Научная статья на тему 'Фермер хўжаликлари самарадорлигининг илмий-назарий асослари'

Фермер хўжаликлари самарадорлигининг илмий-назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
780
110
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИНДИВИДУАЛ-ОИЛАВИЙ ХўЖАЛИК / ДЕҳқОН ХўЖАЛИГИ / ФЕРМЕР ХўЖАЛИГИ / МУЛК ҳУқУқИНИНГ ТАқСИМЛАНИШИ / ТРАНСАКЦИОН ХАРАЖАТЛАР / ЧЕКЛАНГАНЛИК / МЕҳНАТГА МОТИВАЦИЯ / МОТИВАЦИЯ К ТРУДУ / MOTIVATION TO WORK / FARM HOUSEHOLD / FARM DEHKAN / THE FARM FIRM / СПЕЦИФИКАЦИЯ ПРАВ СОБСТВЕННОСТИ / SPECIFICATION OF THE PROPERTY RIGHTS / ТРАНСАКЦИОННЫЕ ИЗДЕРЖКИ / TRANSACTIONAL COSTS / ОГРАНИЧЕННОСТЬ / LIMITATION / ИНДИВИДУАЛЬНО-СЕМЕЙНОЕ ХОЗЯЙСТВО / ДЕХКАНСКОЕ ХОЗЯЙСТВО / ФЕРМЕРСКОЕ ХОЗЯЙСТВО

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақолада қишлоқ хўжалигининг аграр тармоқдаги хўжалик субъектларининг пайдо бўлиши, яшовчанлиги ва самарадорлигига таъсир қилувчи ўзига хос хусусиятлари асослаб берилган.В статье обоснованы специфические черты сельского хозяйства, которые влияют на возникновения, выживаемость и эффективность хозяйствующих субъектов в аграрном секторе.In the article is discussed the specificity of managingforms in agriculture sector which influence to formation, occurrence, efficiency, and survalence ability of firms in agrarian sector.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Фермер хўжаликлари самарадорлигининг илмий-назарий асослари»

ТОЖИБОЕВА Дилором,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори, иктисод фанлари номзоди

ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

УДК 332.02

ТОЖИБОЕВА Д. ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада кишлок хужалигининг аграр тармокдаги хужалик субъектларининг пайдо булиши, яшов-чанлиги ва самарадорлигига таъсир килувчи узига хос хусусиятлари асослаб берилган1.

Таянч иборалар: индивидуал-оилавий хужалик, дех,кон хужалиги, фермер хужалиги, мулк х,укукининг таксимланиши, трансакцион харажатлар, чекланганлик, мех,натга мотивация.

ТАДЖИБАЕВА Д. НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭФФЕКТИВНОСТИ ФЕРМЕРСКОГО ХОЗЯЙСТВА

В статье обоснованы специфические черты сельского хозяйства, которые влияют на возникновения, выживаемость и эффективность хозяйствующих субъектов в аграрном секторе.

Ключевые слова: индивидуально-семейное хозяйство, дехканское хозяйство, фермерское хозяйство, спецификация прав собственности, трансакционные издержки, ограниченность, мотивация к

труду._

ТАDJIBAEVA D. SCIENTIFIC-THEORETICAL BASES OF EFFICIENCY OF THE FARM

In the article is discussed the specificity of managingforms in agriculture sector which influence to formation, occurrence, efficiency, and survalence ability of firms in agrarian sector.

Keywords: farm household, farm dehkan, the farm firm, the specification of the property rights, transactional costs, limitation, motivation to work.

1Ушбу макола «Молия» журналининг 2017 йил 5-сонида чоп этилган маколанинг давоми.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

Жацон аграр тарихи курсатадики, цишлоцда индивидуал-оилавий хужалик юритиш асосида цишлоц хужалик мацсулотлари ишлаб чикариш чуцур илдизларга эга.

Бредвуднинг ифодалашича, «фермерлик киш-локлари» неолит давридан, яъни инсониятнинг узлаштирувчи хужаликдан ишлаб чикарувчига айланиши давридан бошланган. Милоддан аввалги V-III минг йилликда «неолитик революция» даврида одамлар биринчи марта ерни узлаштириш, чорвачиликни вужудга келтириш билан узлаштирувчи хужалик юритиш тизимидан ишлаб чикариш фаолиятига утиш билан цивили-зациянинг шаклланишига моддий асос ярат-ганлар.1

Хозирги кунда фан олдида кишлок хужалиги-нинг узок муддатли истикболда кандай ривож-ланишини назарий жихатдан асослаб бериш мухим масала булиб, бир томондан, эволюцион ёндашув анъаналарини,2 иккинчи томондан иктисодий тахлилда соф иктисодий жараёнларга социал-иктисодий, сиёсий ва маданий узгариш-ларни хам уз ичига оладиган методологияни куллаш талаб этилади.

Одамларнинг иктисодий хатти-харакатларининг институционал мухит билан узаро боFликлигини тадкик этишнинг назарий инструментарийси хамда иктисодиётнинг институционал таркиби-нинг ривожланиш конуниятларига иктисодий фаннинг кейинги 20-30 йил давомида алохида эътибор каратилмокда.

Республикамизда эса бу йуналишга хозирча етарли даражада эътибор каратилгани йук. Аграр секторнинг замонавий муаммоларини тахлил килиш кишлок хужалигини узок муддатли даврда тараккий этишининг самарали йулларини аниклаш билан боFлик булган куйидаги катор саволларга факатгина неоинституционал назарияга таяниб-гина жавоб топиш мумкин:

• Кишлокда жадал узгараётган социал-икти-содий вазиятга жамоа хужаликлари, анъанавий оилавий дехкон, фермер хужаликлари мослаша оладими?

• Улардан кайси бири нисбатан самара-лирок?

1 Матюшин Г.Н. У истоков цивилизации. - М.: «Просвещение», 1992. -С. 186-188.

2 Чаянов А.В. Крестьянское хозяйство. Избранные труды. / Ред. кол. сер. Л.И.Абалкин (пред) и др. - М.: «Экономика», 1989; Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации крестьянской кооперации (пере-изд. труды). - М.: «Наука»,1991.

• Аграр секторнинг социал-иктисодий ривож-ланиши, ишлаб чикариш самарадорлигини оши-риш учун институционал мухитда нимани ва кандай килиб узгартириш керак?

• Инсоният узининг тарихий тараккиётида нима сабабдан айнан нисбатан самарали ва рационал хужалик юритиш шакли сифатида хозирга кадар етакчи роль уйнаётган оилавий хужалик юритишни танлаб келмокда?

Хужалик юритиш шаклларининг кайси бири афзалроклигини аниклашда икки мезонга асос-ланиш зарур: 1) мулк хукуки нуктаи назаридан; 2) трансакцион харажатлар нуктаи назаридан.

Биринчи мезон - мулк хукуки, унинг таснифи хамда таксимланиши. У иктисодий мук,ит барк,арорлигини таъминлаш асосида индивид-ларни иктисодиётнинг бошк,а агентларига нисбатан нимага интилиши, нимани мулжалга олиши ва нимани кутиши кераклигини белги-лайди. У бир бутун ^олда бозор механизми самарали фаолият курсатишининг энг зарур шартидир.

Бу ерда келиб чикадиган мантик шундай:

• мулк хукуки хужалик юритувчи субъектлар-нинг уз фаолиятлари натижасидан кандай бах-раманд булишлари, яъни кутилаётган харажатлар ва ундан оладиган натижаларини таккослаш учун замин яратади;

• мулк цукукининг таксимланиши ва кайта таксимланиши иктисодий стимуллар тизимининг узгаришига олиб келади;

• бу узгаришлар эса субъектларнинг иктисодий саъй-харакати, танловидаги узгаришларга олиб келади.

Жахон дехкончилик тараккиёти шуни курсатадики, ёлланма мехнат кишлок хужалигида, хусу-сан, дехкончиликда саноат тармокларига караганда кам самара беради. Аграр ишлаб чика-ришнинг баркарор мухим хусусияти шундаки, у мехнат натижасининг бегоналашувига принци-пиал жихатдан мос келмайди. Барча жамиятда хар кандай тизимда дехконлар ишлаб чикарган махсулотининг бир кисми натурал, пул рентаси шаклида, солик тарзида туланган. Дехконда, хатто крепостной дехконда хам хужалик юритишда мустакиллик сакланган. Дехкон узини хужайинлик (ер эгаси булмаган такдирда хам) хиссини йукот-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

магандагина ердан самарали фойдаланиши мум-кин. Бу эса айнан мулк х,ук,ук,и, тyFрироFи «мулк хукуки дастаси»нинг кандай таксимланишига боFлик1.

Маълумки, инсон бирон бир фаолиятга кири-шар экан, бирон максад куяди, уни амалга оши-риш эса унинг мотивациясига боFлик. Мотива-циянинг кучли ёки кучсиз булиши тyFридан-тyFри мулк хукуки дастасининг кимларнинг уртасида кандай таксимланишига караб шаклланади.

Иккинчи мезон - трансакцион харажатлар. Неоинституционал назария асосчиларидан Р.Коуз фикрига кура, фирмаларнинг ташкилий шакли ва хажмига трансакцион харажатларни тежаш нуктаи назаридан ёндашиш керак2. Бунда уларни уч дара-жада к,араш керак: хужалик ичида, бозор мик,ёсида ва сиёсий карорлар кабул килиш нуктаи назаридан.

Ички хужалик трансакцион харажатлари

ишчилар, мутахассислар, булим рахбарларининг иш сифати ва натижаси мониторинги, хужаликни бошкариш билан боFлик. Кишлок хужалигида бундай мониторинг утказиш катор объектив сабабларга кура анча кийин. Худудий микёс, ишлаб чикаришнинг вакт жихатидан чузилгани хар бир технологик занжирда бажарилган ишнинг микдори ва сифатини назорат килишни кийин-лаштиради, реал амалга ошириб булмайди.

Аграр сектор ерга мехнат ва капитал сарфлаш-нинг (куйишнинг) узига хос алохида хусусиятга эга сфераси булиб, иктисодий жараённинг табиий-биологик жараён билан чирмашиб кушилиб кети-шида намоён булади. Аграр ишлаб чикаришнинг биринчи ва асосий хусусияти шундаки, кишлок хужалигида мехнат, саноатдан фарк килиб энер-гияни сарф килиш эмас, балки уни туплашга каратилган.

Аграр ишлаб чикаришнинг иккинчи хусусияти шундаки, кишлок хужалигида ишлаб чикариш тирик организм билан боFлик. Кишлок хужали-гидаги мехнат, бутун диккат-эътибор тирик орга-низмни парваришлаш, экилган экиннинг нормал усиши, яхши хосил бериши учун шароит яратишга каратилган. Чорвачилик хакида хам шундай

1 Бу тушунчани биринчи булиб инглиз юристи А.Оноре 1961 йилда таклиф этган. Мулк хукукининг тулик дастаси (Оноре руйхати буйича) 11 элементдан ташкил топган: эгалик килиш, тасарруф килиш, фойда-ланиш, бошкариш, даромад олиш, мерос колдириш ва бошкалар.

2 Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М.: «Новое издательство», 1993; Коуз Р. Природа фирмы. - М.: «Дело», 2001.

дейиш мумкин. Бу жараён эса маълум вакт ва агротехник коидаларга риоя килган холда бажа-риладиган мехнат циклларидан иборат.

Хар бир оралик циклда мехнатни бахолаш, назорат килишнинг аник мезонлари йук.

Аграр секторда саноатга нисбатан охирги нати-жада хар бир ишловчининг улушини аниклаш жуда кийин ёки умуман аниклаб булмайди. Юкори хосил олиш ёки аксинча хосилнинг пасайиб кетиши кимнинг айби билан юз берган, ер хайдовчиними, экинни экканними, сувчиними, оби хавоними ёки бошканими? Бу мехнат сарф-лари билан охирги натижага эришиш, яъни махсулот олиш уртасидаги вактнинг ажралиш оралиFи катта эканлиги хамда инсоннинг хохиш-истаги эмас, табиий шарт-шароитларининг асосий роль уйнаши билан боFлик.

Шунинг учун хар бир мехнаткашнинг кушган хиссасини аниклаб булмайди. Демак, мехнатни стимуллаштиришнинг самарали тизимини хам яратиб булмайди. Мониторинг оркали усимлик ёки чорванинг усишини таъминлашнинг хар боскичида кайси омил купрок ёки камрок таъсир курсатганини аниклаб булмайди.

Шу нуктаи назардан шахсий ёрдамчи хужалик, дехкон хужалиги фермер хужаликларидан афзал-ликка эга. Дехкон хужалигининг фаолияти хужалик аъзоларининг шахсий мехнатига асосланади. Дехкон хужалигидаги бошка шахслар муайян ишни бажаришгагина мехнат шартномаси асосида вактинча жалб этилиши мумкин.

Фермер хужаликларида хам асосан фермер ва унинг оила аъзолари ишлайдилар. Мехнат шартномаси асосида ишлаётган хужалик аъзолари ёрдамчи, иккинчи даражали роль уйнайди хамда ишлаб чикаришнинг махсус оилавий характерга эгалигига путур етказмайди. Шунинг учун бу хужаликларда хам мехнат мотивацияси хужалик юритишнинг бошка шаклларига караганда нихоятда кучли ва оиланинг хар бир аъзоси унга юклатилган ишни сифатли, сидкидилдан вактида бажаришга харакат килади ва мехнат шартномаси асосида ишлаётган шахслардан хам буни талаб килади. Бундай хужаликларда трансакцион харажатлар унча куп эмас:

• биринчидан, мехнат жараёни билан уни бошкариш биргаликда олиб борилади ва у оила бошлиFи хамда зарур булса унинг хамма аъзолари томонидан амалга оширилади;

• иккинчидан, бу хужаликларда бошкариш иерархик схемада олиб борилади. Жахон тажри-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

баси ва тадкикотлар трансакцион харажатлар кичик корхоналарда жуда хам оз булишини курсатди. Сабаби, бундай хужаликларда мехнат мотивацияси ва мехнатга муносабатнинг узига хослигида. Унга аждоддан авлодга утиб келадиган, оиланинг х,ар бир аъзосининг онги, дилига сингиб кетган оила аъзоларининг фаолиятида намоён буладиган узаро ишонч ва мехнат этикаси хужаликни биргаликда юритишад уларнинг саъй-харакати, танловини олдиндан айтиш мумкинли-гининг имконини беради.

Бозорда трансакцион харажатлар бозор муносабатларига киришишда, мулк хукукини айирбошлашда турли тусик,ларни енгиш зарура-тидан келиб чик,ади.

Сиёсий-ицтисодий (макро) даражада трансакцион харажатларнинг мавжуд булиши кишлок ахолисининг максадига эришиш, манфаатларини реализация килиш учун давлат институтларидан фойдаланиш заруриятидан келиб чик,ади.

Жамият жумладан, иктисодий тараккиётда, шунингдек, фирмаларнинг шаклланиши, фаолият юритишида хам чекланганлик мухим роль уйнайди. Айнан чекланганлик, тусик,лар хужалик юритувчи субъектлар, индивидларнинг танлови, саъй-харакати, карор кабул килишига катта таъ-сир курсатади. Классик ёндашувда (А.Смит) талаб-нинг чекланганлиги, нео-классик ёндашувда икки турдаги чекланганлик: а) моддий (жисмоний, физик) чекланганлик, яъни ресурсларнинг камёб-лиги; б) технологик, яъни билим даражаси ва малака (ресурсларни пировард махсулотга айлан-тиришдаги мохирлик даражаси) жихатдан чеклан-ганлигига эътибор беради. Неоинституционал назария жамиятнинг институционал таркиби туфайли чекланганликка диццат царатади. Улар туфайли кишилик жамияти фирмаларни танлаганини асослаб беради.

Кишлок хужалигида, фикримизча, юкорида курсатиб утилганлардан ташкари яна бир чекланганлик мавжуд. Бу - унинг табиий шарт-шароитлар ва биологик цонуниятлар билан чамбарчас боглицлиги туфайли вужудга келадиган, яъни табиат томонидан цуйилган чеклов, деб айта оламиз. Айнан ана шу чеклов юцорида баён цилинган барча чекловларнинг цишлоц хужалигида узига хос тарзда намоён булишига олиб келади. Булар:

- кишлок, хужалиги махсулотларига талаб ва таклифнинг ноэластиклиги;

- вакт нихоятда мухим роль уйнаши;

- ер ва унинг унумдорлигининг чекланганлиги хамда унинг узига хослиги;

- Самуэльсон парадоксининг1 амал килиши;

- фаолият юритиш технологиясининг бошка сохалардан кескин фарк килиши;

- институционал чекланганликнинг хам узига хос томонларида намоён булади.

Ёлланма ишчи билан дехконнинг мехнати шуниси билан катта фарк киладики, ёлланма ишчи маълум бир ишни бажаради ва бунинг учун хак олади, охирги натижа уни кизиктирмайди, дехкон эса охирги натижа учун мехнат килади. Шунинг учун у уйлаб, сидкидилдан харакат килади. Чунки унинг ва оиласининг турмуш фаровонлиги нафакат бугун, балки келажакда хам охир-окибат якуний натижага боFлик.

Буларнинг барчасини хисобга оладиган булсак, кишлок хужалигида нима сабабдан айнан инди-видуал-оилавий хужалик хозирга кадар етакчи роль уйнашининг мохиятини англаймиз.

Шу туфайли аграр секторда индивидуал-оилавий хужаликнинг шакллари сифатида шахсий-томорка хужалиги, дехкон хужалиги, фермер хужаликлари фаолият олиб борадилар. Кишлок хужалигида жамоа хужаликлари, ширкатлар ва бошкаларга нисбатан индивидуал оилавий хужаликларнинг яшовчанлигини хам ана шу омил-лар ёрдамида тушунтириш мумкин.

Республикамизда 1991 йилдан 2003 йилларга кадар иктисодиётимиз, кишлок хужалигининг замонавий талабларга мос холда ривожланишини таъминловчи хамда ахолимиз менталитетига мос самарали хужалик юритиш шаклларини жорий килиш учун тинмай изланиш олиб борилди, десак хато килмаймиз.

Давлат бош ислохотчи сифатида энг ноёб, таклифи катъий ноэластик булган ресурс - ерга эгалигини саклаган холда ундан самарали фойдаланиш учун шундай хужалик юритиш шаклларини танлаши лозим эдики, бу хужаликлар хакикий мулк эгаси сифатида ерни асрашлари, авайлаб оптимал даражада фойдаланишлари лозим эди. Бунинг учун улар юкорида айтиб утганимиздек, хужалик юритувчи мулк хукукининг тулик ёки хеч булмаганда асосий кисмига эга

1 Самуэльсон парадокси - кишлок хужалигида талаб ноэластиклиги туфайли хаддан ташкари хосилнинг мул булиши, даромадларнинг ортишига эмас, аксинча, нархларнинг тушиб кетиши натижасида даромадларнинг кескин пасайиб кетишига, хатто зарар куришга олиб келиши (шу масалани тадкик этган таникли АК,Ш иктисодчиси номи билан аталади).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

булиши керак эди. Кишлокда бундай хужалик юритиш шакли асрлардан бери синалган, жахон тажрибаси курсатган индивидуал-оилавий хужалик ва унинг асосий шакллари дехкон ва фермер хужаликлари эканлигини хисобга олиб, диккат улар фаолиятини йулга куйишга каратилди.

Индивидуал-оилавий хужалик юритишнинг дехкон хужаликлари шаклида томорка ер участ-каси мерос килиб колдириладиган умрбод эгалик килиш учун оила бошлиFига берилган булиб, мулк хукуки дастасининг барчаси «Дехкон хужалиги тyFрисида»ги конунга мувофик уларга тегишли. Асосан оила аъзоларининг узлари ишлагани учун ички трансакцион харажатлар пастлиги, мехнат мотивацияси, мехнат унумдорлигининг юк,орилиги, бу хужаликларни ердан фойдаланишнинг энг самарали хужалик юритиш шакли сифатида эъти-роф этамиз1.

Хозирги пайтда республикамизда шахсий ёрдамчи хамда дехкон хужаликлари хайдаладиган ер майдонининг 13 % атрофидаги улушини эгал-лагани холда кишлок хужалиги ялпи махсулотининг 60-65 фоизини ишлаб чикармокда2. Айникса, чор-вачилик махсулотларини ишлаб чикаришда буйича уларнинг олдига тушадиганлар йук.

Лекин хужалик юритишнинг бундай шаклининг энг мухим камчилиги шундаки, кишлок хужалиги махсулотининг айрим турларини ишлаб чикариш тамомила бошкача мик,ёсдаги ресурслар, технология, кулам, микдор ва бошкаларни талаб к,илади. Бу жихатдан дехкон хужаликлари уз имко-ниятларининг чекланганлиги туфайли бундай махсулотларга булган талабни кондира олмайди-лар. Буларга дон махсулотлари, пахта, канд лав-лаги ва шу кабиларни киритиш мумкин.

Бундай катта хажмдаги махсулотларни майда хужаликларда етиштириш трансакцион харажатлар, айникса, бозор микёсидаги харажатларнинг хаддан ташкари купайиб кетишига олиб келади. Ундан ташкари, инновацион технологияларни куллаш, фан-техниканинг сунгги ютукларидан фойдаланиш, аграр сектор учун зарур булган илмий тадкикотларни олиб бориш ва бошкаларни жорий этиш имконияти камаяди. Бу жамият микёсида самарадорликнинг пасайишига олиб келади.

1 Тожибоева Д. Дехкон хужаликларининг институ-ционал табиати ва самарадорлигининг илмий назарий асослари. // «Молия», 2014, 4-сон. -54-59-б.

2 Альманах Узбекистан 2013. Ташкент, 2013, 102-114-

бетлар; Узбекистан кишлок хужалиги. Тошкент, 2016.

Аграр секторда фаолият олиб боувчи яна бир хужалик юритиш шакли кишлок хужалиги коопе-ративи «Кишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) тyFрисида»ги конунга кура, кишлок хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) товар кишлок хужалиги махсулоти етиштириш учун пай усули ва асосан оила (жамоа) пудратига, фукароларнинг ихтиёрий равишда бирлашишига асосланган, юридик шахс хукукларига эга мустакил хужалик юритувчи субъект булиб, «мулк хукуки» дастасининг таксимланиши кооператив (ширкат) аъзоларининг мехнатига ишлаб чикарган махсулоти (бажарган иши) хажми, сифатига караб хак тулаш, якуний даромадни (фойдани) кооператив (ширкат) аъзолари уртасида уларнинг мул-кий пайларига мувофик таксимлаш амалга оши-рилади. Улар конунга кура уз фаолиятларини юридик шахс сифатида кабул килинган устав асо-сида олиб борадилар. Кишлок хужалиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар 2,5% экин майдонларида фаолият юритгани холда уларнинг улуши соха ялпи махсулотининг 2,0%и атрофидаги микдорни ташкил этади3.

Мулк хукуки дастасининг кооператив аъзолари уртасида бундай таксимланиши ва фаолиятни ташкил этиш самарадорликни дехкон ва фермер хужаликларига нисбатан паст булиши ва трансакцион харажатларнинг юкори булишига олиб келади. Бунинг сабаби, уларда мехнат мотивацияси тамомила бошкача булиши ишловчилар-нинг узларини тутишлари, саъй-харакатлари ва интилишларида хам ифодаланади.

Агар жамоавий корхонанинг молиявий ахволи ёмонлашса, табиийки, унинг аъзоларини моддий ва маънавий раFбатлантириш ва мувофик равишда ишловчиларнинг мехнатга мотивацияси хам янада пасаяди.

Бу жихатдан хар икки хужалик шаклидан фермер хужаликлари ажралиб туради. Фермер хужалиги узига узок муддатли ижарага берилган ер участкаларидан фойдаланган холда товар кишлок хужалиги ишлаб чикариши билан шугулланувчи уз аъзоларининг биргаликдаги фаолиятига асосланган, юридик шахс хукукларига эга мустакил хужалик юритувчи субъектдир. 1998 йили кабул килинган «Фермер хужалиги тyFрисида»ги конунга кура, мулк хукуки дастасининг 2-3 элементидан бошка хаммаси фермер ва унинг аъзоларига тегишли. Энг мухими, олинган даромаднинг тулик равишда уларга тегишли экани хужаликни сама-

3 Там же.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

1-жадвал. Турли хужаликларда асосий к,ишлок, хужалиги мах,сулоти турлари буйича

х,осилдорлик даражаси (ц/га)

Дон, дук-какли дон Пахта Картошка Сабза-вот Полиз Мева Узум

2010 йил

Барча турдаги хужаликлар 45,3 25,6 198,4 263,7 191,0 87,2 85,2

Шу жумладан:

Кишлок, хужалик фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар 28,1 135,0 172,5 171,7 40,6 78,3

Фермер хужаликлари 43,5 25,6 166,3 256,7 174,3 73,4 72,3

Дехкон хужаликлари 54,8 206,1 268,7 210,6 109,9 110,0

2015 йил

Барча турдаги хужаликлар 45,2 25,9 219,1 271,0 203,6 128,1 133,1

Шу жумладан:

Кишлок, хужалик фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар 27,6 14,0 189,0 196,2 155,2 66,0 100,0

Фермер хужаликлари 44,2 26,0 201,0 261,7 192,0 102,7 101,8

Дехкон хужаликлари 56,0 223,9 277,3 217,2 162,0 163,0

Фермер хужаликларида хосилдорлик даражаси, % да, 2015 йил

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кишлок хужалик фаолиятини амалга оширувчи ташкилотларга нисбатан 160,1 185,7 106,3 133,3 123,7 155,6 101,8

Дехкон хужаликларига нисбатан 79,0 89,8 94,4 88,4 63,2 62,4

рали юритишга ундайди. Буни хар бир хужалик юритувчини узини-узи сак,лаш инстинктидан келиб чик,иб Fалаба к,илишга чорловчи рак,обат к,онуни хам мажбур килади.

Фермер хужаликларида ер, сув, моддий-техник, молиявий ресурслардан рационал фойдаланиш эвазига ишлаб чик,ариш хажмининг барк,арор усиб боришини, самарали хужалик юритишни таъминлаш имконияти катта.

Улар аграр секторда нафак,ат фойдани макси-маллаштириш, балки ресурсларнинг так,симлани-шини амалга оширувчи ва уни тартибга солувчи субъект сифатида келажакда атроф-мухитни мухофаза к,илиш, к,ишлок,да ижтимоий ва маъна-вий мухитнинг яхшиланиши, маданиятни янада кутаришда мухим роль уйнайди. Уз фаолияти натижасидан мамнунлик, к,оник,иш хосил к,илишга алохида дик,к,ат к,аратилади.

Фермер хужаликлари самарадорлик жихатдан дех,к,он хужаликларидан кейинги урин эгаллаш-ларини 1-жадвал маълумотларида хам куришимиз мумкин.

Фермер хужаликлари 2010 йилдан к,ишлок, хужалиги ялпи махсулотининг 32,6-35%ини ишлаб чик,аришмок,да. Жадвал рак,амларидан кури-нишича, экинларнинг хосилдорлиги жихатидан дехкон хужаликларидан кейинда туришса-да,

бошк,а хужалик шаклларидан олдинда. Хозирда бу хужаликлар стратегик ахамиятга эга махсулот-лар: пахтанинг 99,5%и, доннинг 80,6%ини етиштиришмокда. Умуман олганда 2015 йил аграр сохада яратилган дехкончилик махсулотларининг 52% ва чорвачилик махсулотларининг 4,3%ини ишлаб чик,аришган. Ана шу жихатларига кура, фермер хужаликларига илмий-назарий жихатдан аграр секторда етакчи хужалик юритиш шакли, дея бахо бера оламиз.

«Мулк хук,ук,и дастаси», уни давлат ва хужалик юритувчи субъектлар уртасида так,симланиши нак,адар мухимлигини назарда тутиб, республи-камизда мулкни, айник,са, хусусий мулкни химоя килиш масалаларига алохида дик,к,ат-эътибор к,аратилмок,да. Зарур меъёрий-^ук,ук,ий тизим яратилди ва у борган сари такомиллаштириб борилмокда. 2012 йил 24 сентябрда «Хусусий мулкни ^имоя килиш ва мулкдорлар хукукларининг кафолатлари туFрисида»ги крнун, 2012 йил 22 октябрда «Узбекистонда фермерлик фаолиятини ташкил к,илишни янада такомиллаштириш ва уни ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-4478-сонли, 2015 йил 15 майда «Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишон-чли химоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусик,ларни бартараф

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

2-жадвал. Фермер хужаликларининг ихтисослашуви буйича сони ва улар тасарруфидаги уртача

ер майдони1

Йиллар Жами фермер хужаликлари сони Уларга бириктирилган ер майдони, минг га Уртача ер майдони, га Шу жумладан ихтисосланиши буйича

Пахта ва таллачилик Сабзавот ва полизчилик Ботдорчилик ва узумчилик Чорвачилик Бошкалар

Сони Уртача ер майдони, га сони Уртача ер майдони, га Сони Уртача ер майдони, га Сони Уртача ер майдони, га Сони Уртача ер майдони, га

2009 107381 5101,3 48 550511 70,3 5514 14,8 34221 6,3 7044 142,8 10091 8,5

2010 80628 5028,5 62 41827 84,5 4036 19,1 22159 9,5 6009 162,2 6597 12,5

2012 74107 5879,0 79 39715 101 5394 26 16914 15 7357 1171,0 4727 44

2016 164500 5993,8 38,4 53,9 77,0 6500 14,8 74100 3,7 7000 190,6 18900 5,4

этиш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПФ-4725-фармонлари кабул килинди. 2016 йил 5 октябрда эса Узбекистан Республикаси Президентининг «Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожлани-шини таъминлашга, хусусий мулкни хар томон-лама химоя килишга ва ишбилармонлик мухитини сифат жихатидан яхшилашга доир кушимча чора-тадбирлар тутрисида»ги ПФ-4848-сонли фармони эълон килинди. Сузсиз улар республикамиз иктисодиётида хусусий мулкнинг урни ва ролини тубдан ошириш, тадбиркорликни ривожлантириш йулидаги тусик ва чекловларни бартараф этиш, иктисодиётда давлат иштирокини камайтириш, ялпи ички махсулотда хусусий мулк, жумладан чет эл капитали улушини ошириш борасидаги мулк хукукини химоя килишда ва куйилган мухим вазифаларни амалга оширишни таъминлашда хизмат килади.

Фикримизча, мулк хукуки ва уни химоя килиш, таксимланиши ва у билан боFлик бошка масала-ларнинг мазмун-мохиятини англаш, уларнинг ечимини топиш, такомиллаштириш учун тайёр-ланаётган мутахассис кадрларимиз бу масала-ларни назарий ва амалий жихатдан чукур урганишлари зарур. Афсуски, кейинги йилларда «Иктисодиёт назарияси» фанида, укув адабиёт-ларида борган сари бу масалага кам эътибор берилмокда. Кейинги йилларда босмадан чик,к,ан укув адабиётларида мулкчилик муносабатларига нихоятда оз, юзаки ёндашилган ёки умуман тухтаб

1 Альманах Узбекистан 2013. Ташкент, 2013. -102-114-б.; Узбекистон иктисодиёти. ахборот-тахлилий бюллетени, 2016 йил январь-декабрь. Тошкент, 2017. -62-63-б.

утилмаган. Вахоланки, жахон микёсида, айникса ривожланган мамлакатларда бу масалага эътибор жуда кучли.

Аграр секторда «кайси хужалик шакли сама-ралирок?» деган саволдан сунг иктисодчиларимиз томонидан «унинг хажми кандай булиши керак, яъни ер майдони оптимал микдори канча булиши керак?» деган савол куйилади. Бунда албатта, барча тадкикотчилар фермер хужаликларининг ихтисослашувини биринчи уринга куйишади. Ердан фойдаланишнинг оптимал микдорини аниклаш моделлари таклиф этилади2.

Мамлакатимизда фермер хужаликларини 2003 йилдан интенсив равишда ташкил этиб, уларнинг сони 2008 йилга келиб, республикамизда 219976 тага етиб, хар бир фермер хужалигига тутри келадиган уртача ер майдони 23,2 гани таш-кил килган.

Мамлакатимизда таклифи катъий ноэластик, энг кимматбахо ресурс ердан самарали фойда-ланиш алохида ахамиятга эга. Шу нуктаи назардан 2008 йил 6 октябрда Узбекистон Президентининг «Фермер хужаликлари юритувидаги ер участка-лари микдорларини макбуллаштириш буйича чора-тадбирлар хакидаги таклифларни ишлаб чикиш буйича Махсус комиссияни ташкил этиш

2 Чаянов А.В. Оптимальные размеры сельскохозяйственных предприятий - М.:«Новая деревня», 1928. -С. 13-21; Каримова Х. Модели определения оптимального размера землепользования. // «Узбекистон кишлок хужалиги», 2010, 2-сон. -29-б; Дехконов М. Фер-мер^хужаликларида таннархни пасайтириш омиллари. // «Узбекистон кишлок хужалиги», 2010, 5-сон. -30-б; Тожибоева Д.. Куп укладлилик шароитида аграр соха самарадорлигини оширишнинг илмий-назарий асос-лари. - T.: «Fan va texnologiya», 2012. -174-184-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

туFрисида» 3077-сонли фармойиши эълон к,и-линди. Унга кура барча ер майдонлари тулик, инвентаризация к,илиниши, фермер хужаликларининг фаолиятини танкидий бахолаш асосида уларнинг ер майдонларини оптималлаштириш чора-тадбирлари амалга оширилди.

2-жадвал маълумотлари курсатиб турибдики, 2009 ва 2012 йиллар барча ихтисосланиш йуналишлари буйича фермер хужаликлари сони к,иск,ариб, улар тасарруфидаги ер майдонлари купайтирилди. Кейинги йилларда эса фермер хужаликлари сони усди. Айник,са, боFдорчилик ва узумчиликда кескин равишда купайтирилди. Бу уз навбатида уртача ер майдонлари микдо-рининг к,иск,ариб боришига олиб келди.

Фермер хужаликларининг уртача ер майдонларини сохалар буйича олиб к,арайдиган булсак, пахтачилик ва Fаллачиликда 67,7 гектардан 106,3 гектаргача, сабзавотчилик ва полизчиликда 14,8 гектардан 23,5 гектаргача, боFдорчилик ва узумчиликда 13,1 гектарга, чорвачиликда 149,3 гектардан 205 гектаргача етади. Бу курсаткич Япо-нияда 2 гектарни, Финляндияда 13 гектарни, Покистонда 13,5 гектарни, Буюк Британияда 65 гектарни, купгина ривожланаётган мамлакатларда эса 0,6-1 гектарни ташкил этади. Хозирги кунда аграр сектор барк,арор ривожланаётган Хитойда хам хужаликлар тасарруфидаги майдон 0,5-1 га атрофида1. Маълумотлардан куриниб турибдики, хар бир давлатда фермер хужаликларининг ер майдонлари уларнинг к,ишлок, хужалигида банд булган ахолиси сони, экин тури тупрок,-ик,лим шароити, узига хос жихатларидан келиб чик,иб оптималлаштирилган.

Бунда 2011 йил 18 апрелдаги «Фермер хужаликларини к,айта ташкил этиш ва уларнинг ер майдонларини оптималлаштиришда к,онунчи-ликка риоя этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-4301-сон фармон, фермер хужаликларининг ер майдонларини мак,буллаштириш жараёнида уларнинг хукуклари ва к,онуний манфаатларига риоя этилишини таъминлаш, фермер хужаликларини тугатишда к,онунчилик меъёрларига риоя этиш кафолатларининг ишончли тизимини яратиш мак,садида Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 31 январдаги «Фермер хужалиги ер майдонини мак,буллаштириш ва уни тугатиш тартиби туFрисидаги низомни тасдик,лаш хак,ида»ги к,арори ва Низом к,абул к,илинди.

1 Доклад о мировом развитии 2008. Сельское хозяйство на службе развития. - М.: «Весь мир». -С. 109.

2015 йил 15 декабрда эса фермер хужаликларини юритиш учун ер участкалари бериш ва уларни олиб куйиш тартибини такомиллашти-риш мак,садида Вазирлар Махкамасининг «Фермер хужаликларини юритиш учун берилган ер участкалари майдонларини мак,буллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 362-сон к,арори кабул килинди. Фермер хужаликларига ер майдонлари ажратишда к,онун хужжатларида ихти-сослашувига кура ижарага бериладиган ер май-донининг энг кам улчами хамда ер майдони кон-турларининг яхлитлиги бузилишига йул куйил-маслиги белгилаб куйилган.

Шунинг учун фермер хужалигининг оптимал хажмини белгилашда хамма чекловлар: табиий, (классик, неоклассик (маржинал), неоинституцио-нал назариялар) ва унга таъсир курсатадиган омиллар хамда к,ишлок, хужалиги учун мухим булган олимларимиз томонидан таклиф этилган алмашлаб экиш схемасидан келиб чик,иб, индивидуал тарзда хар бир фермер хужалиги учун унинг узи аниклагани ва хужалик стратегиясининг имкониятини хисобга олиб ишлаб чик,кани маъкул. Умумий тарзда курсатиш мак,садга мувофик, эмас, чунки ер унумдорлиги, сув таъми-ноти, моддий, технологик ресурслар, билим, малака даражаси ва шу кабилар фарк,ланади хамда унинг кулами хар бир ишлаб чик,арувчи, хизмат курсатувчи учун индивидуал булиб хисобланади. Ундан ташк,ари, иш билан банд ахолининг 27,6 фоизи к,ишлок, ва урмон хужалигида бандлиги, ахолининг тахминан ярми к,иш-лок,ларда яшашини хам хисобга олиш зарур. Шунинг учун бириктириладиган ер майдонининг конунда курсатилганидек минимал даражаси бел-гилангани маъкул.

Келажакда к,ишлок хужалигида мехнатга булган кучли мотивацияни, ер, сув, моддий, молиявий ресурслар самарадорлигини таъминловчи янги ташкилий тузилма ва бошк,ариш усулларини топиш мухим ахамиятга эга. Буни республика-мизда куп тармокли фермер хужаликларини ташкил к,илиш мисолида курсатиш мумкин. Келгусида, оилавий корпорациялар, агро-саноат-молия бир-лашмалари, турли кооперациялар ва бошк,алар-нинг вужудга келишини к,уллаб-к,увватлаш дол-зарблиги ортаверади. Умуман олганда, йириклаш-тиришнинг чегарасини к,ишлок, хужалигининг узи куяди, чунки биологик жараённинг концентрациям жуда чекланган. Иккинчидан, самарадор-ликнинг узи турли-туманликни, хужалик юритиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

шаклларини: йирик агрохолдинглардан тортиб, то энг кичик ишлаб чикарувчилар - дехкон хужа-ликларигача бир-бирини тулдиришини зарур килиб куяди.

Тайёрлаётган мутахассисларимизнинг бу борада зарур билим олишлари, куникма, малакага эга булишлари учун «Иктисодиёт назарияси» фанида мулкчилик муносабатлари, мулк хукуки дастаси ва унинг таксимланиши масалаларини

чукур урганиш ёки «неоинституционал иктисодиёт» фанини укув дастурларига киритишни кенгайтириш, талабалар ва магистрантларнинг бу масала билан бомик, илмий изланишларини таш-кил этиш ва кучайтириш буйича олий укув юрт-ларида зарур чора-тадбирлар ишлаб чикиш ва уларни укув-меъёрий хужжатларда акс эттириш лозим, деб уйлаймиз.

Адабиётлар руйхати:

1. Матюшин Г.Н. У истоков цивилизации. - М.: «Просвещение», 1992. -С. 186-188.

2. Чаянов А.В. Крестьянское хозяйство. Избранные труды. / Ред. кол. сер. Л.И.Абалкин (пред) и др. - М.: «Экономика», 1989; Чаянов А.В. Основные идеи и формы организации крестьянской кооперации (переизд. труды). - М.: «Наука»,1991.

3. Коуз Р. Фирма, рынок и право. - М.: «Новое издательство», 1993; Коуз Р. Природа фирмы. - М.: «Дело», 2001.

4. Тожибоева Д. Дехкон хужаликларининг институционал табиати ва самарадорлигининг илмий назарий асослари. // «Молия», 2014, 4-сон. -54-59-б.

5. Каримова Х. Модели определения оптимального размера землепользования. // «Узбекистон кишлок хужалиги», 2010, 2-сон. -29-б.

6. Дехконов М. Фермер хужаликларида таннархни пасайтириш омиллари. // «Узбекистон кишлок хужалиги», 2010, 5-сон. -30-б.

7. Тожибоева Д.. Куп укладлилик шароитида аграр соха самарадорлигини оширишнинг илмий-назарий асослари. - Т.: <^ап va texnologiya», 2012. -174-184-б.

8. Альманах Узбекистан 2013. Ташкент, 2013. -С. 102-114.

9. Узбекистон иктисодиёти ахборот-тахлилий бюллетени. 2016 йил январь-декабрь. Тош-кент, 2017. -62-63-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.