Научная статья на тему 'Иқтисодиёт назарияси иқтисодий фанларнинг пойдевори сифатида'

Иқтисодиёт назарияси иқтисодий фанларнинг пойдевори сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
14896
519
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодиёт назарияси / янги институционал иқтисодиёт / неоинституционализм / эволюцион иқтисодиёт / миллий ҳисобчилик тизими. / economic theory / the new institutional economics / neoinstitutionalism / evolutionary economics / the system of national accounts

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулев Алишер Файзиевич, Мамбетжанов Қаҳрамон Қурбондурдиевич

Мақолада иқтисодиёт назариясининг миллий ҳисобчилик тизими контекстида бошқа иқтисодий фанлар билан ўзаро алоқаси муаммолари таҳлил этилган. Муаллифлар иқтисодиёт назариясининг иқтисодий фанлар ўртасида устуворлигини эътиборга олиб, бир неча илмий йўналишларни таклиф этишган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC THEORY ON THE CUSP OF AN ECONOMIC SCIENCE

The article discusses the relationship between economic theory with different economic disciplines in the context of the system of national accounts. Given that economic theory is the most priority among economic disciplines authors propose in the framework of this theory, the feasibility of the formation of a number of scientific direction.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиёт назарияси иқтисодий фанларнинг пойдевори сифатида»

>

Расулев А.Ф.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори; Мамбетжанов К.К., Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ИКТИСОДИЙ ФАНЛАРНИНГ ПОЙДЕВОРИ СИФАТИДА1

РАСУЛЕВ А.Ф., МАМБЕТЖАНОВ Щ. ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ИКТИСОДИЙ ФАНЛАРНИНГ ПОЙДЕВОРИ СИФАТИДА

Маколада иктисодиёт назариясининг миллий х,исобчилик тизими контекстида бошка иктисодий фанлар билан узаро алокаси муаммолари тах,лил этилган. Муаллифлар иктисодиёт назариясининг иктисодий фанлар уртасида устуворлигини эътиборга олиб, бир неча илмий йуналишларни таклиф этишган.

Таянч иборалар: иктисодиёт назарияси, янги институционал иктисодиёт, неоинститу-ционализм, эволюцион иктисодиёт, миллий х,исобчилик тизими.

РАСУЛЕВ А.Ф., МАМБЕТЖАНОВ К.К. ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ КАК ФУНДАМЕНТ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ НАУКИ

В статье рассматриваются проблемы взаимосвязи экономической теории с различными экономическими дисциплинами в контексте с системой национальных счетов. Учитывая, что экономическая теория является важнейщим приоритетом среди экономических дисциплин авторами предлагается в рамках данной теории целесообразность формирования ряда научных направлений.

Ключевые слова: экономическая теория, новая институциональная экономика, неоинституционализм, эволюционная экономика, система национальных счетов.

RASULEV A.F., MAMBETJANOV K.K. ECONOMIC THEORY ON THE CUSP OF AN ECONOMIC SCIENCE

The article discusses the relationship between economic theory with different economic disciplines in the context of the system of national accounts. Given that economic theory is the most priority among economic disciplines authors propose in the framework of this theory, the feasibility of the formation of a number of scientific direction.

Keywords: economic theory, the new institutional economics, neoinstitutionalism, evolutionary economics, the system of national accounts.

1 Ушбу макола мушох,ада учун такдим килинган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Ижтимоий-ицтисодий тизимлар уларнинг амал цилиш ва ривожланиш цонуниятларини ургатувчи бир цатор илмий йуналишларда курсатиб берилган мезонлардан кура реал цаётда анча мураккаб ва куп циррали таркибий тузилмага эга булган тизим цисобланади.

Тадкикодчилар фикрича, иктисодий сохадаги барча илмий-укув йуналишларни (демак, тегишли фанлар хам) шартли ра-вишда 3 та гурухга булиш мумкин:

1. Умумиктисодий тавсифга эга булган илмий-укув йуналишидаги гурух.

2. Махсус иктисодий йуналишдаги гурух.

3. Тармоклар буйича йуналтирилган

гурух.

Биринчи гурухга иктисодиёт назария-си, иктисодий тарих, иктисодий таъли-мотлар тарихи каби йуналишларни ки-ритиш мумкин. Ушбу гурух илмий-укув йуналишлар орасидаги энг кичиги, лекин бошкаларига нисбатан анча кенг, фунда-ментал ва методологик ролни уйнайдиган йуналиш хисобланади. Ушбу гурух тар-кибига кирувчи фанларда ижтимоий так-рор ишлаб чикариш амал килиши ва ри-вожланишининг умумиктисодий конун ва конуниятлари урганилади хамда тадкик килинади. Айнан шунинг учун хам ушбу гурухга умумиктисодий тавсифга эга булган йуналиш, деб ном берсак максадга мувофик булади.

Иккинчи гурухга ижтимоий-иктисодий тизимларни тулалигича эмас, балки унинг айрим кисмлари, унсурлари ва бажара-диган вазифаларини чукур урганадиган фанларни киритиш мумкин. Ушбу гурух уз ичига менежмент, маркетинг, бухгалтерия хисоби, статистика, молия, кредит, банк иши ва шу каби бир катор илмий-укув йуналишларини камраб олади.

Учинчи гурухга кандайдир бир тармок амал килишининг узига хос ижтимоий-иктисодий хусусиятларини тадкик кила-диган тармоклар кесимидаги илмий-укув йуналишлари киради. Маълумки, хар хил даражадаги иктисодий фанлар бир-бири билан чамбарчас боFланган. Жумладан,

Узбекистан иктисодиётини самарали ри-вожлантиришнинг назарий асослари си-фатида «Минтака иктисодиёти» фанининг ахамияти жуда каттадир. Бу минтакалар иктисодиётини ривожлантиришда уларнинг табиий-иклимий, экологик ва хужалик юритиш шароитларининг хар хиллиги билан изохланади. Узбекистон иктисодиётини самарали ривожлантиришнинг назарий-услубий асосларини яратишда «Иктисодиёт назарияси» ва «Минтака иктисодиёти» фанлари жуда катта ахамият касб этади. Шу сабабли ушбу илмий-укув йуналишлари уртасидаги узаро алокадорлик ва боFлик-ликни урганиш долзарб ахамиятга эга. «Иктисодиёт назарияси» ва «Минтака иктисодиёти» фанлари уртасидаги узаро боFликлик даражасини чукур тахлил килиш учун куйидаги холатларни хисобга олиш зарур.

Х,озирги кунда макроиктисодий концеп-цияга асосан замонавий бозор иктисодиёти амал килишини миллий даражада назарий жихатдан намоён килиш учун узаро бир-бири билан боFлик булган 5 та субъект фаркланади: булар ишлаб чикарувчилар, истеъмолчилар, давлат, ижтимоий инсти-тутлар ва хорижий субъектлардир. Шун-га асосан миллий хисоблар тизими (МХ,Т) нинг халкаро андазаси буйича иктисодиёт субъектлари узларининг хатти-харакатига ка-раб куйидаги олтита секторга бирлашади:

1. Номолиявий ташкилотлар сектори.

2. Молиявий ташкилотлар сектори.

3. Давлат бошкарув муассасалари сектори.

4. Уй хужаликларига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотлар.

5. Уй хужаликлари сектори.

6. Ташки иктисодий алокалар сектори («Ташки дунё» билан иктисодий алокалар).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Секторлардан энг мухими номолия-вий ташкилотлар сектори хисобланади. Улар даромад (фойда) олиш максадида амал килувчи иктисодиётнинг бирлам-чи бyFинларидир. Ушбу сектордагилар иш юритиш учун уз капитали ёки карз олинган капитални ишга соладиган хамда олинган даромадни ишлаб чикариш фаолиятини кенгайтириш учун сарфлайдиган субъект-лардир. Улар иктисодиётнинг барча субъ-ектларига товар ва хизматларни етказиб беради.

Бу сектордаги иктисодий бyFинларнинг асосий фаолияти шундан иборатки, улар товар ва номолиявий хизматларни бозор конъюктурасига кура ишлаб чикарадилар хамда узларининг харажатларини коплай-диган ва маълум даражада фойда оладиган нархларда сотадилар. Булар уз-узини мод-дий ва пул маблаFлари билан таъминлай-диган, лекин айрим холатларда харажат-ларни коплаш учун бюджетдан хам ёрдам бериладиган корхоналар хисобланади. Булар каторига турли хил мулкчилик шаклла-рига асосланган ишлаб чикариш ёки хиз-мат курсатиш корхоналари, савдо-саноат палаталари, фойда олиш максадида таш-кил килинган турли хил бирлашмалар ва хоказолар киради. Уларнинг молиявий ресурслари узлари ишлаб чикарган товар ва хизматларни сотишдан тушган пул маблаFларига тенгдир.

Мамлакатимизда номолиявий ташкилотлар сектори ичида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасининг урни жуда катта-дир. Шу сабабдан ушбу соханинг ривожла-нишига хукуматимиз томонидан жуда катта эътибор каратилмокда. Бу хусусда Прези-дентимиз Ислом Каримовнинг «Жах,он бан-кининг маърузасида Узбекистон кейинги йилларда тадбиркорлик фаолияти учун иш-билармонлик мухитини яхшилаш сохасида энг яхши натижаларга эришган дунёдаги унта давлат каторидан жой олгани кайд этилган. Ана шу йуналишдаги ислохотлар натижасида ялпи ички махсулотимизда ки-

чик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши 2000 йилдаги 31 фоиздан бугунги кунда 56,7 фоизга етгани ёки 1,8 баробар ошганини алохида таъкидлашни истардим. Хозирги пайтда ушбу сохада жами саноат махсулотларининг учдан бир кисми, кишлок хужалиги махсулотларининг 98 фоизи ишлаб чикарилмокда. Иш билан банд жами ахолимизнинг 77 фоиздан ортиFи - шунга эътибор беринг - мазкур тармокда мехнат килаётгани, уз пешона тери билан нафакат уз оиласини бокаётгани, балки мамлака-тимиз бойлигига бойлик кушаётгани, ав-вало, мустакиллик бизга очиб берган им-кониятларнинг яккол исботи, десам, айни хакикатни айтган буламан», деган фикрла-ридан мамлакатимизда номолиявий сек-торнинг ахамияти накадар юкори даражада эканлигини англаш мушкул эмас1.

Мамлакатнинг иктисодий тараккиёти, товар-пул муносабатларининг ривожлани-ши хамда миллий валюта баркарорлигини таъминлашда молиявий ташкилотларнинг урни бекиёсдир. Шунинг учун хам МХТда молиявий ташкилотлар иктисодиётнинг энг асосий харакатлантирувчи бyFини сифати-да тан олинади.

Молиявий ташкилотлар сектори икти-содиётда асосан пул муомаласини тар-тибга солиш, назорат килиш хамда унинг баркарорлигини таъминлаш билан шуFул-ланадиган иктисодий бyFинлардир. Буларга банклар, кредит уюшмалари, суFурта муас-сасалари ва шу каби ихтисослаштирилган молиявий ташкилотлар киради.

Хозирги кунда жахоннинг айрим мамла-катларида молиявий ташкилотлар сектори

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд ки-йинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ис-лохотларни, иктисодиётимизда таркибий узга-ришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка яна-да кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастур-нинг энг мухим устувор йуналишларига батиш-ланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъру-заси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

таркибига кирувчи банк-молия тизимида олиб борилаётган норационал пул-кредит сиёсатининг юритилиши окибатида молия-вий ресурслар билан реал ишлаб чикариш хажми уртасида номутаносиблик авж ол-мокда. Бу эса, уз навбатида, айрим мамла-катларнинг ханузгача молиявий-иктисодий инкироздан чикиб кетишларига тускинлик килмокда.

Хозирги шароитда молиявий ташкилот-лар сектори ичида банк-молия тизими фао-лиятини мустахкамлаш ва сифат жихатдан янгилаш алохида мухим ахамият касб этади.

Бу борада мамлакатимизда хам утган йили банк тизимини янада мустахкамлаш, банкларнинг капиталлашув даражасини ошириш ва инвестициявий фаоллигини кенгайтириш таъминланди. Банк тизими-нинг жами капитали 2014 йилга нисбатан 23,3 фоиз купайиб, 7 триллион 800 миллиард сумга етди. Сунгги 5 йилда мазкур курсаткич 2,4 баробар усди. Банк тизими капиталининг етарлилик даражаси карийб 24 фоизни ташкил килди. Бу умумий кабул килинган халкаро стандартлардан 3 марта, банк ликвидлиги эса энг юкори курсаткичлардан 2 марта купдир1.

МХТ-20082 халкаро андазасида мар-казий банклар турли функцияларининг улар хизматларини бахолаш ва улардан фойдаланишга таъсирини аниклашга ури-ниб курилди. Унга кура бозор хизматла-ри бозор нархлари буйича бахоланади ва иктисодиётнинг барча секторларига курсатилиши мумкин, бирок уларнинг асо-

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд ки-йинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастур-нинг энг мухим устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъру-заси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

2 2008 йил кабул килинган халкаро Миллий

хисоблар тизимининг стандартлари (тахр.).

сий истеъмолчилари булиб тижорат банк-лари хисобланади3.

Мамлакат иктисодиётининг бир маром-да ривожланиши, иктисодиётнинг соха ва тармоклари уртасидаги мутаносиблик-нинг таъминланиши, ахоли даромадла-рининг ошиши хамда иктисодий ходиса-жараёнларнинг батартиб амал килишида давлат бошкарув муассасаларининг роли жуда каттадир. Шу сабабли МХТда давлат бошкарув муассасалари иктисодиётнинг узига хос алохида сектори сифатида кара-лади.

Давлат бошкарув муассасалари сектори - фойда олишни максад килиб куймаган, асосан иктисодиётни тартибга солиш вази-фасини амалга оширадиган, хар хил бюджет ташкилотлари ва муассасалари сифатида намоён буладиган буFиндир.

Улар ахолига бепул ёки имтиёзли нарх-ларда якка ва жамоавий истеъмолни кон-дириш максадида нобозор хизматларини курсатувчи хамда мамлакат миллий даро-мадини кайта таксимлашда иштирок этув-чи муассасаларни узида бирлаштирадиган иктисодиёт буFинидир. Давлат бошкарув органлари сектори асосан давлат бюдже-ти хисобидан молиялаштирилиб, бошкариб турилади. Буларга давлат бошкаруви, молия бошкарувлари, иктисодиётни тебратадиган, режалаштирадиган, ички ва ташки тинч-лик, атроф-мухитни мухофаза киладиган, соFликни саклаш, спорт, санъат ва мада-ний муассасалар, марказий банк, ижтимо-ий суFурта ташкилотлари ва шу каби дав-латга карашли булган барча ташкилотлар киради. Уларнинг молиявий ресурслари асосан бошка секторларга тегишли булган иктисодий буFинлар тулаган солик ва бошка мажбурий туловлар хисобига хамда уз мулкидан келадиган даромад хисобига шаклланади.

3 Мырзанов Б. 2008 йилги Миллий хисоблар тизими андазаларидаги таркибий узгаришлар ва уларни МДХ мамлакатларининг статистикасида куллаш истикболлари. // «Иктисод ва молия», 2015, 12-сон. -11-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Ушбу секторнинг энг асосий вазифа-си иктисодиётни тартибга солиш, унинг баркарор ривожланишини хар томонла-ма куллаб-кувватлаш булганлиги сабабли турли хил сохаларда узига хос дастурларни ишлаб чикади ва унинг амалиётдаги ижро-сини таъминлайди.

Ахоли турмуш тарзининг сифат жихатдан яхшиланишида, уларнинг маънавий, мада-ний, сиёсий, диний ва шу каби бир катор эхтиёжларининг кондирилишида нотижо-рат ташкилотларининг урни бекиёсдир. Шу сабабли МХТда ушбу ташкилотларга алохида эътибор каратилади.

Уй хужаликларига хизмат курсатувчи но-тижорат ташкилотлари сектори - уй хужа-ликларининг айрим гурухларига бепул хизмат курсатадиган иктисодий бyFинлардир. Буларга соFликни саклаш, таълим, санъат ва маданий хизмат килиш, диний назорат, дам олиш ташкилотлари, касаба уюшмалари ва бошкалар киради. Улар давлат томонидан молиялаштирилмайдиган хамда назорат килинмайдиган ташкилотлар хисобланади. Бу ташкилотларнинг молиявий ресурслари турли хил хайриялар, уй хужаликларининг туловлари ва мулклардан келадиган даро-мадлардан иборат.

Мамлакатда ялпи талабнинг шакллани-шида уй хужалиги сектори мухим урин ту-тади. Айнан уша сектор асосий истеъмол-чи бyFин хисобланади. Шунинг учун хам МХТда уй хужалиги секторига катта эъти-бор каратилади.

Уй хужаликлари сектори иктисодиётда асосан истеъмолчи бyFин хисобланиб, иктисодиётнинг соха ва тармоклари учун ишчи кучи етказиб берадиган энг катта бyFиндир. Уй хужаликлари иш хаки, мулк-дан даромад, кайта таксимланган туловлар хамда уз хужаликларида ишлаб чикарган махсулотларини сотишдан тушган маблаF хисобига молиялаштирилади.

МХТ-2008 халкаро андазасида уй хужалиги секторининг узи хам алохида секторларга ажратилган холда ифодала-

нади. Унда мамлакатдаги ишсизлар сони, ахолининг усиш ёки камайиш суръатлари хам махсус усуллар ёрдамида хисоб-китоб килинади. Уй хужалиги секторининг ах-борот манбалари булиб корхона ва ташкилотларнинг иш хаки буйича такдим килган ахборотлари, солик идоралари-нинг хисоботлари, чакана савдо айланмаси ва мехнат биржаларининг маълумотлари хисобланади.

Мамлакат иктисодий тараккиётида нафа-кат унинг ички омиллари, балки ташки омиллар хам мухим роль уйнайди. Айникса, мамлакатнинг жахон хамжамиятидаги урни ва мавкеи унинг «Ташки дунё» билан узаро муносабатларига боFликдир. Шу сабабли «Ташки дунё» билан амалга оширилади-ган иктисодий муносабатлар муайян да-ражада хисоб-китоб ишларини юритиш-ни талаб килади. МХТда ташки иктисодий алокаларни урганиш ва тахлил килиш максадида алохида сектор, яъни «Ташки дунё» сектори мухим урин тутади.

Ташки иктисодий алокалар, яъни «Ташки дунё» сектори - уз фаолиятида барча хорижий корхона ва ташкилотларни гурухларга булиб, улар билан бизнинг мил-лий корхоналаримизни иктисодий томон-дан боFлайдиган иктисодиётнинг узига хос бyFинидир. Бу секторнинг асосий хусусия-ти шундан иборатки, унинг асосида ишлаб чикариш корхоналари, молиявий муасса-салар, давлат муассасалари, нодавлат но-тижорат ташкилотлари, уй хужаликларига хизмат курсатувчилар ва уй хужаликлари уртасида хеч кандай чегаралар булмайди. Ушбу секторнинг асосий вазифаси мамлакатнинг халкаро иктисодий муносабатлар-даги урнини белгилаш, ташки иктисодий фаолиятни тахлил килиш, жахон бозори-ни урганиш ва шу асосда ташки иктисодий сиёсатни юритишга ёрдам беришдан иборат.

Бизнинг фикримизча, иктисодиётнинг юкорида курсатилган секторларидан таш-кари мамлакат ичидаги алохида худудлар-ни хам субъект сифатида ажратиб курсатиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

максадга мувофикдир. Бунинг бир катор сабаблари бор. Улардан бири шуки, турли хил куриниш ва моделларда мустакил субъект сифатида худудий бозорлар аллакачон уз урнини эгаллаган. Бундан ташкари, ри-вожланган мамлакатларда ижтимоий-икти-содий тараккиёт даражаси ва усиш суръат-ларига худудий омилларнинг таъсири кучлирок хисобланади.

Шу билан бирга миллий иктисодиётнинг самарали ривожланишида жахондаги ри-вожланган мамалакатларнинг умумий солик тушумларида худудий солик тушумлар улу-шининг сунгги ун йилликда усиб бориши-га эътибор каратиш максадга мувофикдир. Бизнинг фикримизча, «Минтака» тушун-часининг куп кирралигини инобатга олган холда, унинг икки хил маънони англатиши-ни куриб чикиш ва улардан кайси бирини амалиётда куллаш лозимлигини аниклаш зарур. Улардан биринчиси, дунёнинг йи-рик минтакалари (Европа, Осиё ва х.к.), иккинчиси, нисбатан кичик минтакалар (Узбекистон, Тожикистон, КирFизистон, Туркманистон ва х.к.).

Аслида дунёнинг купчилик мамлакатла-ри иктисодиётининг самарали ривожланишида махаллий мулк, махаллий бюджет ва солик тушумларидан оптимал фойдаланиш жуда мухим ахамиятга эга.

Бизнинг фикримизча, макроиктисодий моделларда кулланиладиган бешта субъект-га (ишлаб чикарувчи, истеъмолчи, давлат, «Ташки дунё» ва ижтимоий институтлар) кушимча яна иккита, яъни минтакавий ва махаллий бошкарув органлари субъекти-ни киритиш максадга мувофик буларди. Чунки буни амалга ошириш натижасида нафакат такрор ишлаб чикариш тизими-даги ижтимоий-иктисодий жараёнлар-ни чукур урганиш, балки иктисодиётнинг минтакавий хамда махаллий даражадаги ходиса ва жараёнларини ифодаловчи янги, алохида секторлари вужудга келади. Бу эса уз навбатида, миллий хисоблар тизимига

жиддий узгартиришлар киритишни такозо килади.

Масалага бундай ёндашув «Иктисодиёт назарияси» билан «Минтака иктисодиёти» фанларининг узаро алокадорлигини янада мустахкамлайди ва натижада иккала илмий йуналишнинг хам ривожланишига ижобий таъсир курсатади.

Шу уринда, таъкидлаш жоизки, ХХ аср-нинг 90-йилларида Россия иктисодиётининг инкирозга учрашида хукумат томони-дан мамлакатдаги алохида минтака ва худудларнинг узига хос булган хусусият-лари хисобга олинмаганлиги сабаб булди. Хозирги кунда Россия хукумати узининг ижтимоий-иктисодий тараккиётини таъ-минлашда бошкарувнинг самарали усулла-рини Узбекистон Республикаси тажрибаси-дан урганмокда.

Минтаканинг бозор иктисодиётидаги тулаконли субъект сифатида тан оли-нишига оид бундай ёндашув мамлакат ичида худудлар уртасидаги иктисодий муносабатларни хисобга олиш учун статистика тизимини сезиларли даражада ривожлантиришни такозо килади. Энди юкорида таъкидланган фикрларни янада аниклаштиримиз. Минтака иктисодиёти хозирда хам, бундан бир неча йил илгари хам миллий ва хорижий тадкикотчилар то-монидан илмий йуналишнинг асосий йирик тармоFи сифатида тадкик килинмокда.

Булар каторига худудий мехнат так-симоти назариялари, минтакалар тараккиётини моделлаштириш, ишлаб чикариш кучларини такрор хосил килиш усуллари ва улар ривожланишини прогнозлашти-риш, худудий ишлаб чикариш цикллари ва уларнинг амал килиш конуниятлари каби йуналишларни киритиш мумкин. Бирок, бизнинг фикримизча, минтакавий иктисодиёт назарияси буйича мавжуд булган муаммоларнинг барчасини умум-лаштириб, мамлакатнинг турли худуд-ларидаги хужалик юритиш жараёнларининг узига хос хусусиятлари ва умумиктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

томонларини алохида гурухларга ажратган холда урганиш максадга мувофикдир.

Бунда асосий эътиборни минтакалараро ижтимоий-иктисодий алокалар буйича юза-га келадиган муаммолар (минтакалараро ишлаб чикариш, товар алмашинув жара-ёнлари ва х.к.) ва турли вилоятларда бо-зор муносабатларига утишдаги масала-ларнинг солиштирма тахлили кабиларга каратиш зарур. Бундай муаммоларни уз ичига камраб оладиган ва уларни чукур тахлил киладиган «Минтака иктисодиёти» назарияси булимининг «Минтакалараро иктисодиёт» деб номланиши илмий асос-га эгадир. Худди шунга ухшаб турли худуд-ларнинг экологик холатини урганувчи «Худудий экология назарияси» булимининг хам «Минтакавий экология» деб номланиши максадга мувофикдир.

XIX аср охири-ХХ аср бошларида олам-да булиб утган аник ижтимоий-иктисодий узгаришлар туфайли жахондаги мамла-катларнинг салохияти кескин узгарди, ил-гари илFор булган давлатлар 2-уринларга (Англия, Франция), нисбатан колок булган давлатлар эса 1-уринларга чикиб олди (АКШ, Германия). Худди шу даврда етакчи мамлакатларда эркин ракобатга асослан-ган иктисодиётдан купинча монополистик иктисодиётга утиш кучайди. Монополия кучайиши монопол фойда олишга имкон яратди ва иктисодий-ижтимоий ривожла-нишга салбий таъсир кила бошлади. Шу са-бабли антимонопол чоралар куллаш Fояси илгари сурилди ва бу биринчи АК,Шда руй берди. Кейинчалик (ва хозирда) барча давлатлар бундай чорани куллайдилар.

Антитрест сиёсати йули билан иктисодиёт устидан ижтимоий назоратнинг тур-лича метод (усул)лари кулланила бошлан-ди. Бунинг натижасида ана шу усулларнинг назарий асослари юзага келди ва хозирда хам мавжуд.

Иктисодий таълимотлардаги институци-онализм йуналиши АКШда ХХ асрнинг 20-30-йилларида кенг таркалди. Бу йуналиш

номи лотинча «instituto» - урф-одат, кур-сатма, муассаса сузидан олинган булиб, замонавий бозор иктисодиётига утиш жа-раёни билан боFлик равишда руй берди. Чунки бу даврнинг ривожланишини эркин ракобатга асосланган аввалги давр таъли-мотлари билан изохлаш мумкин булмай колди.

Бу таълимот йуналиши вакилларининг фикрича, институтлар жамият ривожла-нишининг ^аракатлантирувчи кучи булиб хизмат киладилар. Бу тушунча асосида иж-тимоий институтлар, масалан, оила, давлат, монополия, касаба уюшмалари ва бошка муассасалар ётади. Бу йуналиш мафкура-чиларининг фикрича, иктисодий катего-риялар булган хусусий мулк, солик, пул, кредит, фойда, савдо ва бошкалар жамият ру^ининг пайдо булиши шаклидир. Демак, улар объектив иктисодий конунларнинг мавжудлигини тула тан олмайдилар ва жа-моат ру^иятининг эволюциясини тахлил этадилар.

Институционализм маълум маънода неоклассик йуналишга мухолифдир.

Неоклассиклар бозор иктисодиётини узини-узи бошкара оладиган (А.Смит фик-ри) тизим деб карасалар (соф иктисодиёт фани), институционализм тарафдорлари иктисодиёт ривожланишининг х,аракатлан-тирувчи кучлари моддий омиллар билан бирга тарихий контекстда караладиган маънавий, ахлокий, хукукий ва бошка омилларга хам боFликдир, деб уйлайдилар.

Демак, бу йуналишнинг тадкикот пред-мети сифатида ижтимоий-иктисодий, шу билан бирга ноиктисодий муаммоларни тахлил этиш илгари сурилади. Шу билан бирга, тадкикот объектлари, яъни институтлар биринчи ёки иккинчи даражали деб каралмайди ва бир-бирига карама-карши куйилмайди1.

Институционализмга хос булган услубий хусусиятлар куйидагилардир:

1 Аузан А. Приоритеты институциональных преобразований в условиях экономической политики. // «Вопросы экономики», 2012, №10.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

1) неоклассикага хос абстракциянинг юкори даражаси ва айникса, нарх наза-риясининг ортодоксал статик характеридан коникмаслик;

2) иктисодий назарияни бошка ижти-моий фанлар билан интеграцияга инти-лиш ёки фанлараро ёндашув устуворлигига ишонч;

3) классик ва неоклассик назариялар-да эмпиризм (тажрибага суяниш) етиш-маслигидан норозилик, чукур микдорий тадкикотлар утказишга чорлаш.

Институционал назария асосида бир катор турли хилдаги мустакил концепция-га эга булган йуналишлар пайдо булди. Улар каторига замонавий институциона-лизм, неоинституционализм, эволюцион иктисодиёт назариялари ва шу кабиларни киритиш мумкин. Замонавий институцио-нализмда хукуматнинг таркибий тузили-ши, хакикий институтлар, яъни ташкилот-лар фаолияти ва хужалик юритиш тизими урганилади.

Неоинституционализм назарияси ижти-моий-иктисодий тизим тараккиётига мулк-чилик муносабатлари ва у билан боFлик булган хукукий меъёрларнинг таъсирини урганади, трансакцион харажатлар ва турли хилдаги шартномаларнинг иктисодий томонларини тадкик килади.

Эволюцион иктисодиёт назарияси ижти-моий-иктисодий жараёнлар ва технологик узгаришлар уртасидаги боFликлик хамда фирма хатти-харакатининг оптимал стра-тегиясини ишлаб чикиш масалаларини урганади.

Фикримизча, институционализм назарияси негизида биз томондан «патоинс-титуционализм» деб номланган янги йу-налишни амалиётга жорий килиш максадга мувофикдир. Ушбу илмий концепцияда асосий эътибор институционал тизим ва институтларнинг узида вужудга келаёт-ган патологик (касаллик) жараёнларни урганишга каратилади. «Патологик жара-

ён» термини грекча «патос» сузидан олин-ган булиб, касаллик деган маънони билди-ради. Охирги йилларда инкироз туфайли жамиятнинг турли катламларида ахолининг бошидан кечирган 0Fир кунларини хисобга оладиган булсак, «патоинституционализм» йуналишининг ривожланиши накадар дол-зарб ахамиятга эга эканлигини тушуниши-миз мумкин.

Хакикатдан хам факатгина сунгги 25 йилликнинг узида жахонда социалистик ти-зимнинг инкирозга учраши натижасида совет тизими, совет иктисодиёти, хаттоки совет империясининг узи хам йуколиб кетди. Олимлар ХХ асрнинг 80-90-йилларидаги совет иктисодиётининг инкирозини 19291933 йиллардаги «Буюк депрессия»дан хам юкори даражада булган, деб таъкидлаган-лар.

Бундан ташкари, 1998 йилдаги «август дефолти» номини олган Осиё бо-зорларидаги инкироз 2008 йилда бош-ланиб, хозиргача давом этаётган жахон молиявий-иктисодий инкирози, жахон иктисодиёти ва турли мамлакатлар хамда миллий иктисодиётнинг таркибий кисмлари уртасидаги чукур номутаносибликларнинг кучайиши, хаттоки, худуд ва тармоклар, алохида олинган корхона ва ташкилотлар даражасида хам мувозанатнинг бузилиши иктисодиётда жиддий «касаллик» мавжуд-лигидан далолат беради.

Маълумки, бундай инкироз ва номутаносибликларнинг вужудга келиши хамда ривожланиши институционал омиллар, колаверса, яхлит институционал тизим билан бевосита боFликдир. Шунинг учун хам патоинституционализмнинг янги илмий йуналиш сифатида ривожлантирилиши асосида, бир томондан, бошкарув иерархи-ясидаги узаро боFликлик ва номутаносиб-ликлар, иккинчи томондан, институционал омиллар, институционал йуналишлар ва хоказоларни урганиш ётади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бундан ташкари, патоинституциона-лизмнинг яна мухим хусусиятларидан бири - институционал тизимда, колаверса, алохида институтлардаги юзага келади-ган патологияларнинг турли хил шакл-лари ва куринишларини урганишдир. Урганиш жараёнида юзага келади-ган асосий муаммолардан бири булиб, «соFлом» ва «носоFлом» институтни бир-биридан фарклашнинг микдор ва си-фат курсаткичлари хамда мезонларини аниклаш хисобланади. «НосоFлом» инсти-тутларга янгилаш ёки узгартиришни талаб киладиган эски институтлар, иктисодиётни модернизациялаш ва ривожлантириш жа-раёнларига халакит киладиган ташкилот-ларни киритиш мумкин.

Бу хусусда мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов Узбекистон Республика-си Конституцияси кабул килинганлигининг 23 йиллигига баFишланган тантанали ма-росимдаги маърузаларида хам таъкидлаб утдилар1.

Фикримизча, «НосоFлом» институтларни маълум бир меъёрлар асосида синфларга ажратиш керак. Масалан, сохалар буйича -ижтимоий, хукукий, экологик сохалардаги «носоFлом» институтлар.

Патоинституционализм назарияси инсти-туционал мухитда, колаверса, алохида инс-титутларда юзага келиши мумкин булган «касалликлар»га ташхис куяди ва унинг олдини олишга ёрдам беради. Шундан ке-либ чиккан холда аник айтиш мумкин-ки, патоинституционализм институциона-лизм назариясининг асосий концепция ва йуналишлари билан чамбарчас боFликдир.

1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз - жамияти-мизни ислох этиш ва демократлаштириш, мамла-катимизни модернизация килиш жараёнларини янги боскичга кутаришдан иборат. // Президент Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 23 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маърузаси. // Манба: http://uza.uz

Институционализм асосчиларидан бири Торстейн Веблен ва унинг тарафдорла-ри иктисодий жараёнларга психологик жихатдан ёндашиб, иктисодий ривожла-нишнинг психологик назариясини яратиш-га интилдилар. Веблен узининг «Бекорчи синфлар назарияси» (1899) асарида унга замондош булган жамиятни жуда каттик танкид остига олди. Капитализм иллатла-ри мавжуд хусусий мулк билан тушунтири-лади. Хусусий мулкнинг танкид килиниши албатта буржуазия мафкурачиларини хам ташвишга солди. Унингча, хусусий мулк, айникса рантье (абсентеистик мулк) бор-лиги туфайли ахолининг маълум бир кисми паразитик хаёт кечиради2.

Бизнес олами деганда у молиячилар, трест ташкилотчилари ва тадбиркорларни тушунди. Унингча, бизнес имкони борича юкори фойда учун интилади ва шу сабаб-ли уни беаёв танкид килади, чунки турли молиявий ва кредит найранглари, турли акционерлик жамиятлари тизими туфайли саноат унга тула буйсундирилган. У тад-биркор ва ишбилармонларни ижтимоий-иктисодий тараккиётга тускинлик килувчи ва касаллик таркатувчи субъектлар сифати-да тасаввур килади. У томонидан айтилган фикрнинг тасдиFини айрим МДХ мамлакат-ларида кузатиш мумкин.

Уларда узларига тегишли булмаган, умумхалк мулки булган табиий ресурслар-дан аёвсиз фойдаланиб, ишлаб чикаришни ривожлантиришга эмас, балки уз шахсий эхтиёжларини кондиришга йуналтираётган «бизнесмен»ларни куришимиз мумкин.

МДХ мамлакатларида фаолият олиб бо-раётган баъзи давлатлардаги тадбиркорлар асосий воситаларнинг жисмоний ва маъ-навий эскириши 100%га якинлашиб колган булса-да, уз даромадларининг аксарият кисмини ишлаб чикаришни кенгайтириш,

2 Веблен Т. Теория праздного класса. - М.: «Прогресс», 1984.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

модернизация килишга эмас, балки бошка эхтиёжлар учун сарфлашди. Бу эса замона-вий институционал тизимнинг патологик белгиларидан бири хисобланади. Бундай холат иктисодиётни модернизация килиш ва инновацион жараёнларнинг самарадор-лигига жуда салбий таъсир курсатди.

Шу ерда бундай холатга карама-карши булган яна бир далилни куришимиз мум-кин. Масалан, Норвегия ХХ аср бошлари-да Европанинг энг кашшок мамлакатлари-дан бири эди. Хозирги кунда эса (орадан юз йил утгандан кейин) аксинча, Европанинг энг бадавлат, ах,оли турмуш дара-жаси жуда юкори мамлакатларидан бири хисобланади. Бунинг асосий сабаби Нор-вегиянинг уз табиий ресурслари, аникроFи, узининг нефть махсулотларидан келади-ган даромадлардан самарали фойдалани-шидир. Ушбу даромадлар туFридан-туFри давлат бюджетига тушади ва улар кела-жак авлод вакиллари фойдаланишлари учун жамFариб куйилади. Бундан куриниб турибдики, Норвегияда ушбу масала би-лан боFлик булган муаммолар билан шуFулланувчи давлат ташкилотлари томо-нидан олиб бориладиган чора-тадбирлар бошка мамлакатлардагидан анча фарк килади ва самаралирокдир.

Бинобарин, ушбу далил давлат мулки-нинг самарасизлигини исботлашга харакат килувчи фикрларнинг накадар нотуFри эканлигини яна бир маротаба тасдиклайди. Чунки йирик куламдаги хусусий мулкчилик хам хар доим самарали булавермайди.

Бизнинг фикримизча, ижтимоий-иктисо-дий тараккиётни таъминловчи стратегик механизм ва воситаларни иктисодиётнинг хомашё ва тайёр махсулот етказиб берувчи йирик тармоклар фаолиятини каттик на-зорат килиш ва бошкаришга йуналтириш максадга мувофикдир. Бунда асосий эъти-борни экспортбоп махсулотлар ишлаб чикарувчи субъектларни давлат томонидан

куллаб-кувватлаш механизмларини янада такомиллаштиришга каратиш зарур.

Мамлакатда иктисодиётни модернизация килиш жараёнларининг кучайиб кета-ётганлигини х,исобга оладиган булсак, ушбу чора-тадбирларни айнан х,озирги кунда амалга ошириш керак. Бу мамлакатда яра-тилган даромадларнинг сезиларли кисмини хомашё етказиб берувчи тармокдан иктисодиётни модернизация килиш жараён-ларига йуналтиришга олиб келади. Бун-дан ташкари, иктисодиётни модернизация килиш жараёнларини чукур тах,лил килиш натижалари шуни курсатдики, ривож-ланган мамлакатларда модернизация-лаш жараёнлари давлат томонидан жуда каттик назорат остида ташкил килинган ва бошкарилган, яъни ташаббускорлик алох,ида олинган корхона ёки фирамалар-дан эмас, балки давлат бошкарув ташки-лотларидан чиккан.

Бизнинг фикримизча, мамлакатимизда хужалик юритиш механизмларига кушимча равишда индикатив режалаштиришни амалга оширувчи институтларни хам ама-лиётга жорий килиш максадга мувофикдир. Индикатив режалаштириш Франция, Жану-бий Корея, Япония ва шу каби бир катор ривожланган мамлакатларда уз самараси-ни берди. Хар кандай мамлакат у ёки бу шаклда узининг келажакдаги иктисодий тараккиётини таъминлаш йулларини ол-диндан прогноз килишга мухтожлик се-зади. Шунинг учун хам кандайдир шаклда иктисодий тараккиёт йулини режалаштир-масликнинг хеч хам иложи йук. Буларнинг барчаси мамлакатда иктисодиётни модер-низациялаш жараёнларининг самарадорли-гини оширади. Бу ерда гап собик иттифок давридаги маъмурий-буйрукбозлик тизи-мига кайтиш туFрисида кетаётгани йук. Бундай булиши мумкин хам эмас. Ривожланган мамлакатларнинг ЯИМда давлат улуши 1520%, кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликнинг улуши 35-55%, йирик бизнес улу-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

ши эса 30-50% га тyFри келади. Айнан мана шундай нисбат мамлакат иктисодиётининг самарали амал килиши ва ривожланиши учун шарт-шароит яратади.

Бинобарин, Узбекистонда хам ривож-ланган мамлакатлар тажрибалари ва ме-зонлари х,амда миллий хусусиятлар хисобга олинган х,олда ишлаб чикаришда давлат

ва нодавлат улушининг чегаралари бел-гилаб куйилган. Буларнинг барчаси бозор иктисодиёти ривожланишининг узок муд-датли, эволюцион тарзда амалга ошири-лиши натижасидир. Бу эса, уз навбатида, Узбекистоннинг XXI асрда ривожланган мамлакатлар каторига киришига имконият яратади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

2. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - жамиятимизни ислох, этиш ва демократ-лаштириш, мамлакатимизни модернизация килиш жараёнларини янги боскичга кутаришдан иборат. // Президент Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 23 йиллигига баFишланган тантанали маросим-даги маърузаси. // Манба: http://uza.uz.

3. Аузан А. Приоритеты институциональных преобразований в условиях экономической политики. // «Вопросы экономики», 2012, №10.

4. Веблен Т. Теория праздного класса. - М.: «Прогресс», 1984.

5. Государственное регулирование в условиях перехода к рынку: опыт России и Узбекистана. / Под ред. Л.И.Абалкина, А.Ф.Расулева, Д.Е.Сорокина, А.Х.Хикматова. -М.: ИЭ РАН, 2003.

6. Институциональная экономика: новая институциональная экономическая теория. Учебник. / Под ред. А.Аузана. - М.: «ИНФРА-М», 2005.

7. Маршалл А. Основы экономической науки. - М.: «Эксмо», 2007.

8. Силегмен Б. Основные течения современной экономической мысли. - М.: «Прогресс», 1968.

9. Узбекистон: жахон молиявий-иктисодий инкирози, инновацион тараккиёт ва миллий иктисодиёт ракобатбардошлигини ошириш. / А.Ф.Расулевнинг илмий тахрири остида. - Т.: «Konsauditform-nashr», 2011.

10. Мырзанов Б. 2008 йилги Миллий хисоблар тизими андазаларидаги таркибий узгаришлар ва уларни МДХ мамлакатларининг статистикасида куллаш истикболлари. // «Иктисод ва молия», 2015, 12-сон. -11-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.