Научная статья на тему 'Наманган вилоятида аграр соҳанинг ривожланиши тенденциялари таҳлили'

Наманган вилоятида аграр соҳанинг ривожланиши тенденциялари таҳлили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
233
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аграр сектор / фермер хўжалиги / диверсификациялаш / инвестициялаш / agriculture sector / farm enterprise / diversification / investments.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сирожиддинов Камолиддин Икромиддинович

Мақолада Наманган вилоятида қишлоқ хўжалиги тармоғининг иқтисодий кўрсаткичлари ва соҳанинг ривожланишидаги муаммолар таҳлили келтирилган. Шунингдек, аграр соҳанинг янада ривожланишини таъминлаш йўналишлари бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT TENDENCY ANALYSES OF AGRICULTURE SECTOR IN NAMANGAN REGION

Economic statistics of agricultural sector in Namangan region and the problems of sector development were analyzed in the article. As well, there are recommendations on the main directions of agriculture development provided.

Текст научной работы на тему «Наманган вилоятида аграр соҳанинг ривожланиши тенденциялари таҳлили»

Сирожиддинов К.И.,

Наманган Давлат университети катта укитувчиси, ик,тисод фанлари номзоди

НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА АГРАР СОХ,АНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ТА^ЛИЛИ

СИРОЖИДДИНОВ К.И. НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА АГРАР СОЦАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ТАЦЛИЛИ

Маколада Наманган вилоятида кишлок хужалиги тармоFининг иктисодий курсаткичлари ва сох,анинг ривожланишидаги муаммолар тах,лили келтирилган. Шунингдек, аграр сох,анинг янада ривожланишини таъминлаш йуналишлари буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: аграр сектор, фермер хужалиги, диверсификациялаш, инвестициялаш.

СИРОЖИДДИНОВ К.И. АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ РАЗВИТИЯ АГРАРНОГО СЕКТОРА В НАМАНГАНСКОЙ ОБЛАСТИ

В статье проведен анализ экономических показателей сельского хозяйства и проблем развития отрасли в Наманганской области. Также приведены рекомендации по направлениям обеспечения развития аграрного сектора.

Ключевые слова: аграрный сектор, фермерское хозяйство, диверсификация, инвестиции.

SIROJIDDINOV K.I. DEVELOPMENT TENDENCY ANALYSES OF AGRICULTURE SECTOR IN NAMANGAN REGION

Economic statistics of agricultural sector in Namangan region and the problems of sector development were analyzed in the article. As well, there are recommendations on the main directions of agriculture development provided.

Keywords: agriculture sector, farm enterprise, diversification, investments.

62 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

Мамлакатимизда цишлоц хужалигининг мамлакат ицти-содиётида тутган урни, ацолининг катта цисми айнан цишлоц цудудларида фаолият юритиши, ички эцтиёжлар ва экспорт учун мулжалланган цишлоц хужалиги мацсулотлари етиштиришнинг юк,ори даражадаги имкониятлари, саноат ишлаб чицаришининг айнан шу тармоц фаолияти натижала-рига боглицлиги, шу билан бирга бу тармоцнинг доимий тарз-да давлат томонидан цуллаб-цувватлашга муцтожлик сези-ши билан изоцланади.

Мамлакатимизда аграр соханинг мил-лий иктисодиётдаги ахамияти, сохани давлат томонидан тартибга солиш ва аграр сиёсат йуналишларига оид масала-лари иктисодчи олимлар А.Абдуллаев, О.Абдуллаев, А.АбдуFаниев, А.А.АбдуFаниев, Ш.Зиёвиддинов, О.Зокиров, Ф.Назарова, И.Хусинов, О.Олимжонов, Б.Салимов, Б.Беркинов, М.Юсупов, М.Орипов, Н.Уроков, А.Содиков, К-А.Чориев, К-Хамдамовларнинг илмий тадкикотларида ёритиб берилган1. Юкоридаги иктисодчи олимларнинг илмий тадкикотлари тахлили шуни курсатмокдаки, бозор муносабатлари шароитларида хам хужалик юритиш пухта режалаштиришга асосланиши ва доимий давлат назоратида булиши лозим.

Наманган вилояти республика иктисодий маконида кишлок хужалигининг ривожла-ниш имкониятлари юкорилиги билан ажра-либ туради. Наманган вилояти ижтимоий-иктисодий хаётида кишлок хужалиги мухим

1 Абдуллаев А., Айбешов Х., Рустамов К., Мустафоев У. Фермер хужалиги иктисоди. - Т.: «Фан ва технология», 2006. -170-б.; Абдуллаев О. Наманган вилояти (табиати, ахолиси, хужалиги). - Наманган: НамДу, 1995. -146-б.; АбдуFаниев А., АбдуFаниев А.А. Кишлок хужалик иктисодиёти. - Т.: ТДИУ, 2004. -364-б.; Зиёвидди-нов Ш. Кишлок хужалиги иктисодиёти. - Т.: тДИу, 2004. -144-б.; Зокиров О., Пардаев А. Кишлок хужалик иктисодиёти. - Т.: УАЖБНТ Маркази,

2003. -456-б.; Назарова Ф., Хусинов И. Кишлок хужалигида мехнат ресурслари самарадорлигини ошириш. // «Бозор, пул ва кредит». Т., 2007, № 6. -54-б; Олимжонов О. Фермерлик фаолиятининг хукукий ва молиявий асослари. - Т.: «Университет», 2005. -212-б.; Салимов Б.Т., Хамдамов К.С., Беркинов Б.Б., Юсупов М.С., Орипов М.А., Уроков Н.И. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. -Т.: ТДИУ, 2004. -192-б.;Содиков А. Ривожланиш рейтинги. // «Узбекистон кишлок хужалиги». - Т., 2006, № 5. -3-б; Хамдамов. К.С. Кишлок хужалиги корхоналари фаолиятини бошкариш. - Т.: ТДИУ,

2004.-136-б.

ахамият касб этади. Бунинг асосий омилла-ри сифатида табиий-иклим шароитларининг кулайлиги, сув билан таъминланишнинг рес-публикамизнинг бошка худудларига нисба-тан бироз яхшилиги, ахолида дехкончилик маданиятининг минг йиллар давомида шакл-ланиб келаётганлигини келтиришимиз мум-кин.

Кишлок хужалиги сохаси вилоят ялпи худудий махсулотида сунгги йиллар мобай-нида сезиларли даражада юкори улушга эга булиб келмокда. Жумладан, 2013 йилда Наманган вилоятининг ялпи худудий махсулоти жами 4969,4 млрд сумни ташкил этиб, шун-дан 2429,1 млрд суми ёки 48,9 фоизи айнан кишлок хужалиги улушига туFри келган2 (1-диаграмма).

Мустакиллик йилларида республикамиз-нинг бошка худудлари каби кишлокда мулк-дорлар синфи шакллантирилди. Мавжуд 147 та ширкат хужаликлари тула тугатилиб, улар урнида фермер хужаликлари ташкил этилди, ер хакикий эгасига топширилди. 2000 йилда вилоятда 2668 нафар фермер хужалиги фаолият юритган булса, 2009 йил-га келиб бу курсаткич 6245 тага етказилди. Уларга 243,7 минг гектар ер майдони ажра-тиб берилди. Фермер хужаликлари ер май-донларини оптималлаштириш буйича давлат томонидан утказилган тадбирлар натижасида сунгги йилларда фермер хужаликлари сони олдинги йилларга нисбатан бироз камайди.

Республикамиз кишлок хужалигида ис-лохотларни чукурлаштириш куп уклад-ли аграр иктисодиётни барпо этиш асоси-да бозор муносабатларини шакллантириш, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари уртасида ракобат мухитини ривожлантириш

2 Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бошкармаси. -3-б.

1-диаграмма. Наманган вилояти Я^М да кишлок хужалигининг урни (млрд сум)1.

оркали ишлаб чикариш омилларидан сама-рали фойдаланишга олиб келмокда. Фермер хужаликлари уз ижтимоий-иктисодий мохияти ва хужалик юритиш тамойиллари жихатидан бозор иктисодиёти талаблари-га тулик мос келади. Фикримизча, булар куйидагиларда уз аксини топади:

- республикамизда фермер хужаликла-рининг мустакил товар ишлаб чикарувчи бозор субъекти сифатида фаолият юритиши учун мустахкам хукукий-меъёрий асос яра-тилган;

- фермер хужаликларининг хусусий мулк асосида фаолият юритиши уларга мустакил равишда барча иктисодий ва молиявий хавф-хатарларни уз зиммасига олган холда бозорларни танлаш имкониятини беради;

- фермер хужаликларининг бозордаги талаб ва таклифни хисобга олган холда мах,-сулот ишлаб чикаришнинг режалаштириши, кимга ва кандай микдорда махсулот сотиш-ни мустакил хал этиши, бозорда ракобат мухитини ривожлантиришга ва шу оркали бутун иктисодиётнинг самарали фаолият курсатишига асос яратади;

- фермер хужаликларининг ишлаб чика-риш натижаларини мажбурий туловлар (со-ликлар) тулангандан сунг мустакил узлаш-тириши ва тасарруф этиши ишлаб чикаришни ривожлантиришга кучли иктисодий манфаат-

1 Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бошк,армаси. —14-б.

дорликни вужудга келтиради ва бозор меха-низмининг жорий этилишига олиб келади.

Бугунги кунда, кишлокда бозор инфрату-зилмасини ривожлантириш, фермерларга хизмат курсатиш сифатини янада яхшилаш ва кишлок ахолиси турмуш даражасининг ортиб боришини таъминлаш максадида инфратузилма тармокларини кенгайтириш, фермер хужаликларини ривожлантириш, уларнинг манфаатдорлигини ошириш учун кулайликлар яратилмокда.

Жумладан, кейинги 5 йилда вилоятда фермер ва дехкон хужаликларига хизмат курсатувчи 139 та ММТП, 51 та минерал уFит сотиш, 74 та ёкилFи-мой махсулотлари сотиш, 40 та зооветеринария хизматлари курсатувчи шахобча, 25 та ахборот таъминот консалтинг марказлари, 55 та мини банк, 52 та кишлок хужалик махсулотлари тайёрлаш ва сотиш шахобчаси хамда 133 та сувдан фойдала-нувчилар уюшмаси ташкил этилди. 2012 йилда Наманган вилоятида яратилган ялпи кишлок хужалиги махсулоти хажми 1836,4 млрд сумни ташкил этиб, усиш суръати 107,0 фоизга таъминланди. Ялпи махсулот ишлаб чикариш фермер хужаликларида 105,9 фоизга, дехкон хужаликларида эса 107,3 фоизга усди. Бугунги кунда вилоятда 5699 та фермер хужалиги фаолият курсатаётган булиб, уларга 264,6 минг гектар майдон бириктириб бе-рилган. Бу фермер хужаликларида 82,9 минг нафар ходим ишламокда. Шунингдек, вилоятда 450219 та дехкон хужалиги булиб, улар-дан 358 нафари юридик макомга эга.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4

2012 йилда фермер хужаликларининг ялпи махсулот ишлаб чикаришдаги улуши 30,3 фоизни, дехкон хужаликларининг улуши эса 68,9 фоизни ташкил этди1.

2012 йилда корамол бош сонлари 557,0 минг бошни (102,5%), шу жумладан, сигир-лар 196,4 минг бошни (102,7%), куй-эчкилар 647,7 минг бошни (103,1%), паррандалар 2293,8 минг бошни (112,8%) ва отлар 6,4 минг бошни (100,9%) ташкил этди2.

Вилоят ахолисини арзон, сифатли мева-сабзавот ва чорвачилик махсулотлари билан таъминлашни янада яхшилаш максадида Ва-зирлар Махкамасининг 2011 йил 6 декабрда-ги «2012 йилда мева-сабзавот махсулотлари, картошка, полиз ва узум ишлаб чикариш хамда улардан фойдаланиш прогноз пара-метрлари туFрисида»ги 319-сонли карори ижроси юзасидан вилоят хокимининг 2011 йил 12 декабрдаги 313-сонли карори кабул килиниб, тизимли назорат урнатилди.

Мазкур карор асосида «Наманган вилояти туманларида 2012 йилда мева-сабзавот, картошка, полиз ва узум махсулотларини чорак-лар буйича ишлаб чикариш ва фойдаланиш башорат курсаткичлари» ишлаб чикилиб, ижроси мониторинг килинди.

Хусусан, 2012 йилда барча хужаликларда 188,0 минг тонна картошка, 526,6 минг тонна сабзавот, 56,5 минг тонна полиз, 157,8 минг тонна мева, 86,4 минг тонна узум, чорвачилик махсулотларидан 95,1 минг тонна гушт, 464,5 минг тонна сут, 146,1 миллион дона ту-хум етиштирилиб, бу турдаги махсулотларни 2011 йилга нисбатан 6,2 фоиздан 25,0 фоиз-гача купайтириш кузда тутилган ва белгилан-ган эди.

Узбекистонда аграр тармокда олиб бори-лаётган ислохотлар тажрибаси, бозор муно-сабатлари шароитларида хужалик юритишни пухта режалаштириш масаласи янада мухим ахамият касб этишини яна бир бор курсатиб берди. Кишлок хужалиги корхоналарининг келгуси йил учун мулжалланган режалари етарли даражада асосланган булиши лозим. Корхонани ривожлантириш режаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш мулкдорлар-нинг манфаатларини кузлаб олиб борилади.

1 Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бошк,армаси. -18-б.

2 Уша жойда, 20-б.

Бу жараёнда хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини юксак иктисодий самарадорлик ва молиявий баркарорликни таъминлаган холда олиб борилиши объектив заруриятга айланади.

Кескин континентал минтакада жойлаш-ганлик, юкори даражадаги сув танкислиги ва табиий иклим шароитларига булган юкори даражадаги карамлик, яъни кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг табиат билан бевосита боFликлиги сохани доимий тарзда давлат томонидан тартибга солиш зарурия-тини келтириб чикаради. Республикамизда аграр тармокни тартибга солишни амалга оширувчи давлат органлари томонидан ишлаб чикаришнинг режа курсаткичларини хакикатдаги курсаткичлар билан таккослаши ва режадаги белгиланган максадларга эри-шишни мониторинги шуни назарда тута-ди. Олиб борилаётган мониторинг режа-га уз вактида тузатишлар киритишга имкон беради, бошкарув карорларининг етарли даражада асосли булишини таъминлай-ди. Ахолининг табиий купайиш даражаси юкори хисобланган, ахоли даромадларининг доимий усиб бориши кузатилаётган мам-лакатимизда, келгусида кишлок хужалиги махсулотларига булган талаб янада ортиши кутилмокда.

Бу эса давлат томонидан сохани ривожлантириш чора-тадбирларини бугунги кун та-лаблари ва келгусидаги ижтимоий-иктисодий вазиятни эътиборга олган холда ишлаб чи-каришни кенгайтириш заруриятини туF-диради.

Олиб борилаётган иктисодий ислохотлар натижасида Наманган вилоятида кишлок хужалиги ишлаб чикариши курсаткичлари йил сайин ижобий курсаткичга эга булмокда (2-диаграмма).

Вилоятда аграр сохада олиб борилаётган бир катор тадбирлар натижасида 2013 йил якуни билан 500,6 минг тонна дон (усиш суръати 101,6%), 529,5 минг тонна сабзавот (108,3%), 188,1 минг тонна картошка (112,6%), 56,9 минг тонна полиз (107,0%), 158,0 минг тонна мева (114,0%), 87,5 минг тонна узум (113,0), 93,2 минг тонна гушт (107,1%), 464,5 минг тонна сут (110,0%) ва 170,4 миллион

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 65 _/

2-диаграмма. Наманган вилоятида асосий к,ишлок, хужалиги мах,сулотларини ишлаб чик,ариш

динамикаси, кг1

250

200

150

100

I п

1

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ ЙИЛ йил

□ Мева □ Узум □ Сабзавот ■ Картошка ■ Полиз

дона тухум (139,9%) ишлаб чикарилиб, бел-гиланган прогноз параметрлари таъминлан-ган2.

Кишлок хужалигида олиб борилган кенг куламли иктисодий ислохотлар натижасида ахолини кишлок хужалиги махсулотлари би-лан таъминлаш борасида бир катор ижобий натижаларга эришилди. Таккослаш учун за-рур турдаги кишлок хужалик махсулотлари билан таъминлаш курсаткичи 2000 йилга нисбатан деярли икки баробар ошди. Ма-салан, мевалар 2,1 марта, узум 1,4 марта, сабзавотлар 1,8 марта, картошка 2,1 марта, полиз экинлари 2,3 марта куп етиштирил-ган3. Демак, ахолини белгиланган тиббий меъёрлардаги курсаткичларга мувофик ке-лувчи кишлок хужалик махсулотлари билан таъминлаш масаласи жадаллик билан хал этилмокда.

Бозор муносабатлари шароитида кишлок хужалигини баркарор ривожлантиришда давлат органлари назоратининг зарурати куйидаги бир катор сабаблар билан изох,-ланади:

1 Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бошк,армаси. —15-б.

2 Уша жойда, 16-б.

3 Уша жойда, 18-б.

- амалдаги кишлок хужалигини юритиш тизими сезиларли даражада такомиллашти-ришга мухтожлик сезмокда;

- кишлок хужалигида хужалик юритиш-нинг ташкилий-хукукий шаклларида туб узгаришлар амалга оширилди, мулк шаклла-ри узгарди;

- кишлок хужалигида асосий хужалик юритиш шакли сифатида фермер хужалиги танлаб олинди;

- кишлок хужалиги ва унга хизмат кур-сатувчи сохалар уртасидаги иктисодий му-носабатлар кайта шакллантирилиши зарурати тугилди;

- дехкончилик ва чорвачиликни юритиш тизимларида узгаришлар булди;

- кишлок хужалиги моддий-техника неги-зи янгидан шаклланмокда, асосий фондлар-нинг эскириши даражаси юкорилича кол-мокда;

- кишлок хужалиги ишлаб чикариши са-марадорлиги имконият даражаларидан паст даражада булмокда;

- фойдаланилаётган ер майдонларида тупрок унумдорлиги йилдан-йилга пасай-мокда;

- тупрок эрозияси кучаймокда, сув хара-жатлари ва озука элементларининг ювилиб кетиши ортиб бормокда;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4

- табиий ресурслар ва энергиядан фойда-ланишда тежамкорликка эришилмаяпти ва бошка х,ал этилиши зарур булган ишлар.

Наманган вилоятда кишлок хужалигида эришилган ютуклар билан бир каторда айрим камчиликлар х,ам мавжуд. Хусу-сан, кишлок хужалигига хорижий инвести-цияларни жалб этиш борасида бир катор чора-тадбирларни амалга ошириш лозим. Бу борада утган 2013 йилда кишлок хужалигига 22064,2 млрд сум инвестициялар киритил-ган1. Хозирда кишлок хужалигида энг асо-сий муаммолардан яна бири - бу кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчиларининг фаолият куламларини дивесификациялашдан иборатдир. Бу жараённинг амалга оширили-ши фермер ва дех,кон хужаликларини миллий ва жах,он бозоридаги ракобатбардошлигини таъминлаб, уларнинг таваккалчилик даража-сини бирмунча пасайтиришга хизмат килади.

Умуман олганда, кишлок хужалигига ин-вестицияларни жалб этишдаги муаммолар-

нинг х,ал этилиши давлатнинг аграр сох,а-даги иктисодий сиёсати билан боFлик. Кишлок хужалиги ва колаверса фермер хужаликларининг баркарор ривожланиши биринчи навбатда хужалик фаолиятининг молиявий имкониятлари билан боFлик. Бу омил, мунтазам равишда асосий ва айлан-ма маблаFларга мух,тожлик сезувчи кишлок хужалигида янада якколрок сезилади. Молиявий баркарорлик, биринчидан, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларини ижтимо-ий х,аёти яхшиланишини таъминласа, иккин-чидан, ерга ва асосий воситаларга маблаF йуналтиришни (инвестиция килишни) таъ-минлайди. Пировард натижада, тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш, ишлаб чикариш технологиясини такомиллаш-тириш, сарф-харажатни камайтириш ва охир-окибатда баркарор ривожланишни таъминлаш имконияти яратилади.

Адабиётлар:

1. Абдуллаев А., Айбешов Х., Рустамов К., Мустафоев У. Фермер хужалиги иктисоди. - Т.: «Фан ва технология», 2006. -170-б.

2. Абдуллаев О. Наманган вилояти (табиати, ах,олиси, хужалиги). - Наманган: НамДУ, 1995. -146-б.

3. АбдуFаниев. А., АбдуFаниев А.А. Кишлок хужалик иктисодиёти. - Т.: ТДИУ, 2004. -364-б.

4. Зиёвиддинов Ш. Кишлок хужалиги иктисодиёти. - Т.: ТДИУ, 2004. -144-б.

5. Зокиров О., Пардаев А. Кишлок хужалик иктисодиёти. Дарслик. - Т.: УАЖБНТ Маркази, 2003.

6. Экономика сельского хозяйства. / Под. ред. Коваленко Н.Я. Учебник. - М.: ЮРКНИГА, 2004.

7. Салимов Б.Т. ва бошкалар. Дех,кон ва фермер хужаликлари иктисоди. Дарслик. - Т.: Узбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамFармаси нашриёти, 2004.

8. Экономика села. / Под ред. акад. Емельянова М.А. - М.: «Инфра-М», 2010.

9. АбдуFаниев A., АбдуFаниев A.A. Кишлок хужалиги иктисодиёти. Дарслик. - Т.: Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамFармаси нашриёти, 2011.

10. Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бош-кармаси.

1 Наманган вилоят паспорти 2014 йил. // Наманган вилоят статистика бошк,армаси. -41-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.