Научная статья на тему 'Меҳнат салоҳиятини сифат жиҳатдан такомиллаштиришда таълим тизимининг ўрни'

Меҳнат салоҳиятини сифат жиҳатдан такомиллаштиришда таълим тизимининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
479
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат салоҳияти / инсон капитали / меҳнат унумдорлиги / таълим капитали / фуқаролик жамияти / таълим тизими / labor potential / human capital / labor productivity / educational capital / civil society / education system

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Толаметова З. А.

Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни модернизациялаш шароитида меҳнат салоҳиятини сифат жиҳатдан такомиллаштириш, бунда таълим тизимининг ўрни ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ROLE OF EDUCATION SYSTEM FORMATION IN INCREASING OF LABOR POTENTIAL QUALITY

Role of the education system in increasing of labor potential quality in the condition of modernization of Uzbekistan’s economy is discussed in the article.

Текст научной работы на тему «Меҳнат салоҳиятини сифат жиҳатдан такомиллаштиришда таълим тизимининг ўрни»

Толаметова З.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

МЕЩТ САЛО^ИЯТИНИ СИФАТ ЖИДОТДАН ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ УРЧИ

ТОЛАМЕТОВА З.А. МЕЦНАТ САЛОЦИЯТИНИ СИФАТЖИЦАТДАН ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ УРНИ

Мазкур маколада Узбекистон Республикасида иктисодиётни модернизациялаш шароитида мех,нат салох,иятини сифат жих,атдан такомиллаштириш, бунда таълим тизимининг урни ёри-тиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мех,нат салох,ияти, инсон капитали, мех,нат унумдорлиги, таълим капитали, фукаролик жамияти, таълим тизими.

ТОЛАМЕТОВА З.А. РОЛЬ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ В ПОВЫШЕНИИ КАЧЕСТВА ТРУДОВОГО ПОТЕНЦИАЛА

В статье раскрыты роль и место системы образования в повышения качества трудового потенциала в условиях модернизации экономики Республики Узбекистан.

Ключевые слова и понятия: трудовой потенциал, человеческий капитал, производительность труда, образовательный капитал, гражданское общество, система образования.

TOLAMETOVA Z.A. ROLE OF EDUCATION SYSTEM FORMATION IN INCREASING OF LABOR POTENTIAL QUALITY

Role of the education system in increasing of labor potential quality in the condition of modernization of Uzbekistan's economy is discussed in the article.

Keywords: labor potential, human capital, labor productivity, educational capital, civil society, education system.

Узбекистон Республикаси ижтимоий йуналтирилган бозор ицтисодиётига асосланган цуцуций демократик давлат ва фукаролик жамияти барпо этиш йулидан изчил ривожланиб бормоцда. Ицтисодиётимизнинг турли соца ва тармоцлари уртасидаги мутаносибликнинг кучайиши цамда барцарор усиш суръатларининг таъминланиши мамлакатдаги мецнат салоциятининг сифат курсаткичларига, кадрларнинг интеллектуал салоциятига ва инсон капиталига ботицдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Республикамизнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётида эришилаётган натижалар, энг ав-вало, янгидан-янги замонавий тармок ва иш-лаб чикариш кувватларининг йулга куйилиши, бунинг таъсирида мамлакатимиз иктисодий салох,иятининг усиши, ишлаб чикарилаётган товар ва курсатилаётган хизмат турларининг купайиб, улар сифатининг жах,он бозори талаб-ларига мослашиб бораётганлиги мамлакатдаги мех,нат ресурслари сифатининг ошиб бориши натижасидир.

Бозор иктисодиёти шароитида иктисодий усишга мех,нат унумдорлигини ошириш оркали эришилади ва унга бир катор омиллар таъсир курсатади.

Мех,нат унумдорлигининг ошишига таъсир этувчи омиллар куйидагилардан иборатдир:

1. Мамлакатдаги таълим тизимининг ривож-ланганлик даражаси.

2. Техниканинг такомиллашуви.

3. Мех,нат жараёни ва ишлаб чикаришнинг туFри ташкил килиниши.

4. Кадрлар малакасининг ошириб борилиши.

5. Фан ва техника ютукларини ишлаб чик,аришга туFри куллаш.

6. Иктисодиётни модернизациялаш жараёни-ни жадаллаштириш.

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида мех,нат салох,иятини сифат жих,атдан та-комиллаштириш, таълим сифатини ошириш юкори мех,нат унумдорлигига эришиш ва иктисодий усишни таъминлашнинг мух,им омили х,исобланади.

Мех,натга лаёк,атли кишиларнинг умумий таълим ва касбий тайёргарлиги, фан сох,асидаги билим даражаси, сих,ат-саломатлик, турмуш даражаси мех,нат салох,ияти сифат жих,атларини ифодалайди.

Мех,натга лаёкатлилик инсонни маълум бир ишни бажариши учун зарур булган мех,натга булган кобилиятидир. Уз навбатида, мех,натга лаёкатлилик куйидаги турларга булинади:

1. Умумий мех,натга лаёкатлилик - бу, кишида махсус тайёргарлик ва малака талаб килмайдиган мех,натга булган кобилиятни ифодалайди, у жис-моний, психо-физиологик ва бошк,а белгилар булиши кераклигини курсатади.

2. Касбий мех,натга лаёкатлилик - бу, махсус билимни, алох,ида малакани талаб килувчи аник мех,нат турига булган кобилиятдир.

3. Махсус мех,натга лаёкатлилик - бу, киши-ларни маълум ишлаб чикариш ва табиий шаро-итларда махсус бажариладиган мех,натга булган кобилиятидир.

Замонавий ишлаб чикариш шароитларида жамият мех,нат салох,ияти сифат курсаткичларини такомиллаштиришда профессионал (касб-корлик) мех,натга лаёкатлилик алох,ида ах,амият касб этади.

Мех,натга лаёкатлилик ишчи кучининг им-коний унумдорлигидан иборат булиб, унинг сифатига, яъни ходимнинг билими, малакаси, касб-корлигига бо^икдир х,амда мех,натнинг унумдорлигида руёбга чикади.

Мех,нат салох,иятининг сифати куйидаги мух,им жих,атлари билан белгиланади ва уни куйидагича ифодалашимиз мумкин:

Ка)с = а (а1, а2, а3, а4, а5, а6,.. .,ап),

бу ерда, f(a)c - мех,нат салох,иятининг сифатини ифодаловчи курсаткич; а1 - мех,нат ресурслари-нинг умумий таълим касбий тайёргарлиги; а2 -жисмоний ривожланиш, сих,ат-саломатлик даражаси; а3 - мех,натнинг техник куролланганлиги даражаси; а4 - мех,натнинг унумдорлиги даражаси; а5 - мех,наткашларнинг касбий мах,орати даражаси; а6 - кадрларнинг х,аракатчанлик дара-жаси.

Ах,оли ва мех,нат ресурсларининг мух,им сифат жих,атларини, жамиятнинг ижтимоий ривожланиш даражасини уларнинг таълими ва касбий малака даражаси ифодалайди. Булар ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигини оширувчи ва бу ишлаб чикариш катнашувчиси булган инсонни х,ар томонлама ривожлантиришнинг мух,им омиллари сифатида майдонга чикадилар.

Бозор иктисодиёти шароитида макроик-тисодий усишнинг ва мех,нат унумдорлигини оширишнинг асосий омили таълим сох,аси х,исобланади. Таълим тизими мех,нат унумдорлигини ошириш ва миллий иктисодиётни ривож-лантиришга бирламчи таъсир курсатади. Таълим тизими бир катор узаро боFлик вазифаларни ба-жарувчи яхлит функционал мажмуа булиб, унинг асосий вазифаси иктисодиётнинг турли тармок ва сох,алари, илмий муассасаларини х,ар тараф-лама етук юкори малакали кадрлар билан таъ-минлаш, илмий тадкикотларни олиб бориш, янги технологияларни яратиш х,исобланади. Мамла-катнинг юкори суръатларда иктисодий усишга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

эришишида таълим сохасининг самарадорлиги даражасининг юкорилиги алохида ахамият касб этмокда. Мехнат унумдорлигини ошириб бо-риш учун мехнат ресурслари фаол булиши ло-зим, бунга эришиш учун эса таълим тизими та-комиллаштирилиб борилиши, олинган таълим куникмалари эса амалиётда кулланилиб борили-ши зарурдир.

Таълим тизимининг миллий иктисодиётни ривожлантиришга таъсир этиш йуналишларидан бири инновациялар хисобланади. Таълим билан фаннинг узаро боFликлиги ундаги фаолиятнинг интеллектуал тавсифга эгалигида намоён булади. Ушбу холат табиий, техник, ижтимоий-иктисодий билимларнинг ягона тизими билан белгиланади. Таълим ва фаннинг ривожланиш натижаси турли йуналишдаги инновациялар хисобланади. Мам-лакатнинг инновацион модели - бозорлар, иш-лаб чикариш, таълим ва фан сохасининг узаро биргаликда харакат килишига асосланади. Ин-новациялар барча ишлаб чикариш омилларига ижобий таъсир курсатиб, унинг самарадорлиги-ни оширади.

Янги технологиялар ракобатбардош махсулот-ларни ишлаб чикаришга имкон беради. Инсон-га килинган инвестициялар унда мехнат килиш кобилиятини шакллантиради ва мехнат жараё-нида амалга оширилади. Таълим сохасига инвестиция киритиш миллий бойликни оширишнинг асосий омили хисобланади. Тадкикотларнинг курсатишича, жахон миллий бойлигининг 2/3 кисми инсон капитали хиссасига туFри келади. Масалан, ривожланган мамлакатларда таълим самарадорлигининг 16 фоизи моддий-техник ба-зага, 20 фоизи ресурсларга, 64 фоизи инсон оми-лига боFликдир.

Республикамизда фаолият курсатаётган кор-хоналарни модернизация килиш, техник ва технологик кайта жихозлаш хамда замонавий, юксак технологияларга асосланган янги ишлаб чикаришни ташкил этишни тезлаштириш инсон капиталига инвестицияларнинг купайтирилиб боришига бевосита боFликдир.

Инсон капитали деганда, одамларнинг мехнатга булган кобилияти, таълим ва касб куникмаларига инвестициялар жамланмаси ту-шунилади. Иктисодий усишга эришиш инсон ва бутун жамиятни ривожлантиришга олиб келади. Иктисодий усишнинг 64 фоизи инсон капиталига боFликдир.

Инсон капитали назариясига мувофик, одам-лар узларига инвестиция киритиб имкониятлар-ни кенгайтиришлари, давлат эса инсон капи-талини бойитиш учун маблаF сарфлаб, миллий даромадни купайтириши мумкин.

Инсон капиталини яратишда иштирок эта-ётган одамларнинг сифат хусусиятлари ва кобилиятлари инсон капиталининг асосий тар-кибий кисми х,исобланади. Инсон капитали куйидаги турларга эга:

- маданий-ахлокий капитал;

- саломатлик капитали;

- мех,нат капитали (малакали ходимларнинг мех,натида мужассамланади);

- таълим капитали (мех,нат куникмалари ва энг мух,ими, билим тупланиши натижасида инсон х,аёти давомида шаклланиб боради);

- интеллектуал капитал (интеллектуал фаолиятнинг мах,сулоти, муаллифнинг мутлак мулки сифатида муаллифлик хукуки билан патентлана-ди).

Баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва мех,нат унумдорлигини ошириб бориш учун инсон омили фаол булиши зарур, бунга эришиш учун эса таълим тизими такомиллаштирилиб борилиши, инсон капитали самарадорлиги ошириб борилгани х,олда олинган таълим куникмалари амалиётда кулланилиб борилиши зарурдир.

Республикада таълим-тарбия сох,асининг яхлит узлуксиз тизимини шакллантириш ва мустах,камлаш, умумий урта таълимдан бошлаб урта махсус, касб-хунар х,амда олий таълимгача булган барча боскичларда юксак билимли ва малакали касб тайёргарлигига эга ёшларни тайёр-лаш жараёни такомиллаштирилди. Мамлакати-мизда амалга оширилаётган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг асосий максади - таълим сохасини тубдан ислох килиш, юкори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратишдан иборатдир.

Узбекистан Республикасида таълим тизимида куйидагиларга алохида эътибор каратилмокда:

1. Мактаб таълими мамлакатда яшаётган асосий миллатлар эхтиёжларини инобатга олган холда 7 тилда - узбек, коракалпок, рус, козок, KирFиз, тожик ва туркман тилларида олиб борилмокда.

2. 9 +3 схемаси буйича умумий бепул таълим тизимининг жорий этилиши. Бунда хар бир би-тирувчи мажбурий таълимдан сунг уз хохишига кура, олий таълим муассасаларида укишни да-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

вом эттириши ва бакалавр хамда магистрлик да-ражасини олиши мумкин.

3. Хар бир коллеж малакали ишчи кучига бу-юртмалари булган муайян корхоналар билан як,ин алок,ани йулга куйган.

4. Республиканинг хар бир укув юртида оптик толали алок,а линиялари асосида курилган яго-на ZiyoNet ахборот таълим тармоFига уланган ахборот-ресурс марказлари ташкил этилган.

Республикада таълим-тарбия сохасининг яхлит узлуксиз тизимини шакллантириш ва мустахкамлаш, умумий урта таълимдан бошлаб урта махсус, касб-хунар хамда олий таълимга-ча булган барча боск,ичларда юксак билимли ва малакали касб тайёргарлигига эга ёшларни тайёрлаш жараёни такомиллаштирилди. Респуб-ликамизда касб-хунар коллежлари битирувчи-ларини иш билан таъминлашга алохида эътибор берган холда коллежларнинг иш берувчи корхоналар билан кооперация алок,алари ривожлан-тирилиб борилмокда. Натижада 2012 йилда коллеж битирувчиларининг 43 фоизи узлари ишлаб чик,ариш амалиётини утаган корхоналарга ишга жойлаштирилди. 2013 йилда эса касб-хунар кол-лежларининг 500 минг нафардан ортик, бити-рувчиси иш билан таъминланди, бизнес билан шуFулланмок1чи булган коллеж битирувчиларига 140 миллиард сумдан зиёд имтиёзли микрокре-дитлар ажратилди1.

Урта махсус, касб-хунар таълим муассалари-нинг сони 2011-2012 йилларда 1540 тани ташкил этган холда, унда билим олганлар 1711,9 мингта-дан иборат булди2.

Таълим хизматлари бозоридаги талабнинг шаклланишига бир к,атор омиллар таъсир курсатади:

- ота-онанинг касб-кори, таълим даражаси;

- юк,ори даромад олиш имконияти;

- ишидан маънавий к,оник,иш;

1 Каримов И.А. 2014 йил юк,ори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунла-ри ва 2014 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Ва-зирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. - Т., "Узбекистон", 2014.

2 Узбекистан в цифрах. 2012. Государственный комитет

Республики Узбекистан по статистике. - Т., 2012. -С. 68.

- обру-эътиборга, юк,ори ижтимоий мак,омга эришиш имконияти ва хоказо.

Таълимнинг бошк,а боск,ичлари катори олий таълим тизимини хам тубдан узгартириш мустак,иллик давридаги таълим ислохотларининг энг мухим йуналишларидан бири булмокда. Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги конуни ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни мамлакатимиз олий таълим тизимига жорий к,илиш юксак малакали замо-навий кадрлар тайёрлашда миллий тажриба ва анъаналаримиз билан бирга илFор жахон таж-рибасидан хам кенг фойдаланиш борасида кенг имкониятларни очди.

2011-2012 укув йилида республикамизда олий таълим муассасалари сони 65 тани ташкил этган холда, улардан 6 таси хорижий мамлакат-лар ОТМларининг филиалларидир. Жами тахсил олувчилар 253 минг кишини ташкил этди.

2013 йилда Давлат бюджети барча хара-жатларининг 59,3 фоизи ижтимоий соха учун йуналтирилгани холда, ундан 34 фоизи таълим сохаси учун сарфланди. Узбекистон инсон ка-питалини ривожлантириш буйича жахонда 35-уринни, таълим тизимини ривожлантириш даражаси буйича дунёнинг 141 та мамлакати ичида 2-уринни эгаллади3.

Республикамизда янги замонавий йуналишлар буйича кадрлар тайёрлаш ишлари олиб борилмокда. Бунда хорижий таълим муассасалари билан икки томонлама тажриба алмашиш йулга куйилгани мухим ахамият касб этмокда.

Мамлакатимизда мехнат салохиятини сифат жихатдан такомиллаштириш, бунда таълим тизи-мининг урнини ошириш, таълим хизматларини мехнат бозоридаги талаблардан келиб чик,к,ан холда ривожлантириш масаласи долзарб булиб,

бунинг учун куйидагиларни амалга ошириш за-рур:

- бозор ик,тисодиёти талабларидан келиб чик,к,ан холда кадрларни тайёрлаш ва к,айта тайёрлаш зарур. Мехнат ресурслари бир-бирига ухшаш ва туташ касбларни эгаллашни амалга ошириш керак. Туташ касблар ва ихтисосликлар-ни эгаллаган, узлуксиз узгариб турадиган ишлаб чик,ариш шароитларига тез мослаша оладиган куп киррали кадрларни купайтириш зарур. Шу-

3 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т., «Узбекистон», 2013. -17-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

нингдек, ишлаб чикаришнинг малакали кадрлар-га булган реал эхтиёжларини (микдор ва сифати-ни) аниклаш, кадрларнинг мехнат фаолиятининг узида узлуксиз касб урганиш ва касб алмашти-ришларини таъминлаш, иктисодий билимларни касбий тайёргарликнинг узвий элементига ай-лантириш;

- таълим тизимида умумий урта таълимни ри-вожлантириш, урта махсус, касб-хунар таълими самарадорлигини ошириш, унинг мехнат бозори билан алокасини кучайтириш, касб-хунар кол-лежларида мехнат бозори талабларига жавоб берадиган сифатли кадрлар тайёрлаш;

- касб-хунар коллежлари битирувчилари бандлигини таъминлашнинг самарали механиз-мини янада такомиллаштириш;

- олий таълим тизимининг ривожланишида янада юкори курсаткичларга эришиш, таълим жараёнига ахборот-коммуникация технология-ларини жорий этиш, олий таълим тизими хамда илм-фан хамкорлигини кучайтириш ва узлуксиз-лигини таъминлаш;

- таълим сохасида замонавий кадрлар талаб килинадиган тармоклар вакиллари уртасида халкаро хамкорликни мунтазам ривожланти-риш;

- олий таълим муассалари уз фаолиятларини кенгайтириш ва самарадорлигини ошириш йули

билан сифатли таълим хизматлари курсатишни таъминлаши;

- укитишнинг барча боскичларида укув дас-турларининг изчиллиги ва узаро мувофиклигини таъминлаш, укитишнинг янги технологик шакл ва услубларини яратиш;

- халкаро стандартлар, замонавий илм-фан ютукларини инобатга олган холда укув дастур-лари, дарслик ва укув кулланмаларни, укитиш методикасини мунтазам такомиллаштириш;

- укитишнинг барча боскичларида хорижий тилларни урганишни кенгайтириш, ёшларнинг халкаро мехнат бозори шароитларига мослаши-шини таъминлаш;

- ахолининг усиши ва таълим хизматлари курсатиш мутаносиблигини таъминлаш;

- иктисодиётни модернизациялаш шарои-ти талабларидан келиб чиккан холда мехнат салохиятини сифат жихатдан такомиллаштириш, мехнат бозори ва таълим хизматлари уртасидаги боFликликни таъминлаш;

- инсон капитали самарадорлигини ошириб бориш, бунинг учун ходимларнинг махсус билим ва куникмалар хосил килишларига алохида эъ-тибор бериш.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т., «Узбекистон», 2013. -17-б.

2. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: «Узбекистон», 2012. -36-б.

3. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: «Узбекистон», 2011. -56-б.

4. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ саммити минг-йиллик ривожланиш максадларига бaFишлaнгaн ялпи мажлисидаги нутки. // «Халк сузи», 2010 йил 22 сентябрь.

5. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон-лигини янада юксалтиришдир. - Т.: «Узбекистон», 2010. -80-б.

6. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2009.

7. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009.

8. Узбекистан в цифрах. 2012. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. - Т., 2012. -С. 178.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.