Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноатни диверсификациялаш'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноатни диверсификациялаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
295
84
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Собитова Р. С., Ёрматов Ш.

Мамлакатдаги технологик билимлар даражаси қанчалик юқори бўлса, унинг жаҳондаги таъсир кучи шунчалик юқори бўлади. Шу сабабдан ҳозирги кунда Ўзбекистонда саноат ишлаб чиқаришининг диверсификацияси масалалари иқтисодиётни модернизациялаш ва унинг босқичма-босқич амалга оширилишини жадаллаштириш билан боғлиқ масалалар билан биргаликда кўриб чиқилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноатни диверсификациялаш»

Cобитовa P.C.

TepДУ кaттa УКИТУВИИШ Ёрматов Ш.

TepДУ УКИТУВИИШ

ИKТИCOДИЁТНИ MOДЕPНИЗAЦИЯЛAШ ШAPOИТИДA CAНOAТНИ ДИВЕPCИФИKAЦИЯЛAШ

Мамлакатдаги технологик билимлар даражаш цанчалик юцори булca, yнuнг жацондаги mabcup Ky4u шунчалик юцори булади. Шу ca6a6daH цозирги KyHda Y36eKucmoHda саноат ишлаб чицаришининг dueepcu-фuкaцuяcu Macananapu uцmucодuёmнu модернизаци-ялаш ва унинг 6ocçu4Ma-6ocçu4 амалга оширилиши-ни жадаллаштириш билан ботик, мacaлaлap билан биргаликда куриб чицилмоцда.

2000-2010 йиллap мoбaйнидa мaмлa-^т Ялпи ички мax1cулoти тapкибидa caнo-aт ишлaб чик^ишининг улуши ^л кaм 2 6apo6apra (1,7) У^ци. Ушбу ycиш кУшилгaн киймaт oшишини тaъминлoвчи тapмoклap улушининг oшиб бopиши, хoмaшë би-лaн бoFл и к тapмoклapдa ишлaб чикapиш вa экcпopтнинг киcкapиб бopиши билaн кузaтилмoкдa. Узбeкиcтoн Pecпубликa-cи Пpeзидeнти И.А.Кapимoв тaъкидлaгa-нидeк: "Иктиcoдиëтимиздa юз бepaëтгaн жиддий тapкибий вa cифaт yзгapишлapини биpгинa миcoлдa, яъни 2000 йилдa MaM-лaкaтимиз ялпи ички мax1cулoтини LuaM-лaнтиpишдa caнoaт ишлaб чикapишининг улуши бop-йyFи 14,2 фoизни тaшкил этгaн бyлca, 2011 йилдa бу кypcaткич 24,1 фoиз-ra eтгaнидa яккoл кypиш мумкин. Сaнoaт мax1cулoти умумий ycишининг кapийб 70 фoизини юкopи кУшимчa киймaтгa эгa 6УЛ^Н тaйëp мax1cулoт ишлaб чикapишгa йyнaлтиpилгaн cox^ap тaшкил этди. Бу-гунги кундa иктиcoдиëтимизнинг лoкo-мoтивигa aйлaнгaн мaшинacoзлик вa aвтoмoбилcoзлик (12,2 фoиз), кимё вa нe-фт-кимё caнoaти (9,4 фoиз), oзик-oвкaт caнoaти (13,1 фoиз), куpилиш мaтepиaллa-pи caнoaти (11,9 фoиз), фapмaцeвтикa вa

мeбeлcoзлик (18 фoиз) 2011 йилдa жaдaл cуpъaтлap билaн pивoжлaнди"1.

СУНГГИ йиллapдa Узбeкиcтoн caнoaти-нинг иcтикбoлли pивoжлaнишни 6Уйи-чa фaoлияти жудa дoлзapб x1иcoблaнaди, чунки жax1oн тoвap вa мoлия oкимлapи мувoзaнaти бузилишининг кучaйиб 6o-pиши шapoитидa фaкaт юкopи мex1нaт cифaти вa унумдopлигигa э^ бyлгaн мaмлaкaтлap иктиcoдий муcтaкилликни ca^a6 кoлaдилap. Бу бopaдa Узбeкиcтoн Pecпубликacи Пpeзидeнти И.А.Кapимoв куйидaги фикpни билдиpгaнлap: "Шуни тaн oлиш кepaкки, cyнгги йиллapдa жax1oн иктиcoдиëтидa юзaгa кeлaëтгaн муaммo-лap acocaн кУшимчa пул 6o^6 чикapиш вa мoлия бoзopини шундaй пуллap билaн тyлдиpиш x1иcoбидaн х^л этилиши кyзгa тaшлaнмoкдa. Бу э^, y3 нaвбaтидa, ^лгу-cидa жилoвлaб бyлмaйдигaн инфляциягa, яъни киммaтчиликкa, 3ax^pa вa миллий вaлютaлapнинг кaдpcизлaнишигa вa шу

1 2012 йил - Вбтэнимиз тapaккиëтини янги бocкичгa кyтapaдигaн йил бyлaди 19.01.2012" Узбeкиcтoн Pecпубликacи Пpeзидeнти Иcлoм Кapимoвнинг 2011 йилнинг acocий якунлapи вa 2012 йилдa Узбeкиcтoнни ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг уcтувop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Вaзиpлap Мax1кaмacининг мaжлиcи-дaги мaъpузacи.

ИКТИМД BA MOЛИЯ I ЭKOНOMИKA И ФИ^Н^! № 11, 2012

V_/

билан боFлик 0Fир окибатларга олиб ке-лиши мумкин"1.

Иктисодий муносабатлар глобаллашу-ви шароитида Узбекистон саноатини ри-вожлантиришнинг асосий стратегиялари каторида ишлаб чикаришни диверсифи-кациялаш мух,им ах,амият касб этади. Бу-нинг негизида иктисодиётни эгилувчанли-ги, бозор инжикликларига мосланиши ва х,ар кандай инкироз шароитида уз йулини топиш имконлари мавжуддир.

Шу нуктаи назардан, диверсифика-цияни назарий тах,лил килиш ва унинг микдор даражасини бах,олаш мух,им ах,амият касб этади. Корпорациялар ди-версификациясининг умумий тах,лилини амалга оширишда бозорда катнашувчи корхоналарнинг капиталлашуви даражаси ва уларнинг таркибий тузилиши курсат-кичларидан фойдаланилади.

Узбекистонда интеграциялашган ва ди-версификациялашган корпоратив хужа-лик юритувчи субъектларининг янги типи шаклланиб бормокда, аммо капиталнинг концентрациялашувига мах,аллий фонд бозори капиталлашганлиги даражасининг пастлиги, сармояларни жалб килишининг сустлиги салбий таъсир курсатмокда.

Замонавий иктисодиётда диверсифи-кациянинг урни ва ролини тадкик этиш буйича микро, мезо ва макроиктисодий ёндашувларни бирлаштириш диверси-фикациянинг ташкилий принциплари-ни уларнинг конкрет турлари доирасида урганишни талаб этади. Айрим муаллиф-ларнинг иктисодиёти ривожланган мам-лакатларда "диверсификация даври" ту-гаганлиги туFрисидаги фикрлари чукур танкидий мулох,азаларни талаб этмокда.

Ортикча молиявий (купинча спекуля-тив) капиталнинг назоратсиз х,аракати жах,он хужалигига сезиларли хавф тугдиради. Ривожланган ва бир катор ривожланаётган мамлакатларда юкори рискли пул маблаFларини жойлаштириш

1 "2012-йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади 19.01.2012" Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011-йилнинг асосий якунлари ва 2012-йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг

мажлисидаги маърузаси.

эвазига иктисодий усишни таъминлаш буйича бетартиб уринишлар у ёки бу салбий окибатларга олиб келиши 1998-2000 йиллардаги Жанубий-Шаркий Осиё мам-лакатларида булиб утган инкирозда ва 2008 йилдан бери давом этаётган инкироз сабабларидан куриниб турибди.

Молиявий тартибсизликлардан х,имоя-ланишнинг мух,им воситаларидан бири самарали диверсификациялашган саноат сиёсати х,исобланади. Шу сабабдан Уз-бекистоннинг жах,он хужалигидаги урни мавжуд ва казиб олинаётган табиий бой-ликларнинг тури ва сонига, х,амда метал-лар, газ-кимё материаллар, пластмасса-ларни кайта ишлаш кобилиятига, ундан ташкари маълум бир фойдали хусуси-ятларга эга булган янги материалларни олиш имкониятларига боFликдир. Техник билим ва технологик кобилият даражаси канчалик юкори булса Узбекистоннинг шух,рати, жах,он иктисодиётида кечаётан жараёнларга, уз манфаатларидан келиб чиккан х,олда таъсир кучи шунчалик катта булади.

Ривожланишнинг модернизациялаш-ган сценарийсига ута олмаган ва дивер-сификациянинг етарли даражаси таъмин-ланмаган х,олларда мамлакатимиз бир томондан, ёкилFи-кишлок хужалиги ва хомашё экспорти ва иккинчи томондан машина-техника ва истеъмол импорти оралиFида колиб кетади. Шу сабабдан, х,ар томонлама диверсификациялашув асоси-даги саноатнинг инновацион ривожла-ниши масалаларини ечишга илмий асос-ланган ёндашувларнинг ишлаб чикилиши уни барча мавжуд булган молиявий спе-куляцияларга конъюнктура тобелигидан чикариш ва халкаро молиявий гирдоблар таъсиридан саклашнинг ягона варианти сифатида каралмокда.

Шу вазиятдан келиб чикиб, саноат ди-версификацияси тушунчаларини назарий англаш мух,им х,исобланади. Унинг куйидаги турлари мавжуд:

1. Саноатнинг тармоц диверсифика-цияси. Собик иттифок давридаги саноат ишлаб чикариш тармокларининг етарли даражада диверсификациялашмаганлиги режали иктисодиётнинг мух,им афзаллик-ларидан бири деб курсатилар эди. Индуст-

риализация давридан бошлаб (ХХ асрнинг 30-йиллари) то Шуро тузуми таркалиб кет-гунига кадар саноат ишлаб чикаришида ишлаб чикариш воситаларини ишлаб чикариш тармоклари (биринчи навбатда х,арбий комплекс) истеъмол предметлари ишлаб чикарувчи тармоклардан устунлик-ка эга эди. Бу х,ол барча поFоналарда се-зиларли даражада ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг бузилишига олиб ке-либ, жах,ондаги энг кудратли мамлакат-лардан бири истеъмол даражаси буйича ривожланаётган мамлакатдан фарки бул-май колди. Истеъмол предметларининг такчиллиги уларга булган улкан навбат-ларни юзага келтириб жамиятнинг барча катламларида ижтимоий норозиликларга сабабчи булди. Бозор муносабатларининг шаклланиши ва иктисодиётнинг бозор механизмлари оркали тартибга солиниш-га утилиши шу каби ижтимоий карама-каршиликларни маълум даражада енгиб утишга имкон берди.

2. Корхонанинг ^ажми буйича диверсификация. Капиталистик хужаликни ривожланишининг бошланFич даврлари-да саноатнинг концентрациялашуви ишлаб чикаришни жадал ривожлантирувчи, мураккаб ишлаб чикариш жараёнларини тартибга солувчи ишлаб чикариш персо-нали ва бошкарув кадрлари малакасини янада оширувчи ижобий омил сифатида бах,оланган эди. Лекин, кейинчалик, иш-лаб чикариш ва капитал концентрацияси монополлашувнинг кучайишига, бозор ракобатининг келажакдаги прогрессив ривожланишни буFилишига олиб келди. Бундай ишлаб чикаришларда фойда нор-маси нолга интиларди, ва муаммонинг х,ал этилиши купчилик х,олларда мили-таристик йул билан янги савдо бозор-ларини эгаллаш х,исобланар эди. Сунгги боскичдаги индустриал жамият даврида бу карама-каршилик географик жих,атдан бир-биридан жуда узок ^удудларда жой-лашиб мах,сулотни сотиш буйича йирик трансмиллий корпорация (ТМК)лар ат-рофида концентрациялашувини давом эттирган. Трансмиллий корпорациялар таркибига кичик ва урта бизнес корхо-налари куп х,олларда аъзо булишганлиги, х,ажм диверсификациясини ва бу ривож-

лантириш оркали х,ал килиниб келмокда. Саноат ишлаб чикаришининг бундай ди-версификацияси бош корхона эх,тиёжи ва эх,тимолдаги кушимча истеъмолчи-ларнинг эх,тиёжларидан келиб чикиб, саноат корхоналарининг энг макбул (оп-тимал) х,ажмларини белгилаш имконини бермокда.1 Ундан ташкари кичик ва урта бизнес корхоналарида экспериментал ва технологик жих,атдан жуда илFор, омма-вий-узлуксиз ишлаб чикаришларда узи-ни окламайдиган, ягона (алох,ида) ишлаб чикаришлар мужассамлашмокда. Умуман олганда кичик корхоналар персонали-нинг малакаси ишлаб чикаришнинг омма-вий циклига эга корхоналар ходимлари-нинг малакасидан анча юкори даражада шаклланади.

3. Саноат ма^сулотларини сотиш бозорлари буйича диверсификация. Мах,сулот сотилишини диверсификация-лаш муаммосининг х,ал этилиши миллий ишлаб чикарувчиларни конкрет бозор-лардаги талаб конъюнктурасига боFлик булмаслик, ишлаб чикариш йуналишини кайта узгартиришга маблаF сарфламасдан мах,сулот сотуви йуналишларини узгарти-риш имконини беради. Бу х,ол уларни ишлаб чикариш ва технологияларни мунта-зам модернизациясидан, янги марткетинг тадкикотларини олиб боришдан озод эт-майди. Аммо урта муддатли истикболда диверсификациялашган сотув бозорлари-нинг мавжудлиги корхоналар фаолияти ва уларнинг даромадлари баркарорлигини таъминлаб боради.

4. Хомашё бозорлари диверсифи-кацияси - уз хомашё ресурсларига эга мамлакатларда мазмунга эга эмас. Уз им-кониятларидан келиб чикиб, ички хомашё ресурсларига мулжал килиш доимо уринлидир. Молия бозорларининг бетар-тиблилиги ва барча етакчи валюталар ин-фляциясининг жадаллашуви шароитида хомашё бозорларининг х,ар кандан ди-версификацияси хом ашё нархини усиши билан боFл и к таннархнинг усиб кетиши рискларидан саклаб кололмайди. Бу бо-рада Узбекистон Республикаси Прези-

1 Логинов В. «К эффективности структурной перестройки промышленности». "Экономист" № 6 -2012. с. 18.

V_/

денти куйидаги фикрни билдирганлар: "Биринчи навбатда, дунё бозорида хома-шё ва тайёр мах,сулотга эх,тиёжнинг тобо-ра пасайиб боришини х,исобга оладиган булсак, бундай х,олат мамлакатимизнинг экспорт салох,ияти ва валюта тушумига салбий таъсир курсатмасдан колмайди, албатта"1.

Шу сабабдан, фикримизча, барча мав-жуд диверсификация турларига асослан-ган саноат сиёсати миллий иктисодиётни технологик, ишлаб чикариш унумдорли-ги ва сифат параметрлари буйича дунё пешкадамларига айлантириш кисмидаги давлат курилиши дастурининг таркибий элементи х,исобланади.

Саноат сиёсатининг амалга оширили-ши самарадорлиги купчилик х,олларда унинг устуворликлари аник тушуниб ети-лганлиги, у ёки бу х,аракатлар кетма-кет-лиги туFри ишлаб чикилганлиги, давлат х,окимияти органлари, тадбиркорлар бир-лашмалари, жамоат институтлари, фан муассасаларининг узаро муносабатла-ри шаклларига боFликдир. Шу сабабдан узок муддатли, х,ар тарафлама комплекс жужжат - диверсификациялашган саноат сиёсати стратегиясини ишлаб чикишга эх,тиёж пайдо булди.

Ушбу стратегия катта масъулиятликка эга жужжат булиб, Узбекистон саноати-нинг 20-30 йиллардан сунг ривожланиш микёсларини акс эттира олиши керак. Бу жужжат куйидагиларни белгилаб бериши максадга мувофикдир: кандай техника ва технологиянинг кулланилиши, кайси мах,сулот ишлаб чикариш таъминланиши, хужалик фаолиятини тартибга солишнинг солик, божхона, пул-кредит ва антимо-нопол воситаларининг диверсификациялашган саноатни ривожлантиришга мос-лашган мух,итининг шакллантирилиши.

Таъкидлаш жоизки, чекланган тармоклар ривожланиши фойдасига са-ноатнинг диверсификациялашган ривож-

1 "2012 йил - Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 19.01.2012" Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг

мажлисидаги маърузаси.

ланишидан воз кечиш факатгина жах,он тизимидаги маълум бир уринга эга бу-лишга даъво килмайдиган ёки кандайдир мух,им камчилиги мавжуд (ресурслар-нинг йуклиги, миллий хужаликнинг кам тараккий этганлиги) мамлакатларда були-ши мумкин.

Диверсификациянинг самарадорлиги глобал хужалик тизимининг барча даражаларида - микродаражадан мего-даражагача шаклланиб боради. Жах,он иктисодиётини бошкариш амалиётида са-марадорликни тах,лил этишда "х,ал этувчи ваколат", "хужалик юритишнинг стратегик зоналари" (ХСЗ), "бизнес-бирликлар" каби тушунчалардан фойдаланувчи концепция кенг таркалди.

"Хал этувчи ваколат" тушунчаси корхо-на томонидан алох,ида фаолият тури до-ирасида ихтисослашувдан фойдаланиш-ни назарда тутади. Ихтисослашувнинг шу турини "бизнес-бирлик" деб белгиланган маълум бир буFин (ёки мустакил булин-ма, корхона) амалга оширади. ХСЗ тер-мини узаро боFл и к диверсификация ти-зимлари доирасидаги компания фаолият сох,аларининг мажмуасини акс эттиради.

Узбекистоннинг баъзи компаниялари х,ам ушбу концепцияни амалга ошириш-ни бошлашди. Бунда корхоналар бизнес-ни диверсификацияси ва ихтисослашу-ви уртасида окилона балансга эришишга х,аракат килишлари табиий. Бунда замона-вий иктисодиёт шароитида купчилик ишлаб чикарувчилар учун "х,ал этувчи ваколат" принципидан фойдаланишга интилиш максадга мувофик х,исобланади. Хозир шаклланган тасаввурга кура х,ал этувчи ваколат - бу бизнесга ноёбликни берувчи узаро боFл и к куникмалар, кобилиятлар, технологияларнинг тупламидир. Айнан шу устунликлар бозорда баркарор ракобат устунлигига эришиш ва диверсификаци-янинг боFловчи буFИHИ булиш имконини беради.

Хал этувчи ваколатга урFу берили-шининг сабаби корхонани ривожланти-ришни асосан "ички шакллари"дан кенг фойдаланилишидадир ("ташки шаклла-ри" мавжуд фирмаларнинг кушилиб ва ютилиб кетиши йули билан оммавий со-тиб олинишини назарда тутади). Бошкача

килиб айтганда, экспансия асосан сонга боFл и к, ташки парметрларга эмас, балки, фирманинг ички сифат жих,атидан (унинг фаолият турларини мантикий кенгайти-риш эвазига) ривожланишига боFликдир.

Узбекистон корхоналарининг фаолият тажрибаси курсатишича, х,ар хил фаолият турларининг рентабеллик ва ракобатбардошлик даражаси буйича узаро дифференциациялашуви ошиб бормокда.

Бошкарув буFинлари ХСЗ концепци-ясига асосланган ишлаб чикариш жа-раёнлари билан фаолрок танишишлари керак. ХСЗ узида корхона фаолиятининг мах,сулот-бозор сегментини намоён эта-ди.

Уз вактида "General Electric" фирмаси-нинг мутахассислари ХСЗ ва унга хизмат курсатувчи булинмалар - "стратегик биз-нес-бирликлар" (СББ) уртасида концепту-ал узаро муносабатларни ишлаб чикишни таклиф этишган эди. Хар бир СББ бир типдаги мах,сулотни тадкик этиш, ишлаб чикариш ва сотиш х,укуклари ва мажбу-риятларига эга. ХСЗ-СББ концепцияси дунёнинг йирик диверсификациялашган компанияларининг режалаштириш ва бошкариш тизимларини шакллантиришга катта таъсир курсатади.

Узбекистонда бундай узгаришларни амалга ошириш имконияти иктисодиётнинг етакчи тармокларида (масалан, автомо-билсозликда, иктисодий усишнинг не-гизига айланаётган озик-овкат саноати, ёкилFи-энергетика комплекси корхонала-рида) концентрациялашув амалга ошири-лгандан сунг вужудга келди. Бунда етакчи, йирик ишлаб чикарувчилар кетидан комплектловчи эх,тиёт кисмлар ишлаб чикарувчи ва турли хизматлар курсатувчи кичик ва урта бизнес корхоналари бирла-шадилар.

Энг макбул вариантда СББ бозор сег-ментларида стратегик дастурларни режа-лаштириш ва амалга оширишнинг мар-казий буFини булиши керак эди. Йирик корпорациялар эса булиб ташлаш оркали холдинг типидаги бирлашмаларни ташкил этилиши жараёнидан утиши керак. Холдинг типидаги бирлашмалар ягона кор-поратив максадга интилувчи мустакил

бизнес-бирликлар фаолиятини бирла-штиришлари зарур. Йирик диверсифика-циялашган компанияларнинг фаолияти самарадорлигини оширишнинг бундай йули бизнес-бирликлар стратегиясини амалга ошириш учун зарур булган барча ресурслар билан таъминланган булишини назарда тутади. Аммо х,озирги кунда Узбекистон шароитида ХСЗ-СББ концепци-ясини амалга ошириш мураккаб вазифа х,исобланмокда.

Саноат корхоналарида диверсифика-цион стратегияни шакллантириш жараё-ни туFрисидаги хулосаларни куйидагича ифода этиш мумкин:

1. БошланFич нукта булиб СББни туFри ажратилиши х,исобланади.

Собик иттифок даврида х,ар кандай йирик корхонанинг технологик структураси режали иктисодиёт шароитида шакллан-ган эди ва бозор бошкарувига мослаш-маган эди. Хусусийлаштириш натижасида (агар реструктурлаш амалга оширилма-ган булса) бир-бири билан кам боFлик булган ёки умуман боFлик булмаган ишлаб чикаришлар вужудга келди. Хозирги вактда компания ичида эмас, бозорда сотиш имконини берувчи доиравий ёпик ишлаб чикаришни таркибий-технологик узгартиришлар жараенида амалга ошириш куннинг долзаб муаммоларидан булиб турибди.

Корхонада бизнес-бирликларнинг сони, аникрок килиб айтганда СББ билан ХСЗ уртасидаги нисбат туFрисидаги маса-ла принципиал ах,амият касб этади. Таби-ийки, битта бизнес-бирлик бир неча ХСЗга хизмат курсатиши мумкин, аммо хужалик юритиш зоналарининг макбул х,удудини аниклаш масаласи х,анузгача очикдир.

2. Бизнес-бирликларнинг хужалик мустакилликларига талаблар купчилик х,олларда мустакил юридик шуъба корхоналар тузилишини такозо этади. Улар уз х,исоб ракамларига эга булишлари ва тушумни таксимлаш х,укукига эга булишлари, хужалик фаолияти натижалари буйича (бозорда уз урнини топишдан ишлаб чикарилган мах,сулотни сотишгача) тулик жавобгар булишлари керак. Ама-лиёт курсатишича, хужалик мустакиллиги ташаббускорликни ривожлантиради, ав-

V_/

валлари факатгина ишлаб чикариш фа-олияти билан шуFулланган урта буFИн рах,барларининг менталитетни енгиб утишга ва бошкарувнинг маркетинг при-нципларига утишига ёрдам беради.

3. СББ бошкарилишини таъминлаш-да, ундаги марказга йуналтирилган тор-тиш кучларини енгиб утиш зарур. Назо-ратни ва бошкарув воситаларини саклаб колишнинг энг самарали воситаси - бу шуъба корхонаси акцияларининг назорат пакетига эгалик килишдир. Шу билан бир вактда бизнес-бирликлар рах,барлари ва менежерларини раFбатлантириш тизими-ни шакллантириш, уларни фаолият сама-радорлигини оширишга кизикишларини ошириш зарур.

СББ концепцияси менежернинг фикрлаш доирасини бир тармок чегара-сида битта бизнес тури буйича концен-трациялаштиради деган фикр мавжуд. Лекин айнан концентрация бизнес-бир-ликларини ажратишнинг асосий максади ва натижаси х,исобланади. Аммо купинча, бизнес усиши учун имкониятлар турли тармоклар кесишмасида мужассамлаш-ган булиб, турли бизнес-бирликларда юзага келади. Бундан келиб чикадики, менежерлар уз фаолиятларини ишлаб чикарилаётган мах,сулотлар ёки булин-малар мажмуаси эмас, балки акл бовар килмайдиган тарзда бирлашадиган ресур-слар ва кобилиятлар (ваколатлар) портфели, деб х,исоблашлари зарур.

Бизнес-бирликларни аниклаш маса-ласи назарий жих,атдан амалий жих,атга утказилганида, диверсификация йуна-лишларини аниклашда ички ресурслар чекланган х,олатда йирик саноат комп-лексларининг купчилик корхоналари би-ринчи усул буйича диверсификацияла-шади, мавжуд бизнес-бирликларни янги хужалик зоналарига чикиш имкониятла-ри куриб чикилади, деган фикрга келиш мумкин. Иккинчи йулдан фойдаланиш купинча кушилиб кетишлар, бирлашган структуралар - илмий-ишлаб чикариш бирлашмалари, комплекслар, молия-са-ноат гурух,лари ва бошкаларда амалга оширилади.

Хужалик юритишнинг стратегик зона-лари истикболлари тах,лили билан боFлик

диверсификациянинг биринчи йунали-шининг стратегик мумкин имконларини куриб чикамиз. Номакбул истикболлар: рентабелликнинг пасайиши, фаолиятнинг зарарлиги, келажакда усиш истикболлари мавжуд эмаслиги ушбу ХСЗда корхоналар ракобатбардошлигининг пасайиши ва бошкалар билан боFлик. Бу х,олда тах,лил натижалари буйича маълум бир ХСЗдан чикиш буйича карор кабул килиниши мумкин. Лекин бунда бизнес-бирлик йук килинади ёки кайта ихтисослаштирила-ди. Кайта ихтисослаштириш буйича карор кабул килиш бизнес-бирлик бозорининг бошка сегментлари билан ишлаш жа-раёнида фойдаланиш мумкин булган ^ал этувчи ваколатга эга булганда максадга мувофик ^исобланади. Акс х,олда тегишли бизнес-бирликни йук килиш туFрисида карор кабул килиниши мумкин.

Ижтимоий ишлаб чикаришни ташкил этишнинг икки шаклини - ихтисослашув ва диверсификацияни куриб чикиш ушбу жараёнларнинг энг ойдин куринишла-рини шакллантириш, ишлаб чикаришни диверсификациялаш мох,ияти ва мазму-нини аниклаш имконини беради. Ишлаб чикаришни ташкил этишнинг ушбу шаклларини комплекс урганиб чикиш кизикиш уЙFотади. Шундай та^лилга му-рожаат жараёнларнинг мох,иятини назарий жих,атдан чукур англашдан ташкари куйидагиларга хизмат килади:

• биринчидан, диверсификация сама-радорлигини ба^олаш методологияси-нинг бошланFИч нуктасини аниклашга;

• иккинчидан, кушма ишлаб чикаришни бошкариш муаммоларини амалий жих,атдан ечишга ёрдам беради.

Бундан келиб чикиб, давлат инвестиция сиёсатининг асосий вазифалари куйидагиларни амалга оширишга йунал-тирилган булишини тавсия этишимиз мумкин:

• диверсификациянинг энг макбул (оптимал) даражасини назарда тутувчи иктисодиётнинг таркибий узгаришлари-ни чукурлаштириш максадига каратилган сиёсатни утказиш;

• юкори технологияли ма^сулотларнинг ракобатбардошлигини ошириш максади-да корхоналарнинг ^ажми буйича ди-

вepcификaциялaшувини мужaccaм-

лaштиpувчи уcтувop тapмoклapни кУллaб-куввaтлaш;

• дивepcификaция дapaжacини х.ишб^ oлгaн x1oлдa тaнлoв yткaзилaëтгaн дaвpдa уcтувop инвecтициoн лoйиx1aлapни дaв-лaт тoмoнидaн мoлиялaштиpишни aмaлгa oшиpиш;

• ишлaб чикapилaëтгaн мax1cулoт учун туpли coтиш бoзopлapи мaвжудлигини эъ-тибopгa oлиб кopхoнaлapни тapмoкдaги кaттa ёки кичиклигигa кapaб дивepcифи-кaциялaшувини нaзapдa тутувчи инвecти-циoн-иннoвaциoн фaoлиятни фaoллaшти-pиш учун кулaй шapoитлapни яpaтиш.

Aдaбиётлap pyйxaти:

"2012 йил - Baтaнимиз тapaккиëтини янги бocкичгa кyтapaдигaн йил бyлa-ди. 19.01.2012" Узбeкиcтoн Pecпубликacи Пpeзидeнти Иcлoм Кapимoвнинг 2011 йилнинг acocий якунлapи вa 2012 йилдa Узбeкиcтoнни ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг уcтувop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Baзиp-лap Мax1кaмacининг мaжлиcидaги мaъpузacи.

А.B. Кaплaн, B.Е. Кaплaн, М.B. Мaщeнкo, Е.B. Овeчкинa. "Peшeниe oптмизa-циoнных зaдaч в экoнoмикe". Pocтoв нa Дoну. "ЕНИКС", 2007. 542 ^p.

М.B. Пpивeзeнцeв. "Оpгaнизaциoнный мeхaнизм дeятeльнocти хoлдингoвoй кoмпaнии". М. "ЮНИТИ". 2007. 168 cтp.

Живaлoв B., Никoлoгopcкий Д. "Пoдхoды к фopмиpoвaнию пpoмышлeннoй пoлитики". "Экoнoмиcт", W 7, 2012. c. 38-43.

"Экoнoмикa пpeдпpиятия (Фиpмы)". Пpaктикум. Кoллeктив aвтopoв, Пoд pe-дaкциeй B.Я. Пoзднякoвa, B.М. Пpудникoвa. М. «ИНФРА-М» 2008. 320 ^p.

Лoгинoв B. «К эффeктивнocти cтpуктуpнoй пepecтpoйки пpoмышлeннocти». "Экoнoмиcт" W 6 -2012. c. 16-21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.