Научная статья на тему 'Корхоналарда мақбул сифат даражасини аниқлаш масалалари'

Корхоналарда мақбул сифат даражасини аниқлаш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
429
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сифат / маҳсулот сифати / сифат бошқаруви / сифат назорати харажатлари / мақбул сифат / нуқсон / брак / нарх / таннарх / калькуляция / истеъмолчи. / quality / quality of product / quality of management / quality control / expenses / optimal quality / defect / penalty / price / value / calculation / consumer

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Камбаров Жамолиддин Хикматиллаевич, Турдалиева Мархабохон Махаммадюсуф Қизи

Мақолада бугунги кунда миллий саноат корхоналари учун сифат бошқарувини такомиллаштириш, маҳсулот сифатини бошқариш харажатлари классификацияси, сифат ва харажат ўртасидаги боғлиқлик, сифатнинг мақбул даражасининг биринчи кўриниши, маҳсулот сифатида харажатлар ҳисоби каби масалалар ёритилган, мақбул сифатни аниқлашнинг йўллари кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF QUALITY’S OPTIMAL DEGREE DETERMINATION

There is considered in the article methods of effective quality control and connected expenditure, improvement of quality management in the national industrial classification of quality control’s costs. As well is considered relationship between quality and cost, the first level of quality optimization, accounting of product quality cost. There were described ways of the optimal quality estimation.

Текст научной работы на тему «Корхоналарда мақбул сифат даражасини аниқлаш масалалари»

Камбаров Ж.Х.,

ФарFона Политехника институти катта

укитувчиси;

Турдалиева М.М.,

ФарFона Политехника институти талабаси

КОРХОНАЛАРДА МАКБУЛ СИФАТ ДАРАЖАСИНИ АНИКЛАШ МАСАЛАЛАРИ

КАМБАРОВ Ж.Х., ТУРДАЛИЕВА М.М. КОРХОНАЛАРДА МАК.БУЛ СИФАТ ДАРАЖАСИНИ АНИЦЛАШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада бугунги кунда миллий саноат корхоналари учун сифат бошкарувини такомиллаштириш, мах,сулот сифатини бошкариш харажатлари классификацияси, сифат ва харажат уртасидаги боFликлик, сифатнинг макбул даражасининг биринчи куриниши, мах,сулот сифатида харажатлар х,исоби каби масалалар ёритилган, макбул сифатни аниклашнинг йуллари курсатиб утилган.

Таянч иборалар: сифат, мах,сулот сифати, сифат бошкаруви, сифат назорати харажатлари, макбул сифат, нуксон, брак, нарх, таннарх, калькуляция, истеъ-молчи.

КАМБАРОВ Ж.Х., ТУРДАЛИЕВА М.М. ВОПРОСЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ОПТИМАЛЬНОЙ СТЕПЕНИ КАЧЕСТВА В ПРЕДПРИЯТИЯХ

В статье представлены вопросы эффективного управления качеством на национальных промышленных предприятиях, классификация затрат управления качеством продукции, связь между качеством и затратами, первый вид оптимального уровня качества, учет затрат качества продукции, описаны пути определения оптимального качества.

Ключевые слова: качество, качество продукта, управление качеством, контроль качества, расходы, оптимальное качество, дефект, брак, цена, стоимость, калькуляция, потребитель.

KAMBAROV J.H., TURDALIYEVA M.M. ISSUES OF QUALITY'S OPTIMAL DEGREE DETERMINATION

There is considered in the article methods of effective quality control and connected expenditure, improvement of quality management in the national industrial classification of quality control's costs. As well is considered relationship between quality and cost, the first level of quality optimization, accounting of product quality cost. There were described ways of the optimal quality estimation.

Keywords: quality, quality of product, quality of management, quality control, expenses, optimal quality, defect, penalty, price, value, calculation, consumer.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

Корхоналар бозор талабини урганган цолда, истеъмолчилар эцтиёжларини цондириб, улар учун зарурий самарани таъминлайдиган мацсулотлар ишлаб чицаришлари керак. Бундай мацсулот ишлаб чицариш ва фойдаланиш жараёнида вужудга кела-диган харажатлар йигиндиси минимал буладиган мацбул сифат даражасига эга булиши талаб этила-ди. Одамлар цаёти ва хавфсизлигини муцофаза цилишга мулжалланган мацсулотларни ишлаб чица-риш харажатлари меъёри бундан мустасно.

Инсон хавфсизлигини таъминлов-чи мах,сулотларнинг нархидан катъий назар, уларнинг сифати энг юкори даражада булиши шарт. Киммат хом ашё ва мех,натдан фойдаланиб ишлаб чикарилган мах,сулотнинг макбул сифат чегараси оддий истеъмол товар-ларининг чегарасидан табиий равиш-да баланд булади.

Корхонада мах,сулот сифатини ошириш учун килинган х,ар кандай х,аракат харажатсиз булмайди, бухгалтерия ва бошкарув х,исобида бу масалага ойдинлик киртилади. Сифат бошкарувини амалга оширишда ха-ражатларни туркумларга булиб олиш уларни оптимал бошкаришга ижобий таъсир курсатади. Чунки вужудга ке-лиши кутилган харажатларга мукобил режалар ишлаб чикиш ёки уларни меъёрий равишда х,исобга олиб мах,сулотга режавий нархлар белги-ланади. Акс х,олда, мах,сулот нархи-нинг асоссиз ортиши ва иктисодий зарар купайиши кузатилади. Сифат бошкарувига сарфланадиган хара-жатларни бошка харажатлар каби узгарувчан ва доимий харажатларга, шунингдек, таннарх таркибига кира-

диган харажатларга таснифлаш мум-кин.

Утказилган тадкикотлардан курина-дики, сифат бошкарувида харажатлар 1-жадвалдаги туркумга булинади.

Жадвал маълумотларидан курина-дики, мах,сулот сифатини ошириш харажатлари 50 фоиз бевосита тан-нархнинг усишига таъсир курсатади. Уларни узгарувчан ва доимий харажатлар билан боFланса, мах,сулот микдорининг усиши харажатнинг усишига сезиларли таъсир килмайди. Аксарият х,олларда, улар доимий ва ярим доимий харажат сифатида на-моён булади. Фикримизча, жадвалда келтирилган 10 турдаги харажатлар-нинг учтаси узгарувчан харажатлар таркибига киради. Унинг таркибида ишчи кучи х,исобланиш усулига кура, х,ам узгарувчан, х,ам доимий харажат булиши мумкин. Агар иш х,аки вактбай усулда х,исобланса, ишчи кучи харажатлари доимий, аксинча, ишбай х,исобланса, узгарувчан булади. Ама-лиётда у нуксон ва браклар ишлаб чикариш х,ажми усганда усиб бора-ди. Лекин бирлик мах,сулотни ишлаб чикарса, у узгарувчан харажат сифатида бирлик мах,сулотга нисба-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-жадвал. Мах,сулот сифатини бошк,ариш харажатлари классификациям1

№ Сифат бошкарувида вужудга келадиган харажат турлари Узгарувчан харажатлар Доимий харажатлар Бевосита таннарх харажатлари

Нуксон ва браклар + - +

Материал харажатлар + - +

Ишчи кучи харажатлари + + +

Малака ошириш харажатлари - + -

Мах,сулот дизайнини яхшилаш харажатлари - + -

Лаборатория ва синаш харажатлари Ярим доимий харажатлар +

Сифатни яхшиловчи патент ва янгиликларни сотиб олиш харажатлари - + -

Сафар харажатлари - + -

Сифатни ошириш билан боFлик ташкилий харажатлар - + -

Сифатни ошириш билан боFлик асосий воситаларга кушимча харажатлар ва х,.к. Ярим доимий харажатлар +

тан усмайди, балки ишлаб чикариш х,ажмига нисбатан усиши мумкин. Лекин кушимча ишлаб чикарилган мах,сулот нуксон ёки брак булиши эх,тимоллиги х,исобга олинса, у х,ам узгарувчан харажат булади. Колган беш турдаги харажатлар доимий ва икки турдаги харажатлар ярим доимий харажатлар деб х,исобланди. Ушбу харажатлар таксимотида кел-тирилган ишоралар алмашиши ёки узгариши х,ам мумкин. Бунинг учун аник тармок ва корхона мисолида ку-затишларни чукурлаштириш лозим. Юкоридаги жадвал назарий жих,атдан ишлаб чикилган.

1 Камбаров Ж.Х., Турдалиева М.М. Сифат-нинг макбул даражасини аниклаш масалалари. // ФарFона политехника институти профессор-укитувчиларининг мустакилликнинг 22 йиллигига баFишланган илмий-амалий конференцияси ма-териаллари туплами. 2014 йил 23-24 май.

Сифатга сарфланган харажатлар-ни мах,сулот нуксони ва сифат назо-рати йуналишида классификациялаш мумкин. Бунда куйидагича ёндашув максадга мувофик деб х,исоблаймиз:

- пайдо булиши мумкин булган нуксонларнинг олдини олиш харажатлари;

- сифат назорати кузланган сифат шиш х,аракатлари Масалан, Деминг боскичини амалда хона харажатлари;

- ички нуксон харажатлари, кузланган сифатга эришилмаганда, унга эри-шиш учун амалга ошириладиган харажатлар;

- ташки нуксон харажатлари, яъни корхонадан мах,сулот чикиб кетган-дан сунг сифатнинг кузланган даража-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

харажатлари, яъни даражасига эри-учун харажатлар. циклининг туртта куллаш учун кор-

сига эришилмаганда юзага келадиган нуксонлардир.

Сифат билан боFлик булган муно-сабатларда оптимал (макбул) сифат х,акида турлича ёндашувлар мав-жуд. Истеъмолчилар макбул сифат-ни энг юкори даражадаги сифат ёки ута кимматбах,о товар деб х,исоб-лайдилар. Лекин бу ёндашув хатодир, чунки юкори сифат курсаткичи юкори нархни талаб килади ва бундай товар юкори даромад сох,иблари учун та-лабга айланади, колган х,аридорлар учун эса эх,тиёж х,олида сакланиб колади. Урта ва паст даромадга эга булган фукаролар имконият даража-сида узи учун макбул деб х,исобланган товарларни сотиб олади. Бундан ке-либ чикадики, мах,сулотнинг сифати истеъмолчи талабини кондириш да-ражасини ифодалайди. Харидор кайси турдаги товарни сотиб олса, унга маз-кур товар энг макбул сифатли товар булиб х,исобланади. Бу ёндашувдан ташкари, макбул сифатга бошкача тартибдаги ёндашувлар х,ам мавжуд. Унда макбул сифат аник курсаткичлар ёрдамида улчанади. Бунга сифат ва харажат уртасидаги боFликлик оркали каралади.

Сифатнинг макбул даражаси - бу сифат, харажатлар, нарх, таннарх ва фойда уртасидаги боFликликни акс эттирувчи мах,сулотнинг сифат курсаткичидир. Сифатнинг макбул да-ражасини аниклашда ишлаб чикариш ва сифатни ошириш билан боFлик омиллар тах,лили мух,им урин тутади.

Шундай килиб, мах,сулот сифати-нинг макбул даражасига эришиш би-ринчи даражали мух,им масаладир. Бу

сифатни бошкариш тизимининг асо-сий максадларидан бири х,амдир.

Макбул сифатни аниклашнинг бир катор турлари мавжуд. Уларга сифат ва харажат х,амда таннарх ва нарх уртасидаги боFликликлар оркали макбул сифатни аниклаш усуллари киради.

Куйидаги расмда сифат ва харажат уртасидаги боFликлик урганилган (1-расм).

Ишлаб чикарувчи корхоналар ма^-сулот таннархини камайтиришга инти-либ, айрим х,олларда ма^сулот сифа-тини пасайтириб юборадилар. Бунда фойдаланиш даврида истеъмолчининг харажатлари ортиб кетади. Лекин шу даврда корхона фойдаси ортади. 1-расмдан куринадики, сифат даражаси ошиб борганда мах,сулотни ишлаб чикариш учун килинаётган харажатлар бошида секин ошади (1-чизик), чунки ишлаб чикариш берилган та-лабларни осонлик билан бажаради. Кейинчалик сифат даражаси усиши билан харажатлар кескин ошиб кетади. Охири шундай чегарага етиб борадики, харажатлар чексизликка интилади. Бу х,олда на жих,озлар, на ишчилар сифатни ошира оладилар.

Шу билан бир вактда сифат дара-жаси ошганда мах,сулотдан фойдаланиш пайтидаги харажатлар камаяди (2-чизик). Бошида улар кескин, кейинчалик аста-секин камайиб боради. Бу ерда х,ам сифат даражаси ошиши билан мах,сулотдан фойдаланиш пай-тида харажатлар камайишига олиб келмайдиган чегарага етиб келамиз. Шундай нукталар х,ам буладики, унда сифат харажатлари ишлаб чикариш жараёнида ортгани билан мах,сулотни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-расм. Сифат ва харажат уртасидаги боми^лик.

" Харажатлар

Сифат

1 -►

паст

мацбул

юцори

эксплуатация килиш харажатлари ка-маймайди. Бунда сифат харажатлари истеъмолчилар эх,тиёжини иктисодий жих,атдан кондиришга эмас, маъна-вий, эстетик ва психологик жих,атдан кондиришга олиб келади. Масалан, курук чойга турли мевалар аромати-заторлари каби кушимчалар кушиш, мах,сулот кадоFи ва идишини безаш, эстетик куринишини яхшилаш ва х,.к. сарфланадиган бундай харажатлар истеъмолчилар сегментини кенгай-тиришга ва кушимча харидорларни жалб килишга олиб келади. Улар ха-ридор учун иктисодий фойда бермай-ди, аммо корхона харажатларининг мах,сулотнинг нархи узгармаган х,олда ортишига таъсир килади.

ЙиFинди харажатлар (3-чизик) сифат даражаси ошиши билан бошида камайиб боради ва сифат макбул да-ражасида булганда, минимал булади.

Ундан кейин, сифат даражаси мак-булдан юкорилаганда йиFинди харажатлар ошади. Охирида улар чексиз-ликка интилади.

Ишлаб чикарувчи корхоналар мах,-сулот таннархини камайтиришга ин-тилиб, айрим х,олларда мах,сулот си-фатини пасайтириб юборишади. Бу х,олда фойдаланиш пайтида истеъмол-чининг харажатлари ошиб кетади1.

2-расмда таннарх ва нарх уртасидаги боFликликнинг мах,сулот фой-дасига таъсири ёрдамида макбул сифат даражасига эришиш йуналиши курсатиб утилган.

Расмда Q1 ва Q 2 лар мах,сулот си-фатига сарфланадиган харажатлар-нинг узгариши эвазига фойда мик-дорининг х,ам узгаришини англатади. Q0 эса мах,сулот сифатининг маълум бир даражасида фойданинг макси-мал булишини курсатиб беради. Яъни сифатнинг макбул даражаси булиб х,исобланади. Чунки ушбу нуктада таннарх ва нарх уртасидаги фарк энг катта кийматни касб этган. Бундан куринадики, корхона мах,сулот сав-досининг кайси нуктасида баркарор

1 Салимова Т.А. Управление качеством. - М.: «Омега-Л», 2008.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

28 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

2-расм. Сифатнинг мак,бул даражасининг биринчи куриниши1

I

- '

фойда —>

паст макбул юкори

<21

<}о О1

Ма^сулот сифати

даражага эга булган энг катта киймат-даги фойдага эришса, шу нуктада иш-лаб чикарилган мах,сулот макбул си-фат даражасига эришади. Корхона бу нуктадан ташкари бошка нукталарда х,ам катта фойда олиши мумкин. Ам-мо мазкур нуктада фойда баркарор булмайди. Корхона истеъмолчиларга юкори сифатли мах,сулот деб таклиф килган товарни энг кимматга сотгани билан, нарх ва товарнинг нафлили-ги уртасида тескари боFликликнинг вужудга келиши истеъмолчилар-ни уша товарни яна сотиб олишдан кайтаради. Бу корхонанинг фойда-си баркарор эмас, аксинча бир мар-талик эканлигидан далолат беради. Шунинг учун товар энг киммат нарх-ларда баркарор савдога эга булмаса, макбул сифат баркарор савдога туFри келган товар нархининг нуктасида руёбга чикади.

1 Тадкикотчи томонидан тайёрланган.

Ишлаб чикариш таннархи х,ам чек-сиз купайтирилиши мумкин бул-ган курсаткичдир. Корхона ишлаб чикариш харажатларини исталган нуктасигача кутариши, доимий хара-жатлар чегарасигача пасайтириши мумкин. Таннарх нуктаи назаридан х,ам мах,сулот бозор тан олган да-ражада макбул сифатга эга булади. Яъни бозор тан олган баркарор нарх баркарор фойдани келтиради ва ай-нан шу нуктада шаклланган таннарх корхона мах,сулотининг макбул сифатга эришиши учун килинган хара-жатларни акс эттиради.

Ушбу усулнинг узига хос камчилик-лари х,ам мавжуд, жумладан, мазкур расмда мах,сулот таннархи ва нархининг усиши сифатнинг усишига пропорционал тарзда боFланган. Лекин истеъмолчилар юкори нарх-даги мах,сулотларни сотиб олгандан кура, уз эх,тиёжларини кондирадиган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

мах,сулотни арзонрок нархда сотиб олишни истайдилар. Шунинг учун мах,сулот сифати, таннархи ва нархи-ни максимал ошириб борган билан бозор талабини кондира олмаслик х,ам мумкин. Корхонанинг маркетинг стратегиясини шакллантиришда ушбу масалаларнинг батафсил куриб чикилиши максадга мувофикдир. Шунда усулнинг камчилигини барта-раф этиш имконияти вужудга келади.

Шундай килиб, мах,сулот сифатининг макбул даражасига эришиш биринчи даражали мух,им масаладир. Бу си-фатни бошкариш тизимининг асосий максадларидан бири х,исобланади.

Сифатни таъминлашда харажатлар калькуляциясининг куйидаги усулла-ри фаркланади.

Сифатга харажат калькуляция усули. Мах,сулот сифатининг узига сарфланган харажатларни аниклашга асосланган. Бу харажатларни ички ва ташки турларга булишга каратилади. Бунда мах,сулотнинг нуксон ва брак-ларини камайтиришда ички ва ташки харажатлар х,исобга олинади. Яъни харажатлар калькуляция килинаётганда профилактика, бах,олаш ва нуксон х,исобга олинади. Профилактика ва бах,олаш учун харажатлар фойда кел-тиради, нуксон учун харажатлар эса зарар х,исобланади.

Жараёнлар билан боглик, булган харажатлар калькуляцияси усули. Хар бир жараёнга мувофик ва номувофик келувчи кийматлар тушунчасига асосланган. Бунда:

- мувофиклик киймати - мавжуд жараёнларни тухтатмасдан ишлаши шароитида истеъмолчиларнинг бар-

ча талабларини кондириш максадида амалга оширилган харажатлар. Бу харажатлар нуксон ва браклар булмаган шароитда сифатни яхшилаш учун амалга оширилади;

- номувофиклик киймати - мавжуд жараёндаги хатоликлар учун харажатлар. Бу харажатлар сифатни яхшилаш учун ёки нуксонларни камайтириш учун амалга оширилади.

Сифатнинг пастлиги шароитида йукотишларни аниклаш усули. Маз-кур ёндашувда сифатнинг пасайиши-га олиб келган сабаб сифатида ички ва ташки х,амда моддий ва номод-дий йукотишларга асосий эътибор каратилади.

3-расмда юкоридаги усуллар график усулда тасвирланган, бу ерда:

1 - сифат назоратига харажатлар;

2 - ишлаб чикаришнинг асосий ха-ражатлари;

3 - нуксон натижасидаги йукотишлар;

4 - ишлаб чикаришнинг жами хара-жатлари.

Типик ички номоддий йукотишлар эргономик курсаткичларнинг кон-дирилмаганлиги ёки имкониятлар-дан фойдаланилмаганлиги окиба-тида мах,сулотларнинг ишлаб чи-каришга кайтадан берилганлиги сабабли мех,натнинг ишлаб чикарув-чанлигининг пасайиш натижаси сана-лади. Моддий йукотишлар нуксонлар

натижаси ^исобланган ташки ва ички

^ 1 харажатларни узида акс эттиради1.

Бугунги кунда миллий саноат кор-хоналари учун сифат бошкарувини

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Иленкова С.Д., Иленкова Н.Д., Ягудин С.Ю. и др. Управление качеством. Учебник. / Под ред. доктора экономических наук, профессора Илен-ковой С.Д. - М.: «ЮНИТИ», 2009.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

3-расм. Мах,сулот сифатида харажатлар х,исоби.

я

Я

и

ев

«

О

-е-

£ В

такомиллаштириш шартларидан

бири сифат харажатларини самарали бошкариш булиб, уни топишда куйи-дагича ишлар кетма-кетлигидан фой-даланиш тавсия этилади.

Корхонанинг жами харажатлари руйхати тузиб чикилади. Бунда х,еч кандай харажатлар эътибордан четда колмаслиги керак.

Харажатлар таснифлаб чикилади. Улар турларига караб гурух,ларга бу-линади.

Харажатлар яхлитланади. Яъни, ха-ражат моддалари купайиб, х,исоб ки-йинлашмаслиги учун уларнинг хусу-сиятлари бир хил булганлари кушиб юборилади.

Харажатлар катори аник булганидан сунг, узгарувчан ва доимий харажат-ларга ажратилади. Иккига ажратил-ган харажатлар таркибидан сифат бошкарувига оид харажатлар ажра-тиб олинади ва самарали бошкариш учун тадбир ишлаб чикилади. Шу боскичда харажатларнинг ичидан си-

фатга алокадорларини ажратиб, сунг узгарувчан ва доимий турларга х,ам булиш мумкин.

Макбул сифат даражасини аниклаш корхоналар учун сифат бошкаруви сох,асида ута мураккаб вазифалар-дан бири х,исобланади. ЙиFинди харажатлар буйича макбул сифатни аниклашда куйидаги кетма-кетликдаги ишлар амалга оширилади.

Дастлаб ишлаб чикариш харажат-лари аникланади.

Мах,сулотнинг эксплуатация килиш даври аникланади.

Эксплуатация даврида унинг бузи-лиш х,оллари буйича таъмирлаш учун кетадиган харажатлар аникланади. Агар мах,сулот киска вакт ичида ис-теъмол килинадиган мах,сулотлардан булса, уни истеъмол килиш учун ха-ридорнинг харажатлари аникланади.

Мах,сулотни ишлаб чикариш ва эксплуатация давридаги харажатлар кушилади. Ушбу харажатларни макбуллаштириш максадида мах,-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

сулотнинг сифати бошка бир катор вариантларда узгартирилади ва х,ар узгартирилганда йиFинди харажат-лар х,исобланаверади. Харажатлар йиFиндиси энг кам нуктада мах,сулот-нинг сифати сакланиб колади ва шу нуктада у макбул сифатга эришди, деб х,исобланади.

Ишлаб чикарилиши аник булган мах,сулот тури учун макбул сифатни нарх ва таннарх буйича аниклашда куйидагича ишларни бажариш тавсия этилади.

Маркетинг тадкикотлари утказила-ди. Бунда тадкикот максади товарнинг бозор нархини урганишдан иборат булиб, объект истеъмолчилар х,амда ракобатчилар товарининг сифати ва нархи булади.

Ракобатчилар товари сифати ва нархини уз товари билан таккослаш х,амда уртасидаги фаркларни аниклаш.

Истеъмолчилар эх,тиёжи ва даро-мадини урганиш натижасида олинган маълумотларни тах,лил килиш.

Корхонанинг ишлаб чик,аришга кетган харажатларини аниклаш ва таснифлаш. Шунингдек, жами ишлаб чикариш харажатларига корхо-на максадидан келиб чикиб меъёрий нархни белгилаш. Аммо харажатлар асосида белгиланган нарх х,озирча бозор нархи сифатида белгиланмай-ди. Унинг бозор нархини белгилаш учун яна бир боскич бор. Бу бирлам-чи нарх деб аталади.

Рак,обатчи товари ва истеъмолчи-лар имкониятларини урганган цолда уз мах,сулотининг нархини белги -лаш. Бунда бирламчи нарх эътиборга олинмайди. Бу нарх бозор коньюнкту-

расидан келиб чикиб белгиланади. Бу иккиламчи нарх деб аталади.

Бирламчи ва иккиламчи нарх так-косланади. Агар иккала нархнинг уртасидаги тафовут 1-3 фоиздан ортма-са, бозордаги корхона урни, имижи ва максадидан келиб чикиб, нархнинг макбул даражаси белгиланади. Агар бирламчи нарх иккиламчи нархдан беш фоиз ва ундан купрокни ташкил килса, мах,сулотга бирламчи нарх бозор нархи сифатида олинади. Иккиламчи нарх бирламчи нархдан беш фоиз ва ундан ортик булса х,ам бирламчи нарх бозор нархи сифатида белгиланади.

К,ушимча маркетинг тадкикотлари утказилади. Агар нарх сифатдан устун булса, уни макбул даражага чиккунга кадар, боскичма-боскич кутариб бо-рилади. Нарх маромига етган нукта тадкикотлар оркали аникланади ва у макбул сифат нархи деб тан олинади. Сунг ушбу нархга бирор эталон оркали белгилаш киритилади.

Нарх сифатдан юкори булса, нарх 3 фоизгача пасайтирилади. Шунда х,ам нарх истеъмолчиларга макбул бул-маса, куйидаги тадбирлардан бири кулланилади:

- бозор узгартирилади;

- мах,сулот сифати узгартирилади;

- мах,сулотнинг тури ёки номенклатурам узгартирилади. Чунки бундай мах,сулотни ишлаб чикариш корхона учун норентабел х,исобланади.

Демак, юкорида билдирилган фикрлардан келиб чиккан х,олда ху-лоса килиш мумкинки, макбул сифатни аниклашнинг иккала усули икки хил кийматни беради. Биринчи-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

си, мах,сулотнинг узи кандай сифат-да булганида унинг х,аётий циклида энг кам харажат сарф килинишини курсатса, иккинчиси бозорда ис-теъмолчига кулай нарх ва кулай си-фатнинг макбул даражасини бе-ради. Корхона иккала усулда х,ам макбул сифат даражасини топиш-га эришганда истеъмолчилар учун

энг макбул мах,сулот тайёрланади. Бунинг учун дастлаб биринчи усул-даги мах,сулотнинг макбул сифати аникланади. Сунгра иккинчи усул-даги каби макбул нарх ва харажат уртасидаги макбул сифат аникланади, яъни нарх белгиланади. Мазкур нарх эса, айтиб утилганидек, корхона учун баркарор фойдани кафолатлайди.

Адабиётлар:

1. Салимова Т.А. Управление качеством. - М.: «Омега-Л», 2008.

2. Иленкова С.Д., Иленкова Н.Д., Ягудин С.Ю. и др. Управление качеством. Учебник. / Под ред. доктора экономических наук, профессора Иленковой С.Д. - М.: «ЮНИТИ», 2009.

3. Камбаров Ж.Х., Турдалиева М.М. Сифатнинг макбул даражасини аниклаш масалалари. // ФарFOна политехника институти профессор-укитувчиларининг мустакилликнинг 22 йиллигига баFишланган илмий-амалий конференция материаллари туплами, 2014 йил 23-24 май.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.