Научная статья на тему 'Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида мева-сабзавотчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жорий ҳолати ва унинг ўзгариши'

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида мева-сабзавотчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жорий ҳолати ва унинг ўзгариши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
221
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Байманова М. Ж., Исроилова Ҳ. М.

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида, мевасабзавотчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жорий ҳолати ва унинг ўзгариши нафақат аҳоли озиқ-овқатлари таъминоти масалалари, иқтисодиётнинг реал секторининг ўсишига бевосита ва саноат тармоғини муҳим хом ашё маҳсулотлари билан таъминлаш орақали ҳам, билвосита таъсирини кўрсатади ва иқтисодиёт тараққиётига ўз ҳиссасини қўшиб боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида мева-сабзавотчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жорий ҳолати ва унинг ўзгариши»

Байманова М.Ж. Исроилова ^.М.

Тошкент вилоят Давлат Педагогика инсти-тути Ик,тисодиёт назарияси кафедраси кат-та укитувчилари

ИКТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК МАЩЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИНГ ЖОРИЙ ДОЛАТИ ВА УНИНГ УЗГАРИШИ

Ицтисодиётни эркинлаштириш шароитида, мева-сабзавотчилик мацсулотлари ишлаб чицаришнинг жорий цолати ва унинг узгариши нафацат ацоли озиц-овцатлари таъминоти масалалари, ицтисодиётнинг реал секторининг усишига бевосита ва саноат тармомни муцим хом ашё мацсулотлари билан таъминлаш орацали цам, билвосита таъси-рини курсатади ва ицтисодиёт тарацциётига уз циссасини цушиб боради.

Дарх,ак,ик,ат, к,ишлок, хужалиги иктисодиётнинг мух,им сох,аси булиб, айникса, жах,он молиявий-иктисодий инкирози кизиган х,озирги давр-да кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чикаришнинг ах,амияти яна-да ошиб бормокда. 2010 йилда кишлок хужалиги мах,сулотларининг ялпи ички мах,сулотдаги улуши 18,0 % ни ташкил этди ва 2004 йилдагига (30%) нисбатан 12,0% га камайди. Бунга сабаб Узбекистон иктисодиётининг индустрлашиб, кайта ишлаш сох,аларининг ривожланиб бора-ётганлиги билан боFлик1Дир. Буни асосий капиталга киритилаётган инвестициялар-да сох,анинг улуши 2004 йилдаги 4,4 % лик даражадан 2010 йилда 1,4 % га кадар па-сайганидан х,ам куриш мумкин. Кишлок хужалигида банд булганлар сонининг 2004 йилдаги 30,6 % дан 2010 йилдаги 26,2 % га кадар пасайганлигини ижобий бах,олаш мумкин. Бу самарали хужалик юритиш шарти билан белгиланиб, Пре-зидентимиз кишлок хужалигидаги банд-лар сони ривожланган мамлакатлардаги каби 8-10 % булса кифоя, деган масалани куйган эдилар.

Кишлок хужалигидаги асосий ишлаб чик,ариш фондларининг таркибида бино-иншоотлар (30,3 %), машина ва ускуна-лар (25,2%), ишчи чорвалар (24,8 %) улу-ши анча катта, транспорт воситалари эса атиги 7,0 % ни ташкил этади.

2010 йилда кишлок хужалигига ки-ритилган асосий инвестициялар-ни молиялаштириш манбалари буйича тах,лил килиш шуни курсатдики, асосий х,исса банк кредитлари ва бошка карз маблаFларига (46,8%), республика бюд-жетидан ажратилган маблаFларга (22,7%), корхона ва ах,олининг уз маблаFларига (16,3 %) туFри келмокда. Хорижий инвестиция ва кредитлар эса анча к,иск,ариб, 14,2% ни ташкил этмокда. Бу алох,ида х,удудларнинг молиявий мустакиллигини ошириш буйича олиб борилаётган тад-бирлар билан боFлик1 булиб, 2010 йилда бутун ик,тисодиётга инвестициялар таркибида республика бюджетининг х,иссаси 35,5 % ни, корхона ва ах,оли маблаFлари эса 54 % ни ташкил этади. Куриниб туриб-дики, бу жих,атдан кишлок хужалигидаги курсаткичлар анча паст (1-расм).

1-расм. 2010 йилда к,ишлок, хужалигига киритилган асосий инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари буйича таркиби, (% х.исобида)1.

20,4

26,8

□ Банк кредитпари ва к;арз маблатар ■ Хорижий инвестициялар ва кредитлар п Республика бюжетм

□ Корхона ва а^оли маблаглари.

Республика даражасида олиб борила-ётган чора-тадбирлар ФарFона вилояти-да мева-сабзавот етиштиришда х,ам уз ак-сини топмокда, яъни дех,к,он ва фермер хужаликлари мева-сабзавот етиштиришда х,ам етакчилик килмокда. 2010 йилда жами сабзавот мах,сулотининг 85,5 % и дех,кон хужаликларида, 14,2% и фермер хужаликларида етиштирилмокда. Картош-канинг мос равишда 83,7 %, 15,0 % и, по-лиз экинларининг 51,7 %, 48,1 %, меванинг 30,8 %, 66,4 %, узумнинг 84,2 %, 15,4 % и мос равишда дех,кон ва фермер хужаликлари томонидан ишлаб чикарилди.

Куриниб турибдики, дех,кон хужаликлари асосан, сабзавот, картошка, узумчиликда, фермер хужаликлари эса мева ва полиз экинлари етиштиришда салмокли урин тутмокда. Бу ФарFона ви-лоятида шахсий томорка хужаликларидан самарали фойдаланилиши, ах,олининг дех,кончилик маданияти ва тажрибасини чукур эгаллаганлиги билан боFликдир.

2010 йилги курсаткичларга кура, ФарFона вилояти шахсий томорка хужаликларида мева-сабзавот ишлаб чикариш учун ажратилган экин майдон-лари жами вилоят буйича 744677 та ои-лада 42400 га ни ташкил килиб, унинг 25,2 % и сабзавот учун, 11,8 % и картошка, 24,5 % мевага, 12,3 % и узумчиликка мулжалланган. Полиз экинлари учун ати-ги 1,2%, озука экинлари учун 9,7%, тут,

терак ва бошка кучатлар учун эса 2,8 % экин майдонлари ажратилган. Сабзавот-чиликка ихтисослашган экин майдонла-ри, асосан, Олтиарик (19,6 %), Риштон (12,1%), Тошлок (8,5%) туманлари шахсий томоркаларида жойлашган. Картошка етиштиришга эса Тошлок (12,9 %), Бешарик (7,9 %), Ёзёвон (7,6 %), ФарFона (6,8 %) туманлари ихтисослашган. Узбекистон (9,4 %), ФарFона (9,5 %), Тошлок (8,1 %) туманлари ва Кувасой шах,ри (7,1 %) турли мева-ларни етиштиришда етакчилик килсалар, узумчиликда Узбекистон (16,4 %), Охунбо-боев (16,3 %), Олтиарик (12,7 %) туманла-ри донг чикарган.

Буни шахсий томорка хужаликларида мева-сабзавот етиштириш учун та-лаб килинаётган уругчилик ва кучатлар микдоридан х,ам куриш мумкин. Жум-ладан, сабзавот етиштиришда уругликка булган энг юкори эх,тиёж Олтиарик (19,6 %), Риштон (12,1 %), Тошлок туманлари-да (8,5 %) кузатилади. Полиз экинлари буйича асосан, Ёзёвон (30,1 %), Кува (28,4 %) шахсий томоркалари уругликка юкори талаб билдирган.

Мева кучатларига Кувасой (6,4 %), Бешарик (6,4 %), Охунбобоев (6,4 %), Риштон (6,4 %), Тошлок (7,5 %), Учкуприк (7,5 %), ФарFона (8,6 %) туманларида эътибор катта. Узумчилик ерларини кенгайтириш ва янги навларини етиштиришга Охунбобоев (14,8 %), Олтиарик (12,0 %), ФарFона

1 Узр. Давлат статистика Кумитаси маълумотлари асосида тузилди ва хисобланди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2011

(10,2 %) туманларида катта кизикиш би-лан каралмокда1.

Умуман олганда, ФарFона вилояти-да 2007-2010 йилларда ах,оли жон бо-шига 40,8 кг картошка (Республика курсаткичидан 0,3 кг куп), 114,6 кг саб-завот (Республика курсаткичидан 48,7 кг га кам), 55,7 кг мевалар (Республика курсаткичидан 12,5 кг куп), 16,0 кг узум (Республика курсаткичидан 15,3 кг кам) етиштирилди. Бу ФарFона водийси вило-ятларига караганда анча кам булиб, факат картошка (Андижон вилоятидан 0,5 кг куп) ва мевалар буйича (Наманган вилоя-тидан 18,6 кг куп) юкори урин тутади, узум буйича уртача х,олатни эгаллайди.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, фермер хужаликлари кишлок хужалигида етакчи буFин сифатида самарали хужалик шакли эканлигини тобора намоён этиб бормокда. Фермер хужаликлари сони-нинг купайиши уларга уз вактида моддий-техника ресурслари таъминоти буйича хизмат курсатишнинг х,олатига боFлик.

2010 йилда ФарFона вилоятида мева-сабзавот мах,сулотлари етишти-риш учун зарурий уруFлик, кучат, минерал уFит ва бошка ресурсларни туман ва шах,арлардаги мавжуд 72 та савдо дуконлари оркали етказиб берувчи таш-килотлардан олинади.

Хозирги пайтда узумчиликка ихтисос-лашган фермер хужаликларида х,ам ток-зорларни таъмирлаш, янги узум навла-ри билан тулдириб боришга катта эъти-бор каратилмокда. 2010 йилда ФарFона вилояти буйича узумчиликка ихтисослаш-ган фермер хужаликларининг жами 502 га. токзорлари кайта таъмирланиб, 152 минг туп узум кучатлари, жумладан, 70 минг туп хураки, 80 минг винобоп, 2 минг туп кишмишбоп узум кучатлари вилоят-нинг уз х,удудида таъминланиши кузда ту-тилган.

ФарFона вилояти фермер

хужаликларида 2010 йил х,осили учун сабзавот, полиз ва картошка экинлари учун талаб этиладиган уруFлик таъминоти ФарFона вилояти буйича жами сабзавот экинлари учун 21240 кг уруFлик та-

1 ФарFона вилояти Иктисодиёт Бош бошкармаси маълумотлари.

лаб этилиб, унинг 12355 кг асосий майдон учун, 8885 кг такрорий майдонга экили-ши ва улар вилоятнинг уз имкониятлари х,исобидан таъминланиши кузда тутилган. Полиз экинлари буйича 19662 кг уруFлик асосий экин майдонлари учун, 10062 кг картошка уруFликдан 7662 кг асосий экин майдонлари учун 2400 кг такрорий экин майдони учун талаб этилиб, уларнинг х,аммаси вилоят х,исобидан тулик таъ-минланади. Кушимча талаб этиладиган уруFликка эх,тиёж йук.2

Хозирги пайтда сабзавот, картошка ва полиз экинлари, асосий экин май-донларида етиштирилмокда, оралик ва такрорий экин майдонларига экиш тула йулга куйилмаган. Бу ерлар мелиоратив х,олатининг ёмонлашишига, бузилиши-га олиб келади. Мева-сабзавот экин май-донларида х,ам алмашлаб экиш тизимини жорий этишни яхшилаш зарур.

Узбекистон учун сувдан фойдала-ниш ва сувни тежаш технологиялари мух,им а^амиятга эга. Узбекистон кишлок хужалигида шароити ухшаш булган бошка мамлакатларга нисбатан сезиларли да-ражада куп сув сарфланади. Айни пайтда кишлок хужалиги товар мах,сулоти ишлаб чикарувчиларига ажратилаётган лимит-нинг камлиги ва сув учун туловларнинг юкорилигидан шикоят килишади. Шу-нинг учун х,ам боскичма-боскич томчи-латиб суFориш усулига утилмокда. Том-чилатиб суFориш нафакат суFориш, балки усимликларни озиклантириш ^ам ^исобланади. Бунда уFитлар далага со-чиб юборилмасдан сувда эритилади. Мос равишда х,ам уFит, ^ам сув иктисод килинади. Агар очик усулда сабзавот етиштиришда томчилатиб суFоришни ри-вожлантириш туFрисида гапиришга ^али эрта булсада, иссикхона хужалигида уни тула куллаш мумкин. Катта идиш ва сув бе-ришни созлайдиган жи^оз билан пластик трубалардан иборат оддий томчилатиб суFориш курилмасининг нархи карийиб 400 АКШ долларини ташкил килади. Унинг самараси кандай? Узбекистондаги иссикхоналарда сабзавотларнинг уртача х,осилдорлиги бир кв. метрдан 5-7 кг ни

2 ФарFона вилояти Иктисодиёт Бош бошкармаси маълумотлари асосида хисобланди.

ташкил килади. 10 кг х,осил олиш эса жуда яхши курсаткич х,исобланади ва бунга х,ар доим х,ам эришилмайди. Энг оддий том-чилатиб суFориш курилмасидан фойдала-ниш бир кв. метрдан кафолатли равиш-да 10 кг х,осил олиш имконини беради, кулланилаётган уFитлар таркибини туFри танлаш натижасида эса бундан х,ам юкори х,осил олишга тула имконият яратилади.

Бундан ташк,ари, иктисодиёт реал сек-торининг жадал усиши ишлаб чикариш инфратузилмаси хизматларига булган эх,тиёжнинг тухтовсиз равишда усишига олиб келмокда.

"Ишлаб чикариш ва ижтимоий ин-фратузилмани ривожлантириш" Дав-лат дастурида кузда тутилган юкоридаги чора-тадбирларнинг амалга оширили-ши мева-сабзавот мах,сулотларини юкори сифатларда хорижга етказиб берилиши-ни таъминлайди. Бундан ташк,ари, кишлок инфратузилмаси ва унинг таркибига ки-

рувчи муассасаларнинг фаолиятини ривожлантириш х,амда агросаноат мажму-алари билан боFлик1 вазифаларини жон-лантириш долзарб булиб турибди.

Бозор ва ишлаб чикариш инфратузилмаси субъектларининг кишлок хужалиги мах,сулоти етиштирувчилар билан узаро муносабатини шакллантириши ло-зим. Кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чик,арувчилар тижорат бан-клари билан молиявий-иктисодий, "Кишлокхужаликкимё" АЖ туман булими, ДАЖ МТП ва мукобил МТП лар, нефть мах,сулотлари базаси, касаба уюшмаси, сувдан фойдаланувчилар уюшмаси, агро-фирмалар билан хизмат курсатиш, солик, инспекцияси, бандлик хизмати билан амалдаги конунчилик асосида лойих,а-смета бюроси, консалтинг марказлари, нотариал идоралар билан ихтиёрий асос-да муносабатлар урнатишлари зарур.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Дех,кончилик тараккиёти-фаровонлик манбаи.Т."Узбекистон" 1993.

2. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислох,отларни чукурлаштириш йулида-Т.: "Узбекистон" 1995.

3. Каримов И.А. Кишлок хужалигини ислох, килиш. Аграр муносабатлар-нинг янги турларини шакллантириш.-Т.: "Узбекистон". 1995.

4. Каримов И.А. Жах,он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон ша-роитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари / И.А.Каримов.-Т: Узбекистон. 2009.

5. АбдуFаниев А., АбдуFаниев А.А., "Кишлок хужалиги иктисодиёти". Т.:"Узбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт ЖамFармаси".2004.

6. Беркинов Б.Б., Ташматов Р.Х. Узбекистонда фермер хужаликларига хизмат курсатувчи инфратузилмаларни ривожлантириш йуналишлар.// Укув кулланма.-Т.: ТДИУ,2007,44 б.

7. Зокиров О. Агроиктисодиёт. Укув кулланма. "Андижон".1996.

8. Зокиров О.,А.Пардаев. Кишлок хужалик иктисодиёти (Дарслик).Т.:УАЖБНТ. Маркази. 2003

Рахимов З.О.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.