ва гектар бошига хосилдорликнинг усишини куриш мумкин.

Дехкон хужаликлари ташкилий ишлаб чикариш буйича узига хос хусуси-ятга эга булган хужалик булиб, ишлаб чикариш муносабатларининг барча йуналишларини камраб олган ишлаб чикариш субъекти хисобланади.

Дехкон хужаликларида ишлаб чикарилган махсулотларнинг асосий кисми ахоли томонидан истеъмол бозорларида накд товар-пул шакли куринишида харид этилади ва истеъ-мол килинади.

Натижада дехкон хужаликлари хам бошка хужаликлар шаклида узи ишлаб чикарган махсулотларининг маъ-лум кисмини товар шаклида сотиш-лари эвазига фойда оладилар. Дехкон хужаликлари узларининг ишлаб чикариш фаолиятларида давлатга ер ва мулк соликларини тулар эканлар, фермер хужаликлари эса шу даврда айрим солик турларини тулашдан озод этилганлигини айтиш зарур. Хулоса килиб айтсак, дехкон хужаликлари турли ишлаб чикариш корхонала-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

1-жадвал. Коракалпо^стон кишлок хужалиги ривожланишининг асосий макроиктисодий

курсаткичлари1

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Кишлок хужалиги

махсулотининг ялпи ички махсулотдаги 26,3 25,1 23,3 19,7 18,6 18,0 17,6 17,5 18,4

улуши

Кишлок хужалиги

махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиши 105,4 106,7 106,1 104,5 105,7 106,9 106,6 113,2 107,0

Усимликшунослик

махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиши 107,0 107,4 107,2 103,3 105,9 106,6 106,0 117,0 98,5

Усимликшунослик

махсулотларининг кишлок хужалиги 55,6 55,9 55,6 56,6 57,1 59,4 57,8 58,1 50,3

махсулотларидаги улуши

Чорвачилик

махсулотларини ишлаб чикаришнинг усиши 103,6 105,9 104,6 105,8 105,5 107,0 107,6 109,5 116,2

Чорвачилик

махсулотларини кишлок хужалиги 44,4 44,1 44,4 43,4 42,9 40,0 42,2 41,9 49,7

махсулотларидаги улуши

ри каби фаолият олиб борадилар. Бу билан уларнинг ишлаб чикариш фаолиятларини корхоналар ишлаб чикариш фаолиятига якин булган ишлаб чикариш шакли деб хисоблаш мумкин. Дехкон хужаликлари бошка ишлаб чикариш корхоналари каби бозор конуниятлари асосида уз фаолиятларини амалга оширсаларда, улар томонидан ишлаб чикарилган махсулотнинг асосий кисмини ахоли истеъмол килиши билан узининг ижтимоий-иктисодий хусусиятига эга.

Бозор иктисодиёти шароитида дехкон хужалиги ишлаб чикаришнинг барча сохаларида шахсий ва ижтимо-ий манфаатларни узида ифодаловчи

1 Жадвал КоракалпоFистон Республикаси статистика бошкармаси маълумотлари асосида тузил-ган.

хужаликни харакатланувчи куч сифа-тида тан олинмокда.

Дехкон хужаликларининг бозор иктисодиёти муносабатларидан ке-либ чиккан холда унинг энг мухим хусусиятлари уларни ишлаб чикариш жараёни оиланинг истеъмол таснифи-га эгалиги, дехкон хужалиги оилавий хужалик эканлиги, мехнат оила аъзо-лари томонидан амалга оширилиши ва дехкон хужалиги субъекти тадбир-кор субъекти эканлигидан иборатдир.

Дехкон хужаликлари ва уларнинг самарали ривожланиши миллий икти-содиётимизнинг ажралмас кисми булиб, у ташкилий иктисодий ва ижтимоий жихатдан турли мулк шакл-ларига асосланган ишлаб чикариш корхоналари, кушма корхона, агрофирма ва фермер хужаликлари билан махсулот ишлаб чикариш хажмининг усиши, унинг сифатининг юкорилиги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

2-жадвал. К,орак,алпо™стон Республикасидаги турли мул кч ил и к шаклидаги хужаликларда мах,сулот ишлаб чикариш ва экинлар

х.осилдорлиги1

Мах,сулотлар ва экинлар турлари Ши ркат хужаликлари Фермер хужаликлари Дех,к,он хужаликлари

2002 2005 2008 2010 2012 2013 2002 2005 2008 2010 2012 2013 2002 2005 2008 2010 2012 2013

Мах,сулот ишлаб чик,ариш (минг тонна):

Дон жами 54,8 46,1 2,9 3,5 2,8 2,5 16,8 105,2 142,3 145 14,8 14,3 33,8 49,7 67,7 70,1 72,3 69,6

Ш.ж. Бу^ой 23,7 41,0 2,4 2,6 2,4 2,3 7,7 80,9 131,0 133 13,5 13,2 25,3 40,7 48,6 50,1 52,4 50,3

Макка дони 1,0 0,3 0,2 0,3 0,4 1Д 3,2 3,5 0,9 2,2 2,9 3,2

Ер ёнюк, - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Кунжут 0,06 0,03 - - - - 0,05 0,5 0,3 0,3 - - 0,2 0,4 0,4 0,4 - -

Картошка 0,02 0,03 - - - - 0,08 0,6 4,5 4,8 - - 6,7 12,6 17,1 18,2 - -

Сабзавотлар 7,8 1,6 0,5 0,7 0,8 0,6 2,9 9,0 64,1 65,9 66,3 64,5 26,9 39,3 54,4 55,9 56,8 54,5

Полиз 7,1 1,0 0,3 0,5 0,5 0,5 6,4 12,4 28,9 29,2 32,3 33 14,1 16,0 32,2 34,3 35,1 35,5

Хул мева 3,3 1,7 0,9 1Д 1,0 1Д 0,9 2,3 9,9 10,1 10,2 10,1 4,6 5,8 8,9 9,5 9,5 9,6

Узум од од од 0,2 - - 0,03 0,08 0,4 0,4 - - 1,2 1,7 2,7 3,2 - -

Сут 4,3 1,5 0,6 0,7 0,4 0,6 6,7 7,4 8,4 8,7 9,4 8,9 115,6 124,3 149,8 152,4 153,2 151,9

Гушт (тир. вазн) 1,8 1,6 1,3 1,5 0,7 0,5 0,7 0,8 1,0 1,3 1,5 1,3 36,0 39,7 48,1 49,4 50,9 50,6

Хосилдорлик (ц/га):

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Донли экинлар 19,6 20,6 9,8 10,5 10,7 9,2 18,7 24,6 24,9 25,4 25,3 24 30,1 33,5 49,5 50,8 51,5 50,9

Бу^ой 29,9 21,0 9,3 11,6 10,9 10,3 26,4 26,4 25,8 26 26,5 26,3 33,3 36,9 48,7 49,1 50,4 49,5

Макка дони 10,3 10,7 20,0 20,5 20,4 19,3 9,2 18,6 27,1 27,3 27,5 28,3 24,1 28,2 34,5 34,8 35,4 34,5

Ер ёнюк, - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Кунжут 2,8 3,8 - - - - 2,5 3,3 3,9 3,9 - - 9,7 11,9 10,0 10,0 - -

Картошка 22,5 16,8 20,3 20,8 22,6 21,9 46,7 39,0 77,6 78 78 - 52,2 68,0 74,6 76,1 77,3 75,6

Сабзавотлар 46,9 45,3 41,0 43,0 44,0 43,9 54,8 82,8 131,6 132,1 132 131 86,4 97,5 149,5 151,0 153 152,0

Полиз 45,4 36,7 66,4 68,1 65,0 66,2 42,6 61,3 93,3 94,2 95,7 96,0 80,7 83,0 106,5 108,0 109,1 142,7

Хул мева 26,6 28,7 35,4 35,5 32,0 33,1 17,2 26,1 58,7 58,7 57,2 58 45,1 48,8 66,1 66,1 66,9 67,1

Узум 13,8 37,0 77,0 76,0 73,1 72,3 30,0 19,5 49,1 49 48,8 49,5 57,9 60,7 86,1 86,1 87,0 86,5

1 Жадвал K1opaк1aлпofиcтoн Республикаси статистика бошк,армаси маълумотлари асосида тузилган.

ва таннархининг арзонлиги билан ракобатлаша оладиган хужалик шак-лига айланиб бормокда.

Республикада фермер хужаликлари-нинг ер участкалари хажмларини макбуллаштириш (оптималлашти-риш)нинг изчил ва аник максадга йуналтирилган холда амалга ошири-лиши улар фаолиятининг иктисодий самарадорлигини оширишнинг му-хим омили булди. 2005-2013 йил-лар маълумотлари тахлили шуни курсатадики, иктисодий тахлил дав-рида ялпи ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотларида фермер хужаликларининг улуши 24,3 фо-издан 34,0 фоизга купайган1. Фермер хужаликларининг 50 фоизидан ортиFи пахта ва Fалла етиштиришга ихтисослашган2, колган кисми тур-ли кишлок хужалиги ишлаб чика-риш йуналишларига ихтисослашган. КоракалпоFистонда фермер хужа-ликларини йириклаштириш хисобига факатгина КоракалпоFистонда улар-нинг сони 125668 тадан 69500 тага ёки 55,3 фоизга камайган. Натижада уларнинг уртача ер майдонлари 17,3 гектардан 43,2 гектарга купайган3.

Уларга бириктирилган умумий экин майдони иктисодий тахлил даврида 1,4 маротабага купайиб, умумий экин майдонидаги хиссаси 2005-2013 йил-

1 Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденциялари (20052013 йиллар). Тахлилий шарх. - Т.: Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прогнозлаштириш ва макроиктисодий прогноз-лаштириш тадкикотлар институти, 2014. -16-бет.

2 Уша жойда, 20 бет.

3 Маълумотлар КоракалпоFистон Республика-

си статистик бошкармаси маълумотлари асосида

хисоблаб чикилган.

лар ичида 58,7 фоиздан 83,9 фоизга, дехкон хужаликларида эса 12,1 фоиздан 12,9 фоизга купайган. Умумий банд булганлар эса шу давр ичида 954,2 минг кишидан 1365 минг киши-га купайган. Доимий бандлик эса шу давр ичида бир фермер хужалигига 8 кишидан 14 кишига купайган4.

Бугунги кунда 2013 йилда асосий кишлок хужалиги экин турлари буйича фермер хужаликлари улуши донда 69,0 фоизни, картошка, сабзавот ва полиз махсулотлари буйича 40,8 фоизни ва ем-хашак етиштириш буйича 76,3 фоизни, дехкон хужаликлари буйича эса бу курсаткичлар, мос ра-вишда, 30,1 фоиз, 28,5 фоиз ва 14,5 фоизни ташкил этмокда5.

Тахлил шуни курсатдики, йирик-лаштирилган, янада баркарор фермер хужаликларини шаклланти-риш, уларнинг хусусий айланма пул маблаFларини сезиларли даражада ошириш, ундан самарали фойдала-ниш, ерлар, минерал уFитлар, кишлок хужалик техникаси ва бошка ресурс-лардан окилона фойдаланишни таъ-минлаш, шунингдек, мехнатни янада аник ташкил этиш имкони яратилди ва фермер хужаликларининг моддий-техника базаси мустахкамланмокда. Фермер хужаликлари тасарруфидаги ер участкаларини макбуллаштириш (оптималлаштириш) борасидаги ку-шимча чора-тадбирларни амалга ошириш йули билан улар фаолия-ти самарадорлигини янада ошириш, фермерларни, ернинг хакконий эгала-

4 Уша жойда.

5 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

ри сифатида холис ва ошкора танлаб олиш, шу асосда ер ва бошка ресурс-лардан окилона фойдаланиш, келгу-сида хосилдорликни ошириш хамда кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш хажмларини купай-тириш, хужаликларнинг молиявий ахволини ва кишлок ахолиси даро-мадлари усишини яхшилаш максадида Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2010 йил 18 октябрда-ги «Фермер хужаликлари ихтиёри-даги ер участкалари хажмини янада макбуллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги Ф-3512-сонли фармойи-ши кабул килинди. Ушбу фармойиш-нинг ижросини таъминлаш максадида республикамизда фаолият юритаёт-ган фермер хужаликларининг ишлаб чикариш, иктисодий ва молиявий курсаткичларини чукур тахлил килиш асосида уларнинг ер майдонларини макбул хажмларга келтириш буйича жойлардаги ишчи комиссиялари би-лан бирга ишлар олиб борилиб, фермер хужаликлари тасарруфида-ги ер майдонларининг улчамларини макбуллаштириш (оптималлаштириш) ишлари якунланди.

Амалга оширилган макбуллаштириш жараёни натижасида 2011 йил якуни-га кура, республикамиздаги фермер хужаликларининг сони 215776 тадан 66134 тага ёки 69,4 фоизга камайти-рилди, бунда бир фермер хужалигига туFри келадиган уртача ер майдони хажмини 27,4 гектардан 80,1 гектар-гача купайтиришга эришилди.

Макбуллаштириш (оптималлаштириш) якунларига кура, фермер

хужаликлари сони 66134 тани, шу жум-ладан, пахта^аллачилик йуналишида 35896 та, чорвачилик йуналишида 5329 та, боFдорчилик ва узумчилик йуналишида 16820 та, сабзавотчилик-полизчилик йуналишида 3647 та хамда бошка йуналишларда 4442 тани ташкил килди. 2013 йил бошига келиб, фермер хужаликларининг сони мам-лакатимизда 73449 тани ташкил этиб, уларга узок муддатга (30-50 йилгача) ижарага берилган ер майдони 4,95 миллион гектарни ташкил этди. Нати-жада бир фермер хужалигига бирик-тирилган ер майдони 2005-2013 йил-лар мобайнида уртача 30,0 гектардан 84,8 гектарга купайди1.

Авваламбор, Узбекистон Респуб-ликаси даражасида умумий экин майдонининг 12,8 фоизи дехкон хужаликларига берилган булса, Кора-калпоFистонда эса ушбу курсаткич 21,0 фоизни ташкил этди2. Шунингдек, уртача битта дехкон хужалигига туFри келадиган ер майдони, мос равишда, 9,6 ва 20,0 сотихдан иборат булиб, усимчиликда умумреспублика даражасида дехконларнинг улуши (42,8%) КоракалпоFистонга нисбатан (26,1%) юкоридир3. Лекин ялпи кишлок хужа-лиги ва чорвачиликдаги улушларда

1 Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденцияла-ри (2005-2013 йиллар). Тахлилий шарх. - Т.: Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти, 2014. -19-20-б.

2 Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитасининг маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисоблаб чикилган.

3 КоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденция-лари (2012-2014 йиллар) статистик маълумотлари асосида хисоблаб чикилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

3-жадвал. Узбекистан Республикасида дехкон хужаликлари фаолиятларининг асосий

курсаткичлари1

Курсаткичлар Улчов бирлиги 2005 й 2007 й 2009 й 2010 й 2011 й 2012 й

Ялпи кишлок хужалиги махсулотида дехкон хужаликларининг улуши % 61,7 64,1 63,3 62,9 63,7 63,5

Ялпи усимликчилик махсулотида дехкон хужаликларининг улуши % 37,1 41,2 41,0 42,6 42,8 42,9

Ялпи чорвачилик махсулотида дехкон хужаликларининг улуши % 92,6 92,6 92,9 92,7 92,2 92,1

Дехкон хужаликлари сони дона 454442 4673210 4759174 4773013 4792717 4716292

Дехкон хужаликларига бириктирилган экин майдонлари мингга 441,9 458,0 472,8 471,0 462,4 467,7

Умумий экин майдонида дехкон хужаликларининг улуши % 12,1 12,9 13,1 12,7 12,8 12,9

Уртача битта дехкон хужалиги ер майдони сотих 9, 7 9,8 9,9 9, 8 9,6 10,0

кескин фарклар мавжуд эмас. Бугун-ги кунда K1оракалпоFистонда фаолият юритаётган дехкон хужаликлари сони республикада фаолият юритаётган дехкон хужаликларининг 4,8 фоизини ташкил килиб, улар жами бириктирил-ган экин майдонининг 10,2 фоизида фаолият юритмокдалар (3-жадвал).

Дехкон хужаликлари фаолияти-нинг таккослама тахлилларига кура, Узбекистон Республикасида 2005-2012 йилларда куйидаги тен-денцияни кузатиш мумкин булди: ижобий жараён сифатида улар сони-нинг усиши, бириктирилган экин майдонлари хажмининг купайиши, усимликчиликдаги улушининг орти-ши ва салбий жараён сифатида чор-вачиликдаги улушининг оз микдорда булсада камайиши.

1 Манба: Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитасининг маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

Республикада кишлок хужалиги ишлаб чикариш жараёнининг ри-вожланиши кишлок хужалиги мах,-сулотларини етиштиришнинг усиб бориши билан боFл и к булиб, уни 2005-2013 йилларда пахта хомашё-си хосилдорлигининг 25,3 центнер-дан 25,7 центнергача ёки 1,6 фоизга, буFдой - 41,5 центнердан 45,0 центнергача ёки 8,4 фоизга, картошка -170,3 центнердан 210,2 центнергача ёки 23,4 фоизга, сабзавотлар - 215,8 центнердан 277,9 центнергача ёки 28,8 фоизга, мевалар - 62 центнердан 110 центнергача ёки 76,6 фоизга ва узум хосилининг 64,7 центнердан 113,2 центнергача ёки 77,9 фоиз-га купайгани билан асослаш мумкин. Республика буйича иктисодий тахлил даврида дехкон хужаликларининг ялпи кишлок хужалиги махсулотини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

ишлаб чикаришдаги улуши 61,7 фоиз-дан 64,0 фоизга купайган1.

Кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришнинг бозор истеъмол талабларига асосан усиб боришини таъминлаш учун куйидагиларга эъти-бор бериш зарур:

- республикадаги кишлок хужалиги товарлари ишлаб чикарувчиларининг кишлок хужалик ерларининг меъёрий (киймат) бахосини аниклашни бозор талабларидан келиб чиккан холда та-комиллаштириш;

- кишлок хужалик ерларининг меъёрий (киймат) бахосидан келиб чиккан холда махсулотларни ишлаб чикарувчи хужаликларда ягона ер солиFини хисоблашни такомиллашти-риш;

- суFориладиган кишлок хужалик ерларини бахолаш жараёнида маъ-мурий туман чегарасидаги хар бир кишлок хужалик махсулотлари иш-

лаб чикарувчилар буйича зарур бул-ган охирги йиллардаги ер хисоби ва статистик маълумотларни йиFиш, бирламчи ахборотлар: ер кадастри курсаткичлари, кишлок хужалиги ва статистика ташкилотларининг суFориладиган кишлок хужалик экинлари экилиши ва хосилдорлиги курсаткичлари туFрисидаги маълу-мотлар, уларнинг структураси, етиш-тирилган кишлок хужалик махсулот-ларининг сотилиш бахолари хакидаги маълумотлар, тупрок ва геоботаник хариталар хамда картографик Хужжатлардан тулик фойдаланиш;

- иш жараёнида бахолаш усули си-фатида «даромад» усули, яъни «ялпи махсулот ва соф даромад», ер май-донининг жойлашган манзили, экин майдонларидаги суFориш тармоклари ва бошка маълумотларни инобатга олиш зарур.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожла-ниш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: «Узбекистон», 2014. -7-8-бетлар.

2. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012. -9-б.

3. Курбонов Г., Мавлонов Р. СуFориладиган ерлар самараси. // «Узбекистон кишлок хужалиги» журнали, 2000, 6-сон.

4. Махамбетова У.Р. Дехкон хужаликларининг иктисодий самара-дорлиги. // «Таълим-тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар» журнали, 2012, 1-сон.

1 Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланишининг асосий тенденциялари (20052013 йиллар). Тахлилий шарх. - Т.: Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прог-нозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти, 2014. -16-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

5. Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланиши-нинг асосий тенденциялари (2005-2013 йиллар). Тахлилий шарх. - Т.: Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги прогноз-лаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти. 2014. -6-б.

6. КоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги ривожланиши-нинг асосий тенденциялари (2012-2014 йиллар) статистик маълумот-лари. - Нукус, КоракалпоFистон Республикаси статистика бошкармаси, 2014.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.