Научная статья на тему 'Унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги боғлиқлик – аҳоли турмуш даражасини оширишнинг муҳим омили сифатида'

Унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги боғлиқлик – аҳоли турмуш даражасини оширишнинг муҳим омили сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
75
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамов Н. И., Тўраева З. С.

Мазкур мақолада саноат корхоналаридаги унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги боғлиқлик аҳоли турмуш даражасини оширишнинг муҳим омили сифатида ѐритилган. Унумдорлик ўзгаришининг иш ҳақига таъсири услубий жиҳатдан асосланиб, саноат корхоналарида унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги боғлиқликни такомиллаштириш бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the interrelation of productivity and wages in industrial enterprises considered as a major factor in increasing of the living standards. Substantiating methodological aspects of the impact of changes of productivity to wages, the author provides proposals on improvement interrelation of productivity and wages in industrial enterprises.

Текст научной работы на тему «Унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги боғлиқлик – аҳоли турмуш даражасини оширишнинг муҳим омили сифатида»

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИИ МУХОФАЗА/ РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

Рустамов Н.И., Тураева З.С

Бухоро ю^ори технологиялар мух,андислик-техника институти илмий тад^ифтчилари

УНУМДОРЛИК ВА ИШ ХАКИ УРТАСИДАГИ БОГЛИКЛИК - АХОЛИ ТУРМУШ ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШНИНГ МУХИМ ОМИЛИ

СИФАТИДА

А*оли турмуш даражасини оширишни иктисодиёт тармокларини ривожлантириш, жумладан саноат корхоналарининг самарадорлиги ошириш билан боглаб урганишда ме*нат унумдорлиги ва иш *аки тулаш уртасидаги мутаносибликка эътибор каратиш му*им а^амият касб этади. Ме^нат унумдорлиги - корхонадаги ишловчилар ме^натининг самарадорлигини ифодаловчи асосий курсаткич, иш *аки эса адоли даромадларининг асоси, адоли турмуш даражасини белгилаб берувчи омил *исобланади.

Мамлакатимизда олиб борилаётган ижтимоий-и^тисодий ислох,отларнинг асосий ма^сади ах,оли турмуш даражасини ошириш х,исобланади. Президент И.А. Каримов таъкидлаганларидек: "Х,еч кимга сир эмаски, х,аёт даражаси, биринчи навбатда, ах,олининг даромадлари мивдори билан белгиланади. Утган 2012 йилда бу курсаткич юртимизда 17,5 фоизга усди, энг кам иш х,а^и 26,5 фоизга ошди. Умуман олганда, 2000 йил билан таэдослаганда, реал даромад ах,оли жон бошига 8,6 баробар купайди. Х,исоб-китобларга кура, уртача иш х,а^и истеъмол саватчаси бах,осидан 4 баробардан зиёд ошди. 2013 йилда бюджет ташкилотлари ходимларини иш х,а^и, пенсиялар, нафа^а ва стипендиялар мивдорини уртача 23 фоиздан кам булмаган даражада ошириш, 2013 йилда ва кейинги икки йилда ах,оли реал даромадларини камида бир ярим баробар купайтириш вазифаси

V V 11 1

^уиилмовда '.

1 ч/ ч/ ч/

' Бош ма^садимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация иулини ^атъият билан давом эттириш. Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-и^тисодий ривожлантириш якунлари х,амда 2013 йилга мулжалланган и^тисодий дастурнинг энг мух,им устувор

Саноат корхоналаридаги мех,нат унумдорлиги ва иш х,а;и уртасидаги бо^и;лик тyfрисидаги назариялар турли илмий мактаблар номоёндалари томонидан урганилган.1 Бу тyfрисида и;тисодчи олимлар таъкидлашларича "... х,ар ким уз мех,натига яраша раfбатлантирилиши зарур". Т.Эдисон бошчилигида бир гурух, и;тисодчи олимлар мех,натга х,а; тулаш мех,натнинг а;лий ёки ижодий фаолият билан бо^и;лигига асосланиши лозим деган фикрни илгари сурадилар.

А.Маршалл мех,натга х,а; тулаш мех,натнинг чекланган унумдорлиги принципи асосида булиши лозим деб х,исоблайди. У баъзи кийин мех,нат турлари учун иш х,а;и тулашда ишлаб чи;ариш натижаларини инобатга олиб булмаслигини айтади.

Иш х,а;и тулашнинг мех,нат унумдорлиги билан бо^и;лигини асослаш максадида турли кушимча туловлар, устама, мукофот ва бош;а туловлар тулашни жорий килиш тyfрисида куплаб фикрлар билдирилган. Иш х,а;и тулашнинг мех,нат унумдорлигига асосланишини курсатиб бериш максадида иш х,а;ини доимий ва узгарувчан кисмларга ажратиб, улар уртасидаги нисбатни ифодаловчи модель ишлаб чи;илган. Бу моделга кура иш х,а;ининг доимий кисми мех,натнинг маълум натижаси учун белгиланган булиб, кушимча иш х,а;и мех,нат унумдорлигини оширганлик учун туланади.

Мех,нат унумдорлиги ва иш х,а;и уртасидаги бо^и;лик и;тисодий ва ижтимоий жараёнларга х,ам таъсир курсатиши ани;ланган. Бир томондан мех,нат унумдорлигини оширмай туриб иш х,а;ини купайтириб булмайди, бош;а томондан иш х,а;и микдори мех,нат унумдорлигига бевосита таъсир курсатади. Бу биринчи навбатда ишчилар ишдан кейин фа;ат узларини кайта тиклабгина самарали мех,нат кила олишига асосланади.

Ривожланган хорижий давлатлардаги йирик саноат корхоналарида унумдорлик меъёрларига асосланиб иш х,а;ини х,исоблаш баъзи тармоклар учун самарали булиши мумкинлиги илмий жих,атдан асослаб берилган. Йирик корхоналар бир нечта булимлардан иборат булиб, х,ар бир булимда мах,сулотга янги кушимча киймат кушилади. Х,ар бир булимнинг умумий натижага кушган улушига мос келувчи мех,нат харажатлари микдорини белгилаш ва унинг мех,нат унумдорлиги меъёрларига мос келиши лозимлиги курстиб берилган. У куйидаги формула оркали ани;ланган2:

б -2

г =-

2

бу ерда:

йуналишларига багишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. Хал; сузи. 2013 йил 19 январь.

1 Генкин Б.М. Экономика и социология труда. - М.: Норма, 2007, с. 284.

2 Генкин Б.М. Организация, нормирование и оплата труда на промышленных предприятиях. Учебник для вузов

г - корхонанинг мех,нат унумдорлиги;

б - корхона булимлари ишчилари томонидан мах,сулотга

кушилган киймат;

2 - корхонанинг иш х,а;и харажатлари.

Мех,нат унумдорлиги меъёрлари х,ар бир булимнинг иш шароитларини тах,лил килиш асосида белгиланиши лозим. Иш х,а;ини х,исоблашда мех,нат унумдорлиги меъёрларини белгилаш корхонадаги иш х,а;и харажатларини тартибга солади. Бунда корхона умумий мах,сулотига киймат кушувчи х,ар бир булимдаги ишловчиларига турли хил иш х,а;и туланади. Бундай х,олатда мех,нат унумдорлиги курсаткичининг урнига иш х,акининг кушилган кийматдаги улуши курсаткичини куллаш лозимлиги хорижий адабиётларда курсатиб берилган.

Саноат корхоналарининг иктисодий самарадорлиги асосида ах,оли турмуш даражасини оширишда мех,нат унумдорлигининг усиб бориш конуни мух,им омил х,исобланади. Мех,нат унумдорлигининг ошиши маълум вакт мобайнида ишлаб чикарилаётган мах,сулот микдорини оширишни ва унинг харажатларини камайтиришни таъминлайди. Саноат корхоналарида мех,нат унумдорлиги ошиши мех,натнинг чекланган мах,сулдорлиги камайиб бориш конунига бо^ик х,олда руй беради. Саноат тармокларида турли мулкчилик шаклидаги корхоналарни ташкил этишда, тадбиркорлик ва кичик бизнесни ривожлантиришда мех,натнинг чекланган мах,сулдорлиги камайиб бориш конуни албатта инобатга олиниши лозим.

Саноат корхоналаридаги унумдорлик ва иш х,аки уртасидаги бо^иклик куйидагича ифодаланади. Саноат корхоналарида ишлаб чикарилган мах,сулотнинг киймат куриниши ёки нарх - мах,сулот таннархи ва фойданинг йилиндисидан иборат. Мах,сулот таннархи таркибига хом ашё ва материал харажатлари, асосий фондлар амортизацияси, иш х,аки ва бошка харажатлар киради. Фойда ишлаб чикаришни ривожлантириш фонди, захира фонди, моддий раfбатлантириш фонди ва двидендларга таксимланади. Булар ах,оли даромадларини ташкил этади. Саноат корхоналари самарадорлиги ва ах,оли турмуш даражаси уртасидаги бо^иклик 1-расмда келтирилган.

1-расм.

Саноат корхоалари самарадорлиги ва адоли турмуш даражаси

уртасидаги богликлик1.

1 Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чи^илган.

Саноат корхоналаридаги унумдорлик ва иш х,а^и уртасидаги бо^и^ликни услубий жих,атдан асослашда ^уйидаги формулалардан фойдаланилди.

Саноат корхоналарининг самарадорлиги ани^ланди:

* = Р; б

бу ерда:

Р - фойда;

О- мах,сулот х,ажми;

Саноаткорхоналаридаги мех,нат унумдорлиги (Е|_) ани^ланди:

Е = б ;

£ V

бу ерда:

1_ - ишловчилар сони;

Саноат корхоналари самарадорлиги асосида ах,оли турмуш

даражаси узгариши коэффициенти (КСТД) ^уйидагича ифодаланди:

К - •

КСТД ж ,

бу ерда:

^- иш х,а^и;

Бу формулалар саноат корхоналарида унумдорлик ва иш х,а^и уртасидаги бо^и^ликни курсатиб беради.

Самарали фаолият юритадиган и^тисодиётда иш х,а^и усиши мех,нат унумдорлиги усишига мос булиши керак. Охирги 100 йилда ривожланган давлатларда унумдорликнинг усиши уртача 2,25 фоизни, унга мос равишда даромадларнинг усиши тахминан 2 фоизни ташкил этган. Унумдорлик мах,сулот учун ресурслар харажати нормаси камайишини х,ам ифодалайди. Ресурслар харажати нормаси камайиши билан унумдорлик ошади. Агар янги технологиялар ^улланилса ва мех,нат, энергия, материал харажатлари нормаси узгармаса бу техник ва ташкилий узгаришдан самара олинмайди. Унумдорлик усиши доим ресурслар харажати нормаси камайишига мос келиши керак. Мех,нат нормалари учун бу х,олат шуни билдирадики, о^илона ташкил этилган ишлаб чи^аришда нормаларни бажариш коэффициенти усиб бормаслиги керак. Бу коэффициент доим бар^арор булиши лозим. Самарали ишлайдиган корхоналарда иш х,а^ининг усиши унумдорлик усишига ва ресурслар харажати нормаси камайишига мос келиши керак.

Унумдорлик усиши ишлаб чи^ариш нормалари ва ресурс харажатлари камайиши натижасида руй беради. Ресурслар харажати камайишини келтириб чи^арувчи асосий омил техник тараэдиёт х,исобланади, у корхонада доимий янги мах,сулотларини узлаштириш, мах,сулотлар сифатини ошириш, ишлаб чи^ариш технологияларини

такомиллаштириш, ходимлар малакасини ошириш, уларнинг фаоллигини раfбатлантириш оркали таъминланади.

Узбекистонда иш х,аки тулаш буйича окилона сиёсат олиб борилмокда. Иш х,аки тулашга доир карорларни кабул килишда ах,олини ижтимоий х,имоялаш масаласига жиддий эътибор каратиляпти. Инфляция даражасидан келиб чикиб вакт-вакти билан энг кам иш х,акининг микдори ошириб борилмокда. Лекин шундай булсада, саноат корхоналарида иш х,аки тулашда мех,нат унумдорлиги асосий мезон булиши керак деб х,исоблаймиз.

Саноат корхоналарида иш х,аки тулаш ва мех,нат унумдорлиги уртасидаги боfликликни таъминлаш буйича куйидаги тадбирларни амалга оширишни таклиф этамиз:

- корхоналарда мех,нат унумдорлиги ва иш х,аки тулаш уртасидаги бо^икни ифодаловчи курсаткичларни х,исоблаб боришни йулга куйиш ва бу оркали мех,нат унумдорлиги ва иш х,аки уртасидаги баркарор боfликлик таъминланиши керак;

- давлат статистика органлари томонидан унумдорлик ва иш х,аки уртасидаги бо^икликни ифодаловчи х,исобот шакли ишлаб чикилиши ва корхоналар бу х,исобот шаклини топшириб бориши лозим;

- саноат корхоналарида унумдорликни оширганлик учун иш х,акини ошириб бориш тизимини такомиллаштириш зарур.

Бу каби тадбирларнинг амалга оширилиши мамлакатимизда саноат корхоналари самарадорлиги ошишига ва ишчиларнинг иш х,аки асосли равишда туланишига олиб келади х,амда саноат корхоналарининг иктисодий самарадорлиги асосида ах,оли турмуш даражаси ошиб боради.

Адабиётлар руйхати:

1. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари х,амда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баfишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. Халк сузи. 2013 йил 19 январь.

2. Абдура^монов ^.Х.Ме^нат иктисодиёти.Дарслик Т.: Ме*нат,2009.

3. Генкин Б.М. Экономика и социология труда. - М.: Норма, 2007.

4. Генкин Б.М. Организация, нормирование и оплата труда на промышленных предприятиях. Учебник для вузов - М.: Норма, 2005.

5. Ортиков А.ва бошкалар. Саноат иктисодиёти. - Т.: ТДИУ, 2004.

6. Политика доходов и заработной платы. Учебник / И.М. Алиев, Н.А. Горелов. - Р н/Д.: Феникс, 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.