Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ (Фарғона вилояти мисолида)'

МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ (Фарғона вилояти мисолида) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
841
218
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ҳ. М. Исроилова, М. Ж. Байманова

Қишлоқ хўжалиги иқтисодиётнинг муҳим соҳаси бўлиб, айниқса, жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози авж олиб бораётган ҳозирги даврда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг аҳамияти янада ошиб бормоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ (Фарғона вилояти мисолида)»

^.М.Исроилова

Тошкент вилоят Давлат педагогика инсти-тути иктисодиёт назарияси кафедраси катта укитувчиси М.Ж.Байманова

Тошкент вилоят Давлат педагогика инсти-тути иктисодиёт назарияси кафедраси катта укитувчиси

МУСТАКИЛЛИК ИИЛЛАРИДА КИШЛОК ХУЖАЛИГИ СО^АСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ (Фаргона вилояти мисолида)

Цишлоц хужалиги ицтисодиётнинг муцим соцаси булиб, айницса, жацон молиявий-ицтисодий инцирози авж олиб бораётган цозирги даврда цишлоц хужалиги мацсулотларини ишлаб чицаришнинг ацамияти яна-да ошиб бормоцда.

2010 йилда кишлок хужалиги махсулотларининг ялпи ички махсулотдаги улуши 18,0 % ни ташкил этди ва 2001 йил-дагига (30%) нисбатан 12,0% га камайди. Бунга сабаб Узбекистон иктисодиётининг индустрлашиб, кайта ишлаш сохаларининг ривожланиб бораётганлиги билан боFликдир. Буни асосий капиталга ки-ритилаётган инвестицияларда соханинг улуши 2004 йилдаги 4,4 % лик даражадан 2009 йилда 1,4 % га кадар пасайганидан хам куриш мумкин. Кишлок хужалигида банд булганлар сонининг 2004 йилдаги 30,6 % дан 2009 йилдаги 26,2 % га кадар пасайганлигини ижобий бахолаш мумкин. Бу хол самарали хужалик юритиш шарти билан белгиланган булиб, Президентимиз кишлок хужалигидагида банд булганлар сони ривожланган мамлакатлардаги каби 8-10 % булса кифоя, деган масаланинг амалий куринишидир.

Кишлок хужалигидаги асосий ишлаб чикариш фондларининг таркибида бино-иншоотлар (30,3 %), машина ва ускуналар (25,2%), ишчи чорвалар (24,8 %) булиб, транспорт воситалари эса атиги 7,0 % ни ташкил этади. Яъни тармок асосий воситалари таркибида ижобий узгаришлар,

ва бунда унинг инфратузилмасига доир кисми усиши долзарб масала булиб ту-рибди.

2009 йилда кишлок хужалигига ки-ритилган асосий инвестицияларни мо-лиялаштириш манбалари буйича тахлил килиш шуни курсатдики, асосий хисса банк кредитлари ва бошка карз маблаFларига (46,8%), республика бюджетидан аж-ратилган маблаFларга (22,7%), корхона ва ахолининг уз маблаFларига (16,3 %) туFри келмокда. Хорижий инвестиция ва кредитлар эса 14,2% ни ташкил этмокда. Бу алохида худудларнинг молиявий мустакиллигини ошириш буйича олиб бо-рилаётган тадбирлар билан боFлик булиб, 2008 йилда бутун иктисодиётга инвести-циялар таркибида республика бюджети-нинг хиссаси 35,5 % ни, корхона ва ахоли маблаFлари эса 54 % ни ташкил этди. Куриниб турибдики, бу жихатдан кишлок хужалигидаги курсаткичлар анча паст.

ФарFона вилояти республика кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришда мухим урин тутиб, 2009 йилда ялпи кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришдаги улуши 8,0 % ни, хусусан, дехкончилик махсулотларида 9,4 % ни

1 Узб.Рес.Давлат стат.кумитаси ва ФарFона вилоят статистика бошкармаси маълумотлари асосида хисобланди. Сельское хозяйство Узбекистана. 2009. Статистический сборник.-Т., 2009.-45,46,47-бетлар.

26,8

□ Банк кредитлари ва к;арз маблаглар

■ Хорижий инвестициялар ва кредитлар

□ Республика бюжети

■ Корхона ва а*оли маблаглари.

2009 йилда к,ишлок, хужалигига киритилган асосий инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари

буйича таркиби, 1 (% х,исобида).

ташкил этди. 2009 йилда ФарFона вилояти ялпи кишлок хужалиги мах,сулоти 1064,0 млрд. сумни ташкил этиб, унинг 62,0 % дех,кончилик мах.сулотларидир1.

ФарFона вилояти умумий ер майдо-ни 570,9 минг гектарни ташкил этиб, республика умумий ер фондининг 2,6 % ини эгаллайди. Унинг 5,0 % кишлок хужалиги корхоналари х,иссасига, 49,2 % фермер хужаликларига, 11,3 % дех,кон хужаликларининг х,иссасига туFри келмокда.

2008 йилда ФарFона вилояти умумий экин майдонларининг 24,4 % ида мева-сабзавот мах,сулотлари етиштирилган. Жумладан, 14,1 % да мевалар, 5,4 % да

сабзавот экинлари, 2,8 % да картошка, 1,5

1-жадвал. Фаргона вилоятида мева-сабзавот ишлаб чикаришининг жорий ^олати2 х,исобида).

% да узум, 0,5 % да эса полиз экинлари ишлаб чикарилган булиб, 2004 йилдаги-га нисбатан сабзавот (132,2 %), картошка (143,9 %), мева (112,4 %), полиз экин май-донлари (107,7 %) анча ошган, биргина узумчиликка ихтисослашган ер майдонла-ри 16,7 % га кискарган.

2008 йилда х,акикатда жами 384,1 минг тонна сабзавот ишлаб чикарилди. Бу эса белгиланган истикбол режасининг 105,2 % ини ташкил этади. Мева ишлаб чикариш х,акикатда 199,3 минг тонна (117,2 %), кар -тошка 135,8 минг тонна (100,3 %), полиз ишлаб чикариш 25,6 минг тонна (101,2%), узум ишлаб чикариш х,акикатда 56,4 минг тонна (112,5 %)ни ташкил этди (1-жадвал).

(минг тонна

Махсулот турлари Барча тоифадаги хужаликларда

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 йилга нисбатан 2008 й.да, % хисобида Республика курсаткичларига нисбатан, % хисобида

Сабзавот 310,0 306,6 316,9 357,1 384,1 420,1 135,5 7,4

Картошка 99,8 98,4 108,7 121,8 135,8 158 158,3 10,3

Полиз 24,5 21,1 24,1 24,7 25,6 47,3 193,1 4,3

Мева 115,1 138,6 165,4 178,1 199,3 233,3 202,7 15,1

Узум 37,0 42,2 44,3 53,1 56,4 59,9 161,9 6,7

2 Жадвал УзР. Давлат Статистика К|умитаси ва Фаргона вилояти стат. Бош^армаси маълумотлари асосида тузилди ва х,исобланди. Сельское хозяйство Узбекистана. Статистический сборник. Т., 2008. 45,46, 47-бетлар.

2009 йилда ФарFона вилояти туманла-рида жами 13800 га экин майдони саб-завот экинларига ажратилиб, 404,0 минг тонна хосил олиш кузда тутилган булса, хакикатда 420,1 минг тонна (103,9%) хосил олинди. Сабзавот экин майдони ва ялпи хосилида Олтиарик, Риш-тон, Тошлок, Узбекистон, Кува туманла-ри етакчи урин тутади. Картошка буйича Тошлок, Сух,ФарFона, Кува туманлари, полиз экинлари буйича Ёзёвон, Кува ва Узбекистон туманлари юкори салмокка эга этиб белгиланган. Мева етиштириш-да Кувасой шахри ва ФарFона, Кува, Узбекистон, Риштон, Бешарик туманлари етакчилик килса, узумчиликда Охунбобо-ев, Олтиарик, Узбекистон, ФарFона туман-ларининг хиссаси юкори1.

Умуман олганда, экин майдонлари-да ва ишлаб чикаришда руй бераётган ижобий таркибий узгаришлар ширкат хужаликларини фермер хужаликларига айлантириш жараёнини чукурлаштириш, шунингдек, хукумат томонидан мева-сабзавот ва узумчиликни ривожлантириш, олиб бораётган иктисодий ислохотларни чукурлаштириш натижасида нотехник экинларни етиштиришга ихтисослашган фермер хужаликлари сонининг купайиши билан боFл и кдир2.

Амалга оширилган чора-тадбирлар доирасида тугалланган ширкат хужаликларининг негизида 35 минг-та мева-сабзавот ва узумчиликка ихтисослашган фермер хужаликлари ташкил килиниб, 149,0 минг гектар боF ва токзор-лар уз эгаларини топди.

1 Фаргона вилояти и^тисодиёт бош бош^армасидан олинган маълумотлар асосида х,исобланди.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 9-январдаги ПФ-3709 сонли "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасида иктисодий ислохотларни чукурлаштириш чора-тадбирлари туFрисида" ги Фармони, Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 11-январдаги ПК.-255 сонли "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасини ислох килиш буйича ташкилий чора-тадбирлар туFрисида"ги карори, Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 10-мартдаги 42-сон-ли "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасида агросаноат фирмалари ташкил этиш ва уларнинг фаодиятини йулга куйиш тартиби туFрисидаги Низомни тасдиклаш тасдиклаш хакида"ги карори, Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 7 июлдаги "Фермер хужаликларини мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлаш ускуналари ва минитехнологиялар билан таъминлаш борасида таклифларни тайёрлаш буйича Ишчи гурухни ташкил килиш туFрисида"ги Фармойиши.

Республика даражасида олиб борила-ётган чора-тадбирлар ФарFона вилоятида мева-сабзавот етиштиришда хам уз ак-сини топмокда, яъни дехкон ва фермер хужаликлари мева-сабзавот етиштиришда хам етакчилик килмокда. 2008 йилда жами сабзавот махсулотининг 85,5 % и дехкон хужаликларида, 14,2% фермер хужаликларида етиштирилмокда. Картош-канинг мос равишда 83,7 %, 15,0 % , полиз экинларининг 51,7 %, 48,1 %, меванинг 30,8 %, 66,4 %, узумнинг 84,2 %, 15,4 % мос равишда дехкон ва фермер хужаликлари томонидан ишлаб чикарилмокда.

Куриниб турибдики, ширкат хужаликларининг мева-сабзавот ишлаб чикаришдаги улуши уртача 1% гача па-сайиб кетди. Дехкон хужаликлари асосан, сабзавот, картошка, узумчиликда, фермер хужаликлари эса мева ва полиз экинлари етиштиришда салмокли урин тутмокда. Бу ФарFона вилоятида шахсий томорка хужаликларидан самарали фойдаланили-ши, ахолининг дехкончилик маданияти ва тажрибасини чукур эгаллаганлиги билан бOFЛ и кдир.

2009 йилда белгиланган истикбол курсаткичларига кура, ФарFOна вилояти шахсий томорка хужаликларида мева-сабзавот ишлаб чикариш учун ажратил-ган экин майдонлари жами вилоят буйича 744677 та оилада 42400 гектарни ташкил килиб, унинг 25,2 % и сабзавот учун, 11,8 % и картошка, 24,5 % мевага, 12,3 % и узумчиликка мулжалланган. Полиз экинлари учун атиги 1,2%, озука экинлари учун 9,7%, тут, терак ва бошка кучатлар учун эса 2,8 % экин майдонлари ажра-тилган. Сабзавотчиликка ихтисослашган экин майдонлари, асосан, Олтиарик (19,6 %), Риштон (12,1%), Тошлок (8,5%) туманлари шахсий томоркаларида жойлаш-ган. Картошка етиштиришга эса Тошлок (12,9 %), Бешарик (7,9 %), Ёзёвон (7,6 %), ФарFOна (6,8 %) туманлари ихтисослашган. Узбекистон (9,4 %), ФарFOна (9,5 %), Тошлок (8,1 %) туманлари ва Кувасой шахри (7,1 %) турли меваларни етиштиришда етакчилик килсалар, узумчилик-да Узбекистон (16,4 %), Охунбобоев (16,3 %), Олтиарик (12,7 %) туманлари донг чикарган).

Буни шахсий томорка хужаликларида мева-сабзавот етиштириш учун та-лаб килинаётган уругчилик ва кучатлар микдоридан хам куриш мумкин. Жум-ладан, сабзавот етиштиришда уругликка

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

булган энг юкори эхтиёж Олтиарик (19,6 %), Риштон (12,1 %), Тошлок туманлари-да (8,5 %) кузатилади. Полиз экинлари буйича асосан, Ёзёвон (30,1 %), Кува (28,4 %) шахсий томоркалари уруFликка юкори талаб билдирган.

Мева кучатларига Кувасой (6,4 %), Бешарик (6,4 %), Охунбобоев (6,4 %), Риштон (6,4 %), Тошлок (7,5 %), Учкуприк (7,5 %), ФарFона (8,6 %) туманларида эътибор катта. Узумчилик ерларини кенгайтириш ва янги навларини етиштиришга Охунбобоев (14,8 %), Олтиарик (12,0 %), ФарFона (10,2 %) туманларида катта кизикиш би-лан каралмокда.

ФарFона вилоятида ишлаб чикарилган мева-сабзавот махсулотлари асосий тур-ларининг ялпи хосили ва таркиби маълу-мотларга кура, сабзавот, полиз, картошка махсулоти 2009 йилда 2008 йилга нисба-тан ошган. Мева махсулотлари 17088 тон-нага, узум хосили 1600 тоннага кискарган. Вилоятда сабзавотлардан помидор, сабзи, бодринг, пиёз, карам, баклажон, лавлаги, LuолFом, турп ва бошкалар етиштирилади. 2008 йилда асосий экин сифатида хам, та-крорий экин сифатида хам баклажон ва лавлаги етиштирилмади.

Вилоятда 2009 йилда 48929 тонна полиз экинлари етиштирилиб, уларнинг 54,2 % и тарвуз, 38,9 % и ковун ва колган 6,9 % и ковокдан иборат булди. 2009 йилда полиз экинлари оралик экин сифатида хам, такрорий экин сифатида хам етиштирилмади.

Умуман олганда, ФарFона вилоятида 2006-2009 йилларда ах,оли жон бо-шига 40,8 кг картошка (Республика

курсаткичидан 0,3 кг куп), 114,6 кг сабзавот (Республика курсаткичидан 48,7 кг га кам), 55,7 кг мевалар (Республика курсаткичидан 12,5 кг куп), 16,0 кг узум (Республика курсаткичидан 15,3 кг кам) етиштирилди. Бу ФарFона водийси вило-ятларига караганда анча кам булиб, факат картошка (Андижон вилоятидан 0,5 кг куп) ва мевалар буйича (Наманган вилоятидан 18,6 кг куп) юкори урин тутади, узум буйича уртача холатни эгаллайди.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, фермер хужаликлари кишлок хужалигида етакчи буFин сифатида самарали хужалик шакли эканлигини тобора намоён этиб бормокда. Фермер хужаликлари сони-нинг купайиши уларга уз вактида моддий-техника ресурслари таъминоти буйича хизмат курсатишнинг холатига боFлик.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, кишлок хужалигида мева-сабзавотчилик тармоFини муваффакиятли ривожланти-риш учун учта омил мухим ахамиятга эга: 1) усимликларнинг биологик хусусиятла-рига мос келадиган ва иклим шароитла-рини (харорат, куёш нури, ёFингарчилик микдори ва х,.к.) хисобга оладиган шаро-ит ва технологияларни яратиш. 2) ^ит: барча мамлакатларда дехкончиликда УFитдан фойдаланилади. Уларни куллаш иктисодий жихатдан самарали ва эко-логик жихатдан зарарсиз булиши мухим ахамиятга эга. 3) Селекция: уруFчилик ва навларни махаллий шароитларга мослаш-тириш. Бусиз агротехника ва уFитлардан фойдаланиш кутилган натижани бермай-ди.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Дехкончилик тараккиёти-фаровонлик манбаи. Т. "Узбекистон" 1993.

2. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида-Т.: "Узбекистон" 1995.

3. Каримов И.А. Кишлок хужалигини ислох, килиш. Аграр муносабатларнинг янги турларини шакллантириш.-Т.: "Узбекистон". 1995.

4. Салимов Б.Т., АбдуFаниев А., Юсупов М.С. Кишлок хужалигида иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг асосий йуналишлари.// Укув кулланма.-Т.: ТДИУ, 2007, 36-б.

5. Ташпулатова Л.М. Минтаканинг ижтимоий-иктисодий салохияти.-Т.: ТДИУ, 2004.

6. Хусанов Р.Х., М.Косимов. "Дехкон хужалигини юритишнинг илмий ва амалий асослари", Т.: Чулпон.2000.

7. Косимова М.С., Юсупов М.А., Джалалова И.А., Имомов Х.М. Узбекистонда ки-чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик: ривожлантириш, муаммолар ва ечимлар.// Укув кулланма.-Т.:ТДИУ, 2007

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.