Научная статья на тему 'Иқтисодий тизим амал қилиш барқарорлигининг илмий-назарий асослари'

Иқтисодий тизим амал қилиш барқарорлигининг илмий-назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5108
168
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий тизим / амал қилиш асослари / барқарорликнинг ўзгариши / ривожланиш мақсадлари / economic system / functioning / change of stability / development purpose.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Каланов Баходир Зикириллаевич

Мақолада иқтисодий тизим барқарор амал қилишининг назарий жиҳатлари ва асослари, иқтисодий барқарор амал қилиш тенденциялари ва хусусиятларининг аниқланиши ҳамда иқтисодий тизим мақсадлари ўрганилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC-THEORETICAL BASES OF STEADY FUNCTIONING OF ECONOMIC SYSTEM

In article theoretical aspects and basics of steady functioning of economic system, a tendency and feature of definition of economically steady functioning, and also the purpose of economic system are considered.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий тизим амал қилиш барқарорлигининг илмий-назарий асослари»

>

Каланов Б.З.,

Тошкент Давлат Ик,тисодиёт университети «Ик,тисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ИКТИСОДИИ ТИЗИМ АМАЛ КИЛИШ БАРКАРОРЛИГИНИНГ ИЛМИИ-НАЗАРИИ АСОСЛАРИ

Ицтисодий тизим барцарорлигини таъмин-лаш мамлакатни ижтимоий-ицтисодий ривож-лантиришнинг цозирги даврдаги муцим муаммо-си цисобланади. Ицтисодий тизим барцарорлигига таъсир курсатадиган омилларни писанд цилмаслик ицтисодий ва ижтимоий номутаносибликларнинг кучайишига, ишлаб чицариш пасайишининг жадалла-шишига, ишсизликнинг ошишига, инфляция ва бошца салбий оцибатларга олиб келади. Мазкур цодисалар мажмуи, уз навбатида, давлат ицтисодий хавфсиз-лигининг камайишига ва йуцотилишига цамда ацоли турмуш даражасининг кескин пасайишига олиб келади. Шунинг учун ицтисодий барцарорликни мунта-зам таъминлаб бориш ицтисодиёт тарацциётининг энг долзарб масалаларидан бири цисобланади.

Бу х,акда Узбекистон Президен-ти И.А.Каримов шундай деб таъкид-лайди: «Бугунги кунда дунёнинг турли минтакаларида шиддат билан содир булаётган жараёнлар ва биринчи нав-батда, карама-каршиликларнинг ку-чайиб бораётгани, жахон бозорлари-даги вазиятнинг тез узгараётгани, хали-бери давом этаётган жахон молиявий-иктисодий инкирози ва унинг окибатлари, дунёнинг куплаб давлатларида инвестиция фаоллиги-нинг сусайиши ва усиш суръатла-

рининг пасайиши мамлакатимиз иктисодиётига хам узининг салбий таъсирини утказмасдан колмайди, албатта»1. Шундан келиб чикиб, 2015

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

йилда ЯИМ х,ажмининг 108% даража-сида булиши кузда тутилмокда. Бу борада саноат мах,сулотлари ишлаб чикариш х,ажмининг 8,3%га, кишлок хужалиги мах,сулотларининг 6%га ку-пайиши белгиланмокда.

Техник-иктисодий ва ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг бир-лиги ва узаро таъсири иктисодий тизимни х,осил килади. Иктисодий ти-зимлар (economic systems) - бу маъ-лум бир бутунлик, жамият иктисодий таркибини х,осил киладиган узаро боFлик иктисодий унсурлар маж-муи; иктисодий неъматларни ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол килиш юзасидан вужудга келган муносабатлар бирлигидир.

Иктисодий тизим ривожланиши ва амал килишига табиий-иклим (ер юзи-да жойлашган жойи, сув билан таъ-минланганлик, ернинг унумдорлик даражаси), ижтимоий-маданий (инсон-нинг маънавий-онгли х,аёт фаолияти) ва ишлаб чикариш-иктисодий омиллар таъсир курсатади. Ишлаб чикариш-иктисодий омиллар (мех,нат воситала-ри, мех,нат буюмлари, ишлаб чикариш технологияси, ишловчи инсоннинг ах,воли, мех,нат ва ишлаб чикаришни ташкил килиш шакллари, мулкчилик тавсифи ва шакллари, самарадорлик даражаси ва х,.к.) иктисодий тизим х,олатини тавсифлашда белгиловчи омиллар х,исобланади.

Иктисодий тизим характерини белгиловчи турли-туман ишлаб чикариш-иктисодий омиллари орасида асосий омиллар, яъни мулкчилик муносабат-лари ва хужалик юритиш шакллари ажратилади. Мулкчилик - бу кишилар томонидан моддий неъматларнинг

(мех,нат воситалари ва буюмлари) уларнинг ишлаб чикариш, айирбошлаш ва истеъмол килиш жараёнида узлаштиришнинг тарихан белгилан-ган шаклидир. Мех,нат воситалари ёки мех,нат буюмларининг маълум бир шахс томонидан узлаштирилиши бошка х,еч ким ишлаб чикариш жараёнида биринчи шахс сифатида чикмаган х,олда улардан ишлаб чикариш жараёнида (истеъмолда) фойдалана ол-маслигини англатади. Мулкчилик муносабатлари мех,нат буюмини (во-ситаси) бир шахс мулкига утказиш (узлаштириш) ва бошкасидан бегона-лаштириш имкониятини пасайтиради. Бегоналашиш маълум шахснинг мех,нат буюми (воситаси)дан ишлаб чикариш, истеъмолда фойдаланиш имкониятини йукотишини билдиради, бу х,ам икки шахс уртасидаги ишлаб чикариш муно-сабатларини, масалан, сотишни кузда тутади1.

Шундай килиб, мулкчиликнинг иктисодий мазмуни - бу кишилар уртасидаги ишлаб чикариш муносабатлари тизи-мидир. Мулкчиликнинг иктисодий мазмуни унинг амал килиши оркали ёри-тилади: эгалик килиш, бошкариш ва назорат. Мулк субъектининг ишлаб чикариш-молиявий фаолияти устидан назорат асосийси х,исобланади. Кишилар, корхона ва давлат мулкчилик субъ-ектлари булиши мумкин. Иктисодий ресурслар ва тайёр мах,сулот мулк объектлари х,исобланади. Мулкчилик иктисодий ва х,укукий мазмунлар бир-лиги х,исобланади. Реал х,аётда улар узвий боFликдир. Жамиятдаги кишилар

1 Гукасьян Г.М., Маховикова Г.А., Амосова В.В. Экономическая теория. - СПб.: «Питер», 2003. -С. 480.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

уртасидаги муносабатлар кандайдир мувофиклаштириш усулига эга. Киши-ларни мувофиклаштиришнинг икки хил усули мавжуд: тартибсиз ва ие-рархик. Тартибсизлик тартиби киши-ларнинг мавжуд шароитларга улар-ни ураб турган ахборотлар ёрдамида мослашишини билдиради. Кишилар-нинг иерархик харакатлари хукумат курсатмалари, конунлари ва х.к.ларга буйсундирилган. Иктисодий тизимлар-нинг тарихий таснифланиши замона-вий, утмишдаги ва бугунги тизимларни уз ичига олиши зарур. Индустрлашти-

ришгача, индустрлашган ва юкори да-

1 и ражада индустрлашган1 иктисодий ти-

зимлар ажратилади (1-жадвал).

Иктисодий тизим баркарорлигини таъминлаш жараёни, бир томон-дан, мамлакатда олиб борилаётган иктисодий ислохотлар умумий маз-муни билан узвий ва объектив боFлик булган баркарорлаштириш жараёни билан, бошка томондан эса жахон иктисодиётида кечаётган жараёнлар ва тенденцияларни хисобга олган холда объектив иктисодий вокелик билан боFлик.

Маълумки, иктисодий тизим баркарорлигини тадкик этишнинг асосий услубий тамойиллари куйидагилар хисобланади:

1) иктисодий тизим баркарорлигини таъминлаш жараёни ва бозор икти-содиётини янада ривожлантириш жа-раёнининг бирлиги ва уларнинг объектив иктисодий вокелик билан узаро алокадорлиги тамойили;

1 Fарб адабиётида «постиндустриал», яъни саноатлашдан кейинги давр тушунчаси кулланилади (Бел, Кун, Тоффлер назариялари).

2) иктисодий тизим баркарорлигини таъминлашда мамлакат ягона молия-вий-иктисодий маконининг узвийлиги тамойили;

3) иктисодий тизим баркарорлигини таъминлаш асосий вазифаларини ба-жаришда турли буFин манфаатлари ва максадларини келиштириш тамойили.

Экологик омилни хисобга олмаган холда иктисодий тизим баркарорлигини таъминлашнинг мумкинмасли-ги билан боFлик равишда, иктисодий адабиётларда иктисодий тамойил-лар тадкикотнинг ижтимоий-экологик йуналишини акс эттирадиган тамойил-лар гурухи билан тулдирилган:

1) ижтимоий ишлаб чикаришни ривожлантириш жараёнида табиий ре-сурсларнинг чекланганлиги туFриси-даги коидаларнинг англаниши ва кабул килиниши тамойили;

2) мазкур жараёнда иктисодий ва экологик таркибий кисмларнинг узаро уринбосувчанлигини кузда тутадиган иктисодий ривожланиш баркарорлиги асосларининг бир бутунлиги тамойили;

3) иктисодий ривожланиш баркарор-лигига утиш муаммоларининг тадкико-тига куп омилли ёндашув тамойили;

4) иктисодий ривожланиш баркарорлиги муаммоларининг тадкикотига ин-сонпарварлик йуналтирилганлиги та-мойили;

5) экотизимлар биологик унумдор-лиги ва антропоген таъсирлар хажми мажбурий мувофиклигини белгилай-диган ишлаб чикаришни экологиялаш-тириш тамойили;

6) инсон ишлаб чикариш фаолияти-нинг нафакат якин, балки узоклашган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

1-жадвал. Иктисодий тизимларнинг тарихан ривожланиши

Индустрлаштиришгача Индустрлашган Юкори даражада индустрлашган

Иктисодиётнинг асосий сох,аси

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сох,аси

Чекловчи омил

Ер Капитал Ахборотлар

Хукмрон ижтимоий гурух,

Ер эгалари Капитал эгалари Ахборот эгалари

окибатларини х,ам х,исобга олишга каратилганлиги тамоиили1.

Иктисодий тизим баркарорлигининг вужудга келиш жараёни х,озирги боскичда глобаллашув жараёнлари билан тав-сифланадиган жах,он иктисодиётининг ривожланиш тенденциялари ва хусу-сиятлари, мунтазам узгариб бораёт-ган шароитларининг таъсири билан мураккаблашмокда. Жах,он иктисо-диёти глобаллашуви жараёнларининг таъсирини х,исобга олмаган х,олда иктисодий тизим баркарорлигини таъ-минлашнинг мумкинмаслиги, тадкикот ташки иктисодий жих,атини акс эттира-диган иктисодий тизим баркарорлиги тамойилларини ажратиш зарурлигини белгилади.

1. Иктисодий тизим баркарорлиги ва жах,он иктисодиёти глобаллашув жараёнлари тадкикотининг бирлиги тамойили, яъни иктисодий тизим баркарорлигини таъминлаш жараёни унинг ва глобаллашув жараёнлари мазму-нининг бирхиллигини англаш нуктаи назаридан тадкик этилиши ва амалга оширилиши зарур.

2. Жах,он иктисодиёти барча даража-ларининг (мега-, макро-, мезо-, микро-даражалар) узаро боFликлиги ва узаро белгиланганлиги тамойили.

1 Нуреев Р.М. Курс микроэкономики: учебник для вузов. - М.: «НОРМА-ИНФРА-М», 2001. -С. 572.

3. Иктисодий тизим баркарорлигини таъминлашда ички ва ташки иктисодий маконнинг тенг кимматлилиги тамойили. Тадкикот ташки иктисодий жи-х,атини акс эттирадиган иктисодий тизим баркарорлиги тамойилларини ажратиш иктисодий тизим баркарорлиги омилларини ички (табиий, мо-лиявий, ишлаб чикариш шароит-лари, иктисодий-географик ах,вол, ракобатбардошлилик, инвестицион, ижтимоий, экологик, илмий-техника-вий, ички мух,итнинг сиёсий шароит-лари) ва ички (иктисодиётнинг очик-лиги даражаси, мамлакатнинг халкаро ихтисослашуви ва кооперацияси, халкаро капитал х,аракати, халкаро ишчи кучи миграцияси, мамлакатнинг жах,он иктисодиётидаги урни ва роли, мамлакатнинг жах,он интеграция жараёнларидаги иштироки) омилларини гурух,лаш имконини берди. Иктисодий тизим баркарорлигининг ички омиллари макро- ва мезодара-жалардаги иктисодий тизимлар амал килишининг баркарорлигини таъмин-лаши, ташкилари эса баркарорлик ички шароитларини таъминлаган х,ол-да иктисодий тизимларнинг макро- ва мезодаражалардаги иктисодий тизимларнинг жах,он иктисодий муносабат-лари (мегадаража)га кушилиши баркарорлигини шакллантириши билан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

боFлик равишда ички ва ташки икти-содий тизимларнинг узвий боFликлиги аникланди.

Ахоли фаровонлигининг баркарор юкори даражаси ва ташки иктисодий алокалар таъсирининг кучайиши ша-роитида табиий-ресурс салохиятининг сакланишини таъминлайдиган иктисодий тизим унинг истикболи ва келажак ахволини хисобга олишда баркарор-ликнинг юкори даражасига эга булган хисобланади. Иктисодий тизимнинг амал килиши куйидаги мухим иктисодий вазифаларни бажаришга кара-тилган:

1) иктисодиётнинг ишлаш лаёкатини шакллантириш ва таъминлаш;

2) иктисодий фаолиятнинг барча турларини мувофиклаштириш;

3) ижтимоий максадларни руёбга чикариш.

Эхтиёжларни кондириш учун ре-сурслардан фойдаланиш индивидлар (уй хужаликлари), фирмалар ва бу-тун жамият уз иктисодий фаолиятида кузлаётган иктисодий максадларига буйсундирилган. Хозирги замон икти-содиёт назарияси хужалик субъектла-рининг иктисодий фаолият максадларини танлашдаги рационал феъл-атворидан келиб чикади. Реал вокеликда бу кам харажатлар сарфлаб, купрок натижа-ларга интилишни билдиради. Истеъ-молчининг иктисодий максади барча эхтиёжларини энг куп даражада кондириш, яъни фойдалилик функция-сини максималлаштириш хисобланади. Фойдалиликни максималлаштириш на-факат жорий истеъмолга, балки нарх-лар динамикасига мувофик амалга ошириладиган жамFармаларга хам боFлик булади. Купрок фойда ёки

камрок ишлаб чикариш харажатлари фирманинг иктисодий максади булиб чикади. Бунинг учун нафакат нархлар-дан, балки реклама, дизайн, товар-моддий захираларнинг узгариши ва х.к. лардан фойдаланилади.

Иктисодий усиш, ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, тулик бандлик ва ижтимоий-иктисодий бар-карорлик хозирги замон жамияти-нинг асосий иктисодий максадлари хисобланади. Иктисодий усиш ишлаб чикариш имкониятларини кенгайтира-ди, халк фаровонлигини оширишнинг умумий шарт-шароити хисобланади. Бирок бундай шарт-шароитга факат барча ресурслардан самарали (опти-мал) фойдаланилгандагина эришила-ди. Бундай усишга атроф-мухитнинг емирилиши хисобига эмас, балки эски ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва янгиларини ишлаб чикариш жараёнига жалб килиш хисобига эришилади. Улар орасида ахоли мухимроFи хисобланади. Бу ерда, бир томондан, демографик оптимум-ни саклаш, бошка томондан эса тулик бандликни таъминлаш зарур. Нархлар-нинг нисбатан баркарорлигини саклаш хам жамиятнинг долзарб максади сифатида чикади. Уларнинг жадал усиши ишлаб чикариш нисбатларини бузади, ахоли ахволини ёмонлашти-ради. Бу максадлар турли иктисодий тизимларда турлича амалга ошири-лади. Яна бошкача айтиш мумкинки, иктисодий сиёсат - бу давлатнинг неъ-матларни ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол килиш сохасидаги максадга йуналтирилган чора-тадбирлари тизимидир. У жамият, унинг барча ижтимоий гурухлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

индексларини акс эттиради ва миллий иктисодиётни мустах,камлашга кара-тилган. Иктисодий сиёсат асосида дав-латнинг иктисодий стратегияси, яъни узининг иктисодий максадларига эри-шиш учун иктисодиётни бошкариш санъати ётади. Шу билан бир вактда иктисодий сиёсат иктисодиётдан бир-ламчи була олмайди, чунки сиёсий томондан туFри ёндашмасдан туриб, иктисодиёт х,алокатга мах,кум булади. Иктисодий сиёсат макро- ва микро-даражаларда иктисодий максадларни бажариш вариантларини топиш билан шуFулланади. Давлат иктисодий сиёса-тининг (максадга эришиш) макродара-жадаги мазмуни:

- ах,олининг тулик бандлигига (иш-сизликка карши курашишга) интилиш;

- нархлар баркарорлигини (инфляция билан курашишни) таъминлаш;

- иктисодий усиш ва тулов баланси мувозанатига (экспорт-импортда ижо-бий салдога) эришиш;

- окилона фискал сиёсат олиб бо-риш (солик ставкалари ва давлат хара-жатларини мувофиклаштириш);

- оптимал кредит-пул сиёсатини (пул массаси ва фоиз ставкалари устидан назоратни) таъминлаш;

- валюта курсини бошкариш.

Аникрок даражаларда уларга са-

ноат, тадкикотлар ва ишланмалар-га, тадбиркорликни раFбатлантириш ва истеъмолчилар манфаатларини мух,офазалашга каратилган чора-тад-бирлар кушилади. Микродаражадаги иктисодий сиёсатнинг мазмуни чеклан-ган ресурслардан самарали фойдала-ниш х,исобланади.

Реал х,аётда бу барча максадларга бир вактда эришиш амалда мумкин

эмас. Шу сабабли х,укумат FOясига боF-лик устувор йуналишларни ажратиш лозим. Масалан, АК,Шда суллар FOясини куллаб-кувватловчи х,укумат давлат мулкини кенгайтириш ва давлатнинг иктисодиётга кучайтирилган аралашу-вига ижобий карайди. Унглар FOясини куллаб-кувватловчи х,укумат давлат мулкининг чекланиши ва давлатнинг иктисодиётга энг кам аралашувига ижо-ий карайди. Унг ва сул йуналишдаги х,укуматларнинг иктисодий максадлари турлича экан, жамиятни ривожланти-риш туб муаммолари буйича кимматли мулох,азалар уларда фаркланади. Мос равишда, иктисодий тизимни ривож-лантириш максадлари х,ам ривожла-нишнинг х,ар бир боскичида турлича булади. Инсон эх,тиёжларини кондириш, уни ривожлантириш унинг пировард максадини белгилайдиган ижтимоий ишлаб чикаришнинг табиий мулжали х,исобланади.

Анъанавий иктисодий тизимда куйи-дагилар ривожланиш максади х,исоб-ланади:

1) ибтидоий-жамоа тузумида оддий х,аётий эх,тиёжларни кондириш;

2) дех,конлар ва х,унармандларнинг майда товар ишлаб чикариши: а) эх,тиёж-ларни кондириш; б) фойда олиш.

Режали иктисодий тизимда куйида-гилар ривожланиш максади х,исобла-нади:

1) демократик режали: а) режалар-нинг бажарилиши (давлат корхоналари учун); б) режаларнинг тавсиявий бажарилиши (иктисодиётнинг колган ишти-рокчилари учун);

2) маъмурий-буйрукбозлик режали иктисодиётида: а) барча фаолият сох,аларида (ва барча учун) режалар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

нинг бажарилиши; б) иктисодий ре-сурсларга давлат мулкчилиги.

Утиш даври иктисодий тизимида куйидагилар ривожланиш максадлари хисобланади: 1) янги иктисодий тизим-га утиш; 2) маълум мулкчилик шакли.

Мисол учун, хужалик юритиш бозор тизимининг ривожланиши иктисодий максадларини куриб чикамиз. Хужалик юритиш бозор тизимида максадлар куйидагиларга олиб келади:

1) иктисодий усиш. Бу максад мод-дий неъматларни ишлаб чикариш хажмининг усиши, улар сифатининг ях-шиланиши, юкори турмуш даражаси-нинг таъминланишини кузда тутади;

2) иктисодий самарадорлик. Бу мак-сад ишлаб чикариш ресурслари чек-ланган шароитда кам харажатлар сарфлаб, купрок натижалар (яхширок) олишни талаб килади;

3) мехнатга лаёкатли ахолининг тулик бандлиги. Бу максаднинг бажарилиши ишлашни хохлайдиган ва ишлай оладиган ахолини уларнинг эхтиёжлари ва малакасига мувофик, машFулот (иш жойи) билан таъминлаш имконини беради;

4) нархларнинг баркарор даража-си. Умумий нархлар даражасининг жиддий усиши ёки пасайиши, уму-ман, иктисодиётни бекарорлаштиради, иктисодий фаолиятга босим, хар хил турдаги мураккабликлар, кутулиш мухим булган инфляция ва дефляция-ни вужудга келтиради;

5) иктисодий эркинлик. Тадбиркор-лар, бозор иктисодиёти хужалик субъ-ектлари узларининг иктисодий фаоли-ятларида юкори эркинлик даражасига эга булишлари керак;

6) даромадларни адолатли таксим-лаш. Бозор иктисодиёти нуктаи наза-ридан ракобатчилик натижасида олин-ган даромадлар адолатли булади. Тенглаштирувчи таксимлашга йул ку-йиб булмайди. Шу билан бир вактда маданийлашган жамиятда бирорта хам фукаро бошкалар хашаматда юрганда, ночорликда колмасликлари керак;

7) иктисодий таъминланганлик. Аф-суски, жамиятда сурункали касаллар, мехнатга, муомалага лаёкатсизлар, кек-салар ва бошка бокиманда кишилар мавжуд. Давлат бюджети ва турли иж-тимоий ва хайрия фондлари хисобидан уларнинг меъёрида яшаш шароитлари-ни таъминлаши лозим;

8) савдо баланси. Миллий иктисо-диёт ташки савдоси экспорти ва им-портининг окилона нисбатини хамда халкаро молиявий битимлар балан-сини ушлаб туришни кузда тутади (2-жадвал).

Тизимли тахлил конунларига кура, исталган тизимнинг баркарорлиги унда уз-узини тартибга солиш механизм-ларининг мавжудлиги билан белгила-нади. Иктисодий тизимларда бизнинг фикримизча, функционал иктисодий тизимлар (ФИТ) шундай механизмлар булиши мумкин.

Функционал иктисодий тизимлар деганда, уз-узини тартибга солиш ме-ханизмларини ташкил киладиган, маълум берилган макроиктисодий кур-саткичлар, индикаторлар атрофида мувозанатни саклашни таъминлайдиган ташкилотлар ва муассасалар мажмуи тушунилади. Функционал иктисодий тизимлар максадга йуналтирилган тизимлардан (банк, солик, суFурта ти-зими ва б.), энг аввало, шуниси би-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

2-жадвал. Бозор ик,тисодиётининг иктисодий мак,садлари

Иктисодий максадлар Иктисодий тизимлар х,аётий мух,им иктисодий максадларни руёбга чикаради

1. Иктисодий усиш 2. Тулик бандлик 3. Иктисодий самарадорлик 4. Нархларнинг баркарор даражаси 5. Даромадларнинг адолатли таксимланиши 6. Иктисодий таъминланганлик 7. Иктисодий эркинлик 8. Савдо баланси Юкори турмуш даражасини таъминлаш. Мех,натга лаёкатли ва ишлашни хох,ловчилар учун иш. Ресурслар чекланган шароитда энг кам харажатлардан энг куп кайтимга эришиш. Инфляция ва дефляция суръатлари устидан самарали назорат. Жамиятнинг даромадлар даражаси буйича кескин табакалашувига йул куймаслик. Мех,натга лаёкатсиз а^оли учун ижтимоий кафолатларнинг кулланилиши. Иктисодий субъектларнинг мустакиллиги. Ташки савдо-молиявий муносабатларнинг баркарорлиги, экспортнинг импортдан ошиб кетиши.

лан фаркланадики, у уз-узини тар-тибга соладиган тузилмани узида мужассамлаштириб, уларда берилган баркарорлик курсаткичларидан х,ар кандай OFиш йукотилган мувозанат-нинг тикланишини таъминлайдиган куп сонли механизмларнинг дарх,ол х,аракатлантирилишига туртки булиб хизмат килади.

Маълум берилган даражаларда ушлаб туриш зарур булган ва улар-дан баркарор ва мувозанатлашган иктисодий усиш «ускуналар йула-ги»ни шакллантириш мумкин булган баркарорлик (мувозанат) асосий мак-роиктисодий курсаткичларига куйида-гиларни киритиш мумкин: ЯИМ нинг усиш суръатлари; пул массасининг усиш суръатлари; давлат бюджети такчиллиги кулами; давлат карзлари х,ажми; миллий валюта курсининг теб-раниш чегаралари; олтин-валюта за-хиралари х,ажми; ташки карзларга хиз-

мат курсатиш буйича туловлар ^ажми; ЯИМ да жамFармалар даражаси; миллий бозорнинг алох,ида сегментлари-да хорижий товарлар салмоFи; ишсиз-лик даражаси; Жини индекси (ах,оли турли катламлари пул даромадларини таксимлашда тенгсизлик даражаси); камбаFаллик даражаси индекси; эколо-гик баркарорлик индекси. Купчилиги микдорий улчамларга эга булган кур-саткичларнинг микдорини уч тоифага ажратиш мумкин:

- оптимал;

- бусаFавий;

- критик.

Хусусан, иктисодиётнинг нисба-тан юкори усиш суръатларига факат йиллик инфляция даражаси 5% дан ошмайдиган шароитдагина эришиш мумкин - бу курсаткичнинг оптимал микдоридир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Йиллик инфляция даражаси 40% булганда, иктисодий усиш бардам то-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

пади - бу курсаткичнинг бусаFавий микдори.

Йиллик инфляция даражаси 100% дан ошиб кетганда, саноат иш-лаб чикаришининг пасайиши ва ЯИМ кийматининг камайиши бошланади -бу курсаткичнинг критик микдори.

Республикамиз Президенти

И.А.Каримов: «... ишлаб чикаришни диверсификация килмасдан туриб, ташки бозорларга чикиш ва махсулот-ларимизни сотиш борасидаги экспорт дастурини амалга ошириш, валюта даромадлари тушумини таъминлаш, юкори технологияларга асосланган янги ишлаб чикаришни ва иш урин-ларини ташкил этиш, пировард на-тижада уз олдимизга куйган юксак максадларимизга эришиш хакида суз юритиш мумкин эмас"1, деб таъкид-лайдилар. Айни пайтда республика-мизда 2015 йилда инфляция даражаси 5,5-6,5% ни ташкил этиши кутилмокда.

Даромадларни таксимлашда тенг-сизлик даражасини микдорий бахо-лаш имконини берадиган статистик курсаткич - Жини индекси - даро-мадлар концентрациялашув коэффи-циенти хисобланади. Уни бир текис таксимлаш вазиятида хар бир гурух уз сонига мутаносиб даромад олади ва бундай вазиятда Жини коэффициен-ти нолга тенг булади. Мутлак тенгсиз-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

лик шароитида мазкур курсаткич 1 га тенг булади. БМТ услубияти буйича даромадлар табакалашувининг критик чегараси Жини индекси буйича 0,4100,420 ни ташкил килади. Мос равиш-да, бусаFавий курсаткич 0,350-0,370, оптимали эса 0,250-0,260 булади. Ми-сол учун, Узбекистонда мустакиллик йилларида Жини индекси курсаткичи 0,40 дан 0,296 га пасайди. Бу натижа ахолимизнинг ижтимоий фаровонлиги муттасил ошиб бораётганлигидан да-лолат беради.

Иктисодий тизим хавфсизлигининг бир неча даражалари мавжуд. Тизим хавфсизлигининг биринчи даражаси динамик мувозанат холатининг фун-даментал асоси хисобланиб, ялпи та-лаб ва ялпи таклифнинг йиFиндисида ЯИМ усишининг потенциал баркарор суръатларини таъминлайдиган ички ва ташки омилларини кушишнинг математик натижаси сифатида моделлаш-тирилади.

Иктисодий ривожланиш хавфсизли-ги ва баркарорлигининг иккинчи даражаси назарияда интенсивлиги буйича бир хил булмаган инвестицион капитал окимлари потенциалларининг мавжуд фарки хисобига талаб ва таклифнинг турли даражаларини табиий тенглаштириш окибатида юзага кела-диган бакарорликнинг энергометрик холати сифатида кучлар мувозанати хисобланади. Макроиктисодиётда потенциал баркарор энергометрик холат термодинамикадаги жисмоний мувозанат анъанавий тенгламаларига ухшаш моделлаштирилади.

Баркарорликнинг учинчи даражаси бозор тизими ривожланишининг юкори даражаларида ракобат мухи-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

тини олдиндан белгиланган холда урнатадиган ва жамият хавфсизлиги ва баркарорлигининг юкорирок даража-сини таъминлайдиган ахборот тартиби нуктаи назаридан урганилади. Ахборот салохиятининг вужудга келиши тизим ички баркарорлиги тартибланишини кучайтиради ва унинг нохуш шароит-ларга мослашиш лаёкатини оширади, бунинг зарурлиги ташкаридан ошиб

бораётган бекарорлик билан боFлик равишда вужудга келади1.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкин-ки, иктисодий тизим, унинг мазмуни ва ривожланиш максадларини урганиш зарур. Чунки иктисодиёт, давлат ва жамият тараккиёти шунга асослана-ди. Жамият иктисодий хаётини маълум иктисодий тизим доирасида тадкик этиш лозим.

Адабиётлар:

1. Бобылев С.Н., Гирусов Э.В., Перелет Р.А. Экономика устойчивого развития: учебное пособие. / - М.: Изд-во «Ступени», 2004. -С. 303.

2. Гукасьян Г.М., Маховикова Г.А., Амосова В.В. Экономическая теория. - СПб.: «Питер», 2003. -С. 480.

3. Макарова Е.В. Специфика устойчивости экономической системы региона. // Материалы III международной научно-практической конференции «Проблемы социально-экономической устойчивости региона». - Пенза: РИО ПГСХА, 2006.

4. Мау В. Экономическая политика в 2004 году: поиск модели консолидации роста. // «Вопросы экономики», 2005, № 1. -С. 55-63.

5. Миркин Б.М., Наумова Л.Г. Устойчивое развитие. - Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. -С. 148.

6. Нуреев Р.М. Курс микроэкономики. - М.: «НОРМА-ИНФРА-М», 2001. -С. 572.

1 Макарова Е.В. Специфика устойчивости экономической системы региона. // Материалы III международной научно-практической конференции «Проблемы социально-экономической устойчивости региона». - Пенза: РИО ПГСХА, 2006.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.