Научная статья на тему 'Саноат корхоналари барқарор иқтисодий ривожланишининг назарий асослари'

Саноат корхоналари барқарор иқтисодий ривожланишининг назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1091
257
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саноат корхоналари / барқарор ривожланиш / инновацион салоҳият / иқтисодий мувозанат / industrial enterprises / sustainable development / innovative potential / economic balance

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Каланова Азиза Баходировна

Мақолада корхонани тегишли механизмни шакллантириш йўли билан иқтисодий тизим сифатида барқарор ривожлантиришнинг назарий асослари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL BASES OF SUSTAINABLE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE INDUSTRIAL ENTERPRISES

In the article it is described theoretical bases of sustainable economic development of the enterprise by formation of the mechanism.

Текст научной работы на тему «Саноат корхоналари барқарор иқтисодий ривожланишининг назарий асослари»

Каланова А.Б.,

Тошкент Молия институти «Статистика» кафедраси катта укитувчиси

САНОАТ КОРХОНАЛАРИ БАРКАРОР ИКТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

КАЛАНОВА А.Б. САНОАТ КОРХОНАЛАРИ БАРЦАРОР ИЦТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада корхонани тегишли механизмни шакллантириш йули билан иктисодий тизим сифатида баркарор ривожлантиришнинг назарий асослари ёритилган.

Таянч иборалар: саноат корхоналари, баркарор ривожланиш, инновацион салох,ият, иктисодий мувозанат.

КАЛАНОВА А.Б. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ УСТОЙЧИВОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ

В статье описывается теоретические основы устойчивого экономического развития предприятия путем формирования необходимого механизма.

Ключевые слова: промышленные предприятия, устойчивое развитие, инновационный потенциал, экономическое равновесие.

KALANOVA A.B. THEORETICAL BASES OF SUSTAINABLE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE INDUSTRIAL ENTERPRISES

In the article it is described theoretical bases of sustainable economic development of the enterprise by formation of the mechanism.

Keywords: industrial enterprises, sustainable development, innovative potential, economic balance.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

МДЦ мамлакатларида кузатилаётган ицтисодий жараёнлар, айницса, жацон молиявий-ицтисодий инцирози даврида бозор муносабатларининг ривожланиши бошцарувнинг янги механизмлари-ни шакллантиришга булган эцтиёжни белгилаб бермоцда. Шу боис, ишлаб чицариш-хужалик фаоли-ятининг тартибланган тизимига эга булган куплаб корхоналар узгариб бораётган ташци муцит шаро-итларига мослашувчан бошцарув воситаларини ривожлантиришга зарурат сезмоцдалар.

Ташки иктисодий фаолият Мил-лий банки х,узурида ташкил этил-ган бошкарувнинг янги механизм-ларини шакллантириш борасида Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик субъектларининг экспортини куллаб-кувватлаш жамFармасининг роли тобора ошмокда. 2014 йилда жамFарма кумагида тадбиркорлик субъектлари томонидан 1 миллиард 250 миллион АК.Ш доллари микдорида экспорт шартномалари тузилди. Маз-кур шартномалар асосида утган йили киймати 840 миллион доллардан зиёд товарлар экспорт килинди1.

Хозирги шароитда иктисодий салох,иятни тиклаш зарурлиги маз-кур ривожланишни таъминлайдиган механизмни шакллантириш асосида саноат корхоналарини баркарор ривожлантириш учун шароит яра-тишни биринчи уринга куймокда.

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

Корхоналар ресурслари чекланган-лиги, мавжуд ташки мух,ит шароити-да уларнинг баркарор ривожлани-шига замин яратиш имкониятларини берадиган стратегияни ишлаб чикиш бошкарувнинг асосий муаммоси шак-лида намоён булмокда. Бунда шуни таъкидлаш керакки, х,ар бир корхо-на учун баркарор усиш стратегияси-ни ишлаб чикиш якка тарзда амалга оширилади. Шу сабабли Гобинд Нанка: «Баркарор усиш бир канча таянч шартларга асосланадики, улар вактида бажарилган булиши зарур: жисмо-ний ва инсон капиталини жамFариш, ресурсларни самарали таксимлаш, янги технологиялар ва усишдан фой-даланишда мувозанатли катнашиш. Бу шартлардан кайсиниси муайян даврда энг мух,ими х,исобланиши, яъни кайси чоралар кандай кетма-кетликда курилган булиши керакли-ги куп жих,атдан дастлабки шароит-га боFл и к. Бунинг окибатида катъий формулалар ва уткинчи «энг яхши амалиёт»ларни излашдан воз ке-чиш х,амда усишни чекловчи омил-ларни айнан мувофиклаштириш учун чукурлаштирилган иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

тах,лилга ишониш лозим»1 деган FOяни илгари сурган.

Ик,тисодий тизимлар умумий му-возанати концепцияси.

Хужалик тизимларини баркарор ривожлантириш концепцияси иктисо-дий тизимларнинг макро- ва микро-даражадаги хулк-атворини тавсиф-ловчи классик ва х,озирги замон тадкикотлари тушунчалар тизимининг мух,им таркибий кисми х,исобланади. Хужалик тизимларида кечаётган бизнес-жараёнларни тадкик этиш-да «баркарор мувозанат» тушунча-си ва у билан боFлик бекарор бозор иктисодиёти шароитлари учун уринли булган тушунчаларни очиб бериш мух,им.

«Мувозанат» тушунчасининг мо-х,ияти куплаб тадкикотларда куллани-лаётган тах,лил усуллари ва урга-нилаётган хужалик тизимларининг даражасидан келиб чикиб, талкин килинади. Шу билан бирга бу тушунча-нинг таклиф килинган маъноси етар-лича асосланмаган. Бунда куп даража-да хужалик тизимларининг баркарор ривожланиш шартига кирадиган ва-зифаларнинг хоссалари тадкикоти ва хулосасига урFу берилади. Натижада бугунги кунда иктисодий тизимнинг баркарор ва мувозанатли х,олатининг фундаментал мазмуни туFрисидаги масала очиклигича колмокда.

А.Маршалл томонидан таклиф килинган концепцияда бозор муво-занати талаб ва таклиф тенглиги ба-

1 Economic Growh ithe 1990s :Learning from a Decade of Reform. World Bank, 2005. p.xi-xiii (http:www1. worldbanc. org / prem/lessons

жарилишининг аник шарти сифатида кузда тутилади2:

S = D (1)

бу ерда: S = g(p) - таклифнинг «p» нархга боFлик1лигини тавсифлайдиган вазифаси; D = f(p) - мах,сулотга булган бозор талабини тавсифлайдиган та-лабнинг вазифаси.

Бирок баркарор мувозанат тенг-ламасининг маъноси муаллиф томонидан батафсил куриб чикилмайди. К,атор иктисодчиларнинг кейинги ишларида3 (1) тенгламанинг маъно-сини тушунишни чукурлаштирадиган тадкикотлар олиб борилиб, унинг мазмуни, хужалик тизимининг баркарор, мувозанатлашган х,олатига унинг бозорга нархли мослашиш буйича х,аракатлари синов ва хатолари жа-раёнининг чегараси сифатида караш лозим. Уларнинг динамикасини куйи-даги тенглама оркали тасвирлаш мум-кин:

^ = h-(S(p)-D(p)) (2) h'<0 h(0) = 0 булганда4,

dp „ бу ерда - нархларнинг узгариш

тезлиги; h' - h функциясининг бозор-даги мах,сулотлар, хизматлар ортикча таклифи усишига нисбатан узгариш тезлиги.

2 Marshal A. Principles of economic science. T.2. -M.: Publ. Group «Progress», 1993.

3 Kenneth J.Arrow. Toward a theory of price adjustment. Studies in Resource Allocation Processes. - Cambridge, 1991; Paul A.Samuelson. Foundations of Economic Analysis. - New York, 1986.

4 Marshal A. Principles of economic science. T.2. -M.: Publ. Group «Progress», 1993.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

(2) тенглама мах,сулот, хизматларга булган талаб таклифдан ошиб кетган, нархлар эса нарх ва таклиф нисбати-дан келиб чикиб, усган ёки камайган вазият учун талаб ва таклиф конунини тавсифлайди. (1) ва (2) тенгламалар биргаликда бизнес-жараёнлар дина-микасини тавсифлаб, уларда талаб, таклиф ва нархлар узининг айрим чекланган микдорига эришганлиги билан боFлик баркарор булмагунгача узгаради. Шуни таъкидлаш мух,имки, агар (1) тенглик бажарилса, у х,олда нарх узгармаганча колади ва бу-нинг окибатида талаб ва таклиф х,ам нарх функцияси каби доимийлиги-ча колади. Демак, S, D, p чекланган микдорларга эришганда, уларнинг узгаришини келтириб чикарадиган таъсирлар йуколади. Бунда хужалик тизими мувозанат х,олатига эриша-ди ва таъсирларни тийиб турадиган ташки мух,ит мавжуд булмаганда, унда етарли даражада узок вакт колиб ке-тиш мумкин булади.

Пол Самуэльсон, Кеннет Эрроу, Геонид Гурвиц1 асарларида турли-туман эмпирик х,одисаларни модел-лаштириш оркали хужалик тизимла-рини баркарор ривожлантириш механизмларидан фойдаланишнинг айрим хусусиятлари урганилган. Бирок юкори даражада саноатлашган иктисодиётда саноат мажмуаси кор-хоналарига татбикан «иктисодий мувозанат» тушунчасининг мазмуни тула очилмаган.

1 Leonid Hurwicz. On the Stability of the Tatonnement Approach to Competitive Equilibrium. 1986, in Sonnenschein, editor, Modeles of Economic Dynamics.

С.Фишер, Р.Дорнбуш ва Р.Шмалензи2 х,ам ялпи талаб ва ялпи таклиф тенг-лиги каби мувозанатли х,олатни аник-лайди, яъни мавжуд нархлар дара-жасида тахмин килинаётган мах,сулот микдори ялпи талаб ёки режалаш-тирилаётган ялпи харажатларга тенг булганда, товарлар бозори мувозанат х,олатида булади. Бунда хужалик тизи-мининг мувозанатли х,олати тенглама-си куйидагича аникланади:

AD(C + I) = AS' (ß х P)3, (3)

бу ерда: AD - ялпи талаб; C - истеъ-мол талаби; I - инвестицион талаб; AS - ялпи таклиф; Q - натурал ифода-сида мах,сулот ишлаб чикариш х,ажми; P - мах,сулот бирлигининг нархи.

Иктисодий усиш макродаражада-ги тадкикотининг услубий асосини Й.Шумпетер, Н.Кондратьев, Д.Белл, Э.Денисон, Ж.Кейнс, К.Кларк, Д.Норт, Р.Солоу, Ф.Хайек ва бошка олимлар4 ишлаб чикканлар. Улар ялпи ички мах,сулотнинг зарурий усиш суръатла-ри сакланиб колганда, макродаража-да мувозанат х,олатига эришиш мумкин, бунда иктисодиётнинг баркарор мувозанатли ривожланишини таъ-минлайдиган усиш суръатларини ку-йидаги формула буйича х,исоблаш за-рур, деган хулосага келганлар:

2 Fischer S., Dornbush R., Shmalenzi R. Economy: Trans. with the Engl. From the 2nd publ. - M.: «The matter LTD», 1995.

3 Fischer S., Dornbush R., Shmalenzi R. Economy: Trans. with the Engl. From the 2nd publ. - M.: «The matter LTD», 1995.

4 Клинов В. Особенности современной динамики мирового хозяйства. // «Вопросы экономики», 2010, №9. -С. 79.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

VA CF

AGDPt = т^ х ЮОУс1, (4)

бу ерда Д - фоизларда ифодаланган усиш суръатлари; t - х,исобот даври; (t-1) - олдинги давр; GDP - ялпи ички мах,сулот; VA - кушилган мах,сулот (ЯИМ усиши); CF - асосий капиталга куйилмалар; VA/CF - асосий капитал-га куйилмалардан кайтим меъёри; CF/ GDP - асосий капитални шаклланти-ришга ЯИМ ни сарфлаш меъёри.

Хужалик тизимининг микродаража-даги хулк-атворини тадкик этишда му-возанат концепцияси баъзи максадли функциялар максимумига эришиши билан бир хил ва бизнес-жараёнларни оптималлаштириш муаммоларининг х,ал килиниши билан боFлик булади, деб каралади. Мазкур концепция дои-расида истеъмолчи мувозанати унинг нафлилик функцияси максимумига етганда намоён булади, хужалик тизимининг мувозанати эса унинг фао-лияти натижаларини тавсифлайдиган фойда ёки бошка курсаткичларнинг максимумида куринади.

Алох,ида ташкилот ва бутун икти-содиёт мувозанати шартларидаги асосий тафовут шундаки, макротизимнинг мувозанат х,олати микродаражадаги тизимдан фарк килиб, ички карама-карши йуналтирилган муваффакият омилларининг узаро таъсири ва му-возанатлаштирилиши объектив ме-ханизми х,исобига эришилади х,амда субъектив максад куйилиши жараёни билан боFл и к эмас.

Бизнинг фикримизча, иктисодий тизим мувозанати концепциясининг

1 Клинов В. Особенности современной динамики мирового хозяйства. // «Вопросы экономики», 2010, №9. -С. 79..

мазмунини тадкик этиш учун: а) мувозанат х,олати асосий тавсифларини ажратиш; б) унинг умумлаштирилган тизимли тушунчасини шакллантириш; в) турли даражадаги иктисодий тизим-лар учун унинг намоён булишининг узига хослигини тах,лил килиш зарур.

Турли даражадаги иктисодий ти-зимларнинг амал килиш ва ривожла-ниш омили х,исобланган иктисодий тизимнинг максадли детерминацияси тушунчасидан фойдаланиш максадга мувофик2. Бунда максадли детерми-нациялашнинг кенгайтирилган тал-кинини куллаш зарур, яъни «тизимни максадли детерминациялаш» тушунча-си оркали унинг бошланFич шароит-лари ва ривожланиш ички механизм-ларидан шаклланадиган иктисодий тизимнинг бирмунча келгуси х,олатини тушунамиз.

Амалдаги механизмлар тизим хулк-атворининг берилган йуна-лишини белгилаб, унинг охир-ги х,олати х,ам изланаётган мувозанат х,олати х,исобланади. Иктисодий тизим хулк-атворининг максадга йуналтирилганлигида, тизимга муво-занатли таъсир курсатиш сох,асида бу таъсирни коплашга уринаётган карама-карши жараёнлардан ибо-рат тескари алока тамойили намоён булади.

Максадли детерминациялашни ту-шуниш турли даражадаги иктисодий тизимлар учун мувозанатлиликнинг мазмунини урганиш ва мувозанат х,олатининг сермазмун тизимли кон-

2 Hicks J. Economic Perspectives. Further Essays on Money and Growth - Oxford, 1987.; Ashby W. R. Principles of the self - organizing dynamic system. - Cambridge. 1981.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

цепциясини ишлаб чикиш имконини беради. Шу билан боFлик равишда, мак,-садга йуналтирилган тизимнинг мазму-нини тавсифлаш мух,им булиб, бунинг учун функционал инвариант концеп-циясидан фойдаланилади1. Бунда «функционал инвариант» (узаро боFлик ва карама-карши куринишлар)ни ракобат шароитида хужалик тизимининг амал килиши жараёнида уз ах,амиятини саклаётган курсаткичлар мажмуи си-фатида таърифлаш мумкин. «Максадли детерминациялаш (аниклаштириш)» курсаткичи корхонани ривожланти-риш йуналишининг узгариши билан боFл и к хужалик тизимининг куплаб курсаткичларининг амал килишини тавсифлайди. У даромад, харажат-лар, ишлаб чикарилаётган саноат мах,сулотининг х,ажми, кулланилаётган активлар мажмуи ва х,.к.ларни уз ичига оладиган узгарувчилар туплами билан белгиланади.

Демак, узаро боFлик куриниш-лардан фойдаланиш макро- ва микро-даражадаги иктисодий тизимларни бирлаштирадиган умумийликни аж-ратиш имконини беради х,амда улар томонидан мувозанат х,олатига эри-шиш асосида ётади, бинобарин, маз-кур умумий хосса сифатида максадга йуналтирилганлик чикади.

Узаро боFл и к куринишлар таркиби-да максадга йуналтирилганлик негиз омили х,исобланган алох,ида хосса-ларга эга булган курсаткични аниклаш мух,им булиб, унинг узгариши тизимда икки, карама-карши йуналтирилган жараёнларнинг юзага келишига олиб

1 Казаринов М.Ю. Детерминизм в сложных системах управления и самоорганизации. - Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1990.

келади. Бунда жараёнлар мувозанат-лашмаган булса, тизим узгаради. Агар жараёнларнинг амал килиши бир-бирини тенглаштирадиган булса, тизим чекланган х,олатига эришади ва ташки тийиб турадиган таъсирлар мавжуд булмаганда, узгармаслигича колади.

Узгариши карама-карши йуналтирилган жараёнлар курсаткичи негиз курсаткич х,исобланади, мазкур жараёнларни тавсифлайдиган узгарувчилар эса тавсифловчи сифатида чикади. Саноат корхонаси узаро боFл и к куриниши учун унинг фао-лияти куламларидан келиб чикиб, сотилаётган мах,сулот х,ажми негиз курсаткич х,исобланади, тавсифловчи курсаткич эса даромад ва харажатлар-дир. Шуни таъкидлаш мух,имки, тавсифловчи узгарувчиларнинг тегишли микдорларини узига жалб киладиган негиз курсаткичнинг узгариши функционал инвариантнинг фундаментал хоссаси х,исобланади.

Саноат мажмуаси корхоналари хулк-атворининг тадкикотига нисба-тан узаро боFлик куринишларларни урганишда вакт омилини куриб чикиш мух,им х,олат х,исобланади. Шу боис-дан, хужалик тизимининг максадга йуналтирилган ривожланишини таъ-минлаш мазкур вазиятда маълум пайт-даги узаро боFлик куринишни узгар-тириш х,исобига амалга оширилади.

Демак, ташки чекловчи таъсирлар мавжуд булмаганда, тизим х,аракати узаро боFл и к куриниш узгарувчилари билан тавсифланадиган кучлар узаро таъсири билан белгиланади. Шу сабаб-ли агар маълум вакт утгандан кейин мазкур кучлар х,аракати бир-бирини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-жадвал. Хужалик тизимлари мувозанатли х,олатлари турларининг таснифланиши1

Т/р Таснифлаш белгиси Мувозанатли х,олат тури

1. Тизим максадга йуналтирилган х,аракатини амалга ошириш усули буйича Максадли мувозанат

Максадсиз мувозанат

2 Тадкикот объектининг турига кура Иктисодий тизим макромувозанати

Иктисодиёт тармокларининг мувозанати

Бозор сегментларининг мувозанати

Ташкилотнинг иктисодий мувозанати

3 Мувозанатли тизимларнинг вакт буйича узгарувчанлигига мувофик Статик мувозанат

Динамик мувозанат

4 Ташкилот хаётий циклига мувофик Ташкилотнинг вужудга келиши боскичидаги мувозанат

тенглаштирган вазиятда узаро боFлик куриниш узгарувчилари узининг охир-ги микдорига етади ва уни узгартириш ички жараёни бартараф килинади. Бу эса мувозанатли, деб аталган алох,ида х,олат тизимига эришилганлигидан далолат беради. Шундан келиб чи-киб, хужалик тизими узаро боFлик куриниши узгарувчилари вактда дои-мий ва таъсирлари сезилмайдиган х,амда ташки мух,ит узгармаслигича коладиган х,олатни мувозанатли, деб номлаш мумкин.

Хужалик тизимлари мувозанатли х,олатларининг мумкин булган турла-рини куйидаги тарзда гурух,лаш мумкин: максадга йуналтирилганлиги, объекти, вакт буйича узгариши, таш-килотнинг х,аётий цикли буйича (1-жадвал).

Иктисодий тизимлар мувозанатини урганиш муаммоларига баFишланган адабиётлар тах,лили иктисодиёт тар-моклари, бозор сегментлари мувоза-натининг тадкикоти х,амда уларнинг х,аётий цикли билан белгиланадиган хужалик тизимларининг мувозанати билан боFл и к масалалар кам даража-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

да узгарганлигини аниклаш имконини берди.

Мураккаб иктисодий тизимларнинг тизим бошкаруви билан узаро таъ-сирдаги хулк-атвори ва хоссаларини тасвирлаш учун кулланилаётган опти-маллик тушунчаси иктисодий тизимлар мувозанатли тах,лилининг фунда-ментал таркибий кисми х,исобланади. Оптималлик концепцияси иктисодий тизимлар мувозанатли тах,лили услу-биятининг мух,им таркибий кисми х,исобланади ва унинг сермазмун маъ-носини янада тадкик этишни талаб килади. Бу масалага етарли даражада куп сонли ишлар баFишланган, шу-нингдек, И.С.Ладенко тадкикотида2 оптималлик концепцияси хужалик ти-зимларини ривожлантиришнинг таянч омилларини бирлаштириш натижаси сифатида таърифланади: а) бошкарув максади; б) бошкарув тизимининг ие-рархиклиги; в) унинг куп улчовлилиги ва куп сонли бир хил булмаган ун-сурларининг мавжудлиги; г) иерархия турли даражалари уртасида тизимос-ти узаро алокалари; д) бошкарувнинг

2 Ладенко И.С. Имитационные системы. - Новосибирск, 1981; Унковская Т.Е. Финансовое равновесие предприятия. - К.: "Генеза", 1997.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

мумкин булган шаклларининг турли-туманлиги.

Бошкарувнинг максади хужалик тизими ривожланиш йуналишини белгиловчи хусусият х,исобланиб, бунда унинг сакланиши ва ташки ша-роитларга мослашишига, бошкарувчи субъект мезонларига мувофик амал килишига ёрдам берадиган маълум х,олатга эришиши тушунилади. Бунда оптималлик концепциясининг маз-муни тизим х,олатини урганишнинг х,ар бир боскичидаги бошкарув мак-садларига мувофиклигида намоён булади, яъни оптимал х,олат тизим-нинг максадли мувозанатига ва уз мувозанатли микдорлари функционал инвариантининг курсаткичларига эришишга мос келиши зарур. Тизим микдорлари курсаткичларининг узгариши берилган максад томон х,аракатни белгилайди, демак, оптимал х,олат тушунчаси мувозанат кон-цепцияси намоён булишининг хусусий х,олати х,исобланади ва унинг махсус турини билдиради.

Оптималлик концепцияси икки тур-ли жих,атларда фойдаланиладиган оптималлаштириш тушунчаси билан узвий боFлик. Биринчи вазиятда оптималлаштириш, деганда унинг оптимал х,олатга утишини таъминлайдиган хужалик тизимининг оптимал хосса-ларини шакллантириш тушунилади. Ушбу вазиятда оптимал бошкарув, яъни оптимумга эришишга олиб бо-радиган бошкарув оптималлаштириш жараёнининг бир кисми х,исобланади. Иккинчи вазиятда оптималлашти-ришнинг мазмуни оптимал бошкарув карорларини топиш жараёни сифа-тида талкин килинади, яъни мазкур

жих,атдан оптималлаштириш мувозанатли тах,лил махсус турини узида мужассамлаштиради ва х,исоблаш даврида бошкарув карорлари кабул килинишини услубий ва ахборий куллаб-кувватлашининг асосий кисми х,исобланади.

Оптимал бошкарув карорларининг кабул килиниши икки асосий хусу-сиятлар мавжудлиги билан боFлик: а) мукобил бошкарувчилик таъсир-ларини танлашнинг катта микдордаги сони; б) хужалик тизимини ривожлан-тиришнинг стратегик мукобиллари афзалликларини аниклаш учун воси-таларнинг мавжудлиги. Демак, карор-ларнинг барча вариантлари бош-кариладиган иктисодий тизимларнинг мувозанатли тах,лили ва оптималлаштириш мезони асосида ётадиган аф-залликлар маълум шкаласи ёрдамида тартибланган булиши зарур.

Юкорида баён килинган концепту-ал асослар ва саноат мажмуаси кор-хоналарига мувозанатли тах,лил услу-биятини куллашда аник йуналишни узгартириш тизимли ёндашув тамо-йилларидан фойдаланишни кузда ту-тиб, уларга мувофик, хужалик бозор воситалари туплами мураккаб динамик тизимни узида мужассамлаштиради ва у уз навбатида, янада кенгрок тизим - бутун минтака иктисодиётини бошкариш унсури х,исобланади.

Корхоналар иктисодий баркарорли-гини таъминлаш механизми.

Хужалик тизими иктисодий бар-карорлигига эришиш куп жих,атдан саноат ишлаб чикариши жараёнининг хусусиятлари билан белгилана-

1 Жадвал муаллиф томонидан тузилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

2-жадвал. Корхонани баркарор ривожлантириш механизмининг таркибий кисмлари1

Корхонани баркарор ривожлантириш Корхона баркарор ривожланиш механизмини ташкил

механизмининг ташкил килувчилари килувчиларнинг таркиби

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- ташкилий;

- бошкарувчилик;

- иктисодий;

- молиявий;

Унсурлари - ишлаб чикариш; - технологик; - ахборот; - маркетингли; - экологик.

- ташкил килиш;

Усуллари - режалаштириш; - тартибга солиш; - раFбатлантириш; - назорат.

- тизимлилик;

Тамойиллари - максадга йуналтирилганлик; - иерархиклик; - тескари алока; - самарадорлик.

- ташкилий;

Вазифалари - мувофиклаштирувчи; -назорат килиш; - мотивацион.

- моддий;

Окимлари - молиявий; - информацион; - коммуникатив.

ди. Бу эса уз навбатида, ижобий мо-лиявий натижага эришиш, мулкдорлар ва мах,сулот потенциал истеъмолчи-ларининг эх,тиёжларини кондириш максадида активлар, капитал, инвес-тициялар ва бошка иктисодий ресурс-ларни бошкариш хусусиятини белги-лайди.

Саноат корхонасининг узгариб бо-раётган бизнес-мух,ит шароитида узининг асосий вазифаларини бажа-риш лаёкатини акс эттирадиган жам-ланган курсаткичи булиб, «иктисодий баркарорлик» мезони чикади, у ти-зимлилик ва мажмуавийлик белги-ларига эга х,амда хужалик тизими фаолиятининг молиявий, иктисодий, техник-технологик ва ташкилий жи-х,атлари тупламини уз ичига олади.

Шу билан боFл и к равишда, иктисодий баркарорлик таянч омилларининг мониторинги ва уларни самарали бошкариш баркарор иктисодий ривожлантириш моделини шакллан-тиришда бошкарув карорларини кабул килишнинг мух,им воситаси х,исобланади.

Иктисодий баркарорликни урганиб, 2-жадвалда тасвирланган уни амалга ошириш механизмининг асосий таркибий кисмларини аниклаш мух,им.

Хужалик субъектининг иктисодий баркарорлиги иктисодий мух,ит бар-карорлиги билан белгиланган булиб, унинг доирасида корхона фаолияти, унинг фаолияти натижалари х,амда саноат мах,сулоти (хизматлари)ни бо-зор талабларига мослаштириш амалга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

42

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

1-расм. Саноат корхонаси баркарорлигининг турлари.

Стратеги«

Тактик

Ижтимоий

Инфляцион

оширилишини кайд этамиз. Шу боис, бозор мух,ити корхонанинг самарали фаолиятига таъсир курсатадиган риск-ларни вужудга келтиради.

Корхона баркарорлиги турлари жуда куп булиб, уларнинг асосийлари 1-расмда келтирилган.

Саноат корхонасининг баркарорлиги, энг аввало, ишлаб чикариш ха-ражатлари билан узвий боFликликда ишлаб чикарилаётган мах,сулот ва курсатилаётган хизматларнинг тарки-би ва тузилишига боFликдир. Шунинг учун доимий ва узгарувчан харажат-лар уртасидаги нисбат катта ах,амият касб этади.

Корхона баркарор ривожланиши-ни шакллантиришнинг бошка мух,им омили активларнинг оптимал тарки-би ва тузилиши х,амда уларни бош-кариш стратегиясини туFри танлаш х,исобланади. Бунда жорий активларни бошкариш санъати корхона х,исобида жорий тезкор фаолият учун зарур булган ликвид маблаFларнинг энг кам зарурий суммасинигина ушлаб туриш-дан иборат.

Корхона молиявий мувозанати ва иктисодий баркарорлигига ссуда ка-питаллари бозорида кушимча равиш-да х,аракатлантириладиган маблаFлар маълум таъсир курсатади, яъни корхона канчалик куп пул маблаFларини жалб килиши мумкин булса, унинг молиявий имкониятлари шунчалик катта булади. Бирок корхонанинг уз кре-диторларига туловларни уз вактида тулаш лаёкатини белгилайдиган риск х,ам усади.

Узлуксиз такрор ишлаб чикариш жараёнини таъминлаш ва ликвидли-ликнинг етарли даражасига эришиш йули билан иктисодий мувозанатни ушлаб туриш максадида саноат корхонаси х,исобларида пул маблаFларининг етарли ^ажмини яратиш лозим. Бунда операцион цикл динамикаси корхона ликвидлилигини куллаб-кувватлаш ва унинг пулга булган талабини жорий фаолияти, яъни айланма активлар ва уларни молиялаштириш жараёнини бошкаришга тегишли кисмида амал-га оширишнинг асосий омилларидан бири х,исобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

2-расм. Корхона иктисодий баркарорлигини бошкариш сиёсати боскичлари

1-босцич. Корхона иктисодий баркарорлигини таъминлаш мацсадини белгилаш

2-босцич. Корхона фаолияти х;ан;ида ахборотлар асосини шакллантириш

3-боск,ич. Корхона иктисодий баркарорлигини бацолаш учун курсаткичлар тизимини урнатиш

4-босцич. Щтисодий барцарорлик меъёрий мицдорлари тизимини шакллантириш

5-босцич. Иктисодий барцарорликни бахолаш натижаларининг таклили

6-босцич. Иктисодий барцарорликни таъминлаш асосида корхона иктисодий усишини таъминловчи бошцарув царорларини ишлаб чикиш

Корхона баркарор ривожлани-ши жараёнини таъминлаш, яъни амал килиш жараёнида баркарорликка риоя килинадиган сифат жих,атдан янги даражага утиш учун корхона-га таъсир курсатишнинг мажмуа-вий хусусияти хос булган ривожла-ниш етакчи омилини аниклаш х,амда мазкур омилдан фойдаланиш асосида баркарор ривожланиш жараёнини бошкариш мажмуавий тизимини ишлаб чикиш зарур.

Корхонани ривожлантириш етакчи омили сифатида инновация салох,ияти асосида амалга ошириладиган инно-вацион ислох,отларни ажратиш мум-кин. Бунда таъкидлаш жоизки, иннова-цион салох,ият даражаси корхонанинг янгиликларни ишлаб чикиш, жорий этиш ва узлаштириш лаёкати, бундан ташкари, бир томондан, у бошкарув тизимининг жорий х,олатидан янгиси-га утказиш зарурати ва имкониятини,

бошка томондан эса инновация жараёнида баркарорликнинг сакланиши ва доимий амал килишининг шартини белгилайди.

Иктисодий баркарорликни таъминлаш максадида корхона тегишли сиё-сатни ишлаб чикадики, куйидагилар унинг асосий боскичлари х,исобланади (2-расм).

Шундай килиб, хужалик тизим-лари иктисодий баркарорлигининг тадкикоти корхона жорий фаолияти асосий турлари ва бу жих,атдан улар-нинг кулланилишини урганишни кузда тутади. Бу саноат мажмуаси корхона-лари иктисодий баркарорлигининг маъносини чукурлаштириш ва уни умумтизим нуктаи назаридан аниклаш имконини беради. Бундан ташкари, бизнинг фикримизча, инновацион фаоллик асосида баркарор ривож-ланишни бошкаришнинг ташкилий-иктисодий механизмини тадкик этиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

мух,им ах,амиятга эга. Шу сабабли инновацион ислох,отларни амалга ошириш саноат мажмуаси корхонала-рининг стратегик баркарор ривожла-нишини таъминлашнинг етакчи оми-ли сифатида намоён булади. Бунинг учун корхоналарда мах,аллий хом ашёдан фойдаланиб, кайта ишлан-ган мах,сулотларни ишлаб чикариш буйича кооперация алокаларини ку-чайтириш, корхоналар томонидан янги турдаги мах,сулотларни ишлаб

чикариш сох,асига хорижий инвести-цияларни жалб килишда кумаклашиш, уларнинг инновацион тадкикотларни давлат билан шерикликда раFбатлан-тиришдаги иштирокини кенгайти-риб бориш х,амда юкори технология-ли тармокларда кичик корхоналарни ташкил килиш мух,им ах,амият касб этади. Буларнинг х,аммаси улар фао-лиятининг ракобатбардошлиги ва баркарорлигини оширишга хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Казаринов М.Ю. Детерминизм в сложных системах управления и самоорганизации. - Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1990.

2. Клинов В. Особенности современной динамики мирового хозяйства. // «Вопросы экономики», 2010, №9. -С. 79.

3. Ладенко И.С. Имитационные системы. - Новосибирск, 1981.

4. Маршал А. Принципы экономической науки. Т.2. - М.: «Прогресс», 1993.

5. Унковская Т.Е. Финансовое равновесие предприятия. - К.: «Генеза», 1997.

6. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика: Пер. с англ. со 2-го изд.

- М.: «Дело ЛТД», 1995.

7. Ashby W. R. Principles of the self - organizing dynamic system. -Cambridge. 1981.

8. Economic Growh ithe 1990s: Learning from a Decade of Reform. World Banc, 2005. p.xi-xiii (http:www1. worldbanc. org / prem/lessons

9. George J.Stigler. Perfect competition, historically contemplated. Microeconomics: Selected Readings. - Mansfield, New York, 1971.

10. 10. Hicks J. Economic Perspectives. Further Essays on Money and Growth

- Oxford, 1987.

11. Kenneth J.Arrow. Toward a theory of price adjustment. Studies in Resource Allocation Processes. - Cambridge, 1991.

12. Paul A.Samuelson. Foundations of Economic Analysis. - New York, 1986.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.