Научная статья на тему 'Сифатли таълим – иқтисодий тараққиёт пойдевори'

Сифатли таълим – иқтисодий тараққиёт пойдевори Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
678
320
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Сифатли таълим – иқтисодий тараққиёт пойдевори»

СИФАТЛИ ТАЪЛИМ - ИКТИСОДИЙ ТАРА^КИЁТ ПОЙДЕВОРИ

Ж.Хамрак,улов

УзМУ тадкикотчиси

Бугунги кунда таълим тизимини бозор ик,тисодиёти шароитидан келиб чиккан холда ислох этиш давр талабига айланди. Бозор иктисодиёти хар сохада, шу жум-ладан, мехнат бозорида хам ракобатни таказо этмокда. Маълумки, таълим ти-зими мамлакатларнинг ривожланишида асосий омиллардан бири хисобланади. Олиб борилаётган барча ислохотларнинг пировард натижаси, уша давлатнинг таълим тизимини ривожлантиришга ва уни такомиллаштириб боришга берилаётган ахамият билан белгиланади. Чунки барча ижтимоий-иктисодий муаммолар маълум маънода таълим сохасига хам тегишли-дир.

Бозор иктисодиётига утиш, хар кандай давлатда хам узига хос кийинчиликлар билан руй беради. Иктисодиётдаги муаммолар, албатта, таълимни хам четлаб утмайди. Хар бир давлат иктисодиётини янада ривожлантирмокчи булса, у энг аввало таълим тизимига эътиборни каратиши лозим. Чунки, инсон омили тараккиётнинг биринчи асосидир.

Эркин жамиятда хар бир инсон уз имкониятларини тулик намоён килиш хукукига эга булиши лозим. Таълим эса инсондаги тугма истеъдод нишоналарини, билим ва малакаларни ривожлантиришда энг мухим омил хисобланади.

Утиш даврининг кийинчиликларига карамай, Узбекистонда таълим сохасида олиб борилётган ислохотлар ижобий бахоланмокда. Узлуксиз таълимнинг жо-рий этилганлиги, айникса, урта махсус таълим тизимининг янгича шаклланти-рилганлиги мухим вокеа булди.

Маълумки, жамият ривожланиши инсон онги ва билим даражаси билан узвий боFл и к. Хар бир инсонда узига хос кирралар, кобилиятлар мавжуд. Уларни тулаконли намоён килиш нафакат уша инсон, балки бутун жамият учун манфа-атлидир. Жамиятдаги мавжуд ижтимоий-иктисодий муаммоларни купчилигининг ечими таълимга боFлик булади. Масалан,

иктисодий колокликни олайлик. Мехнат унумдорлиги иктисодий усишнинг асосий омили хисобланади. Унумдорлик ишчи кучи малакаси юкори булса, яъни корхо-на ёки ташкилотда ишловчи хар бир шахс узига юклатилган вазифани мукаммал адо этса, доимо малакасини ошириб бориши-да намоён булади.

Кейинги йилларда иктисодий усиши ва салохияти билан барчани хайрон колдираётган Хитойнинг бу савияга ке-лишига, унинг таълим сохасида олиб борган ижобий ислохатлари хам сабаб булди. Саводсизликнинг кескин камайти-рилиши, таълим тизими буFинларидаги узгартиришлар киска фурсатда уз са-марасини берди. Ахолининг камбаFал катламини асосини етарлича таълим ол-маганлар ташкил этишини кузатиш мум-кин. Таълим савияси ошиши билан даро-маднинг ошиши орасида туFридан-туFри алока мавжуд. АК.Ш, Fарбий Европа ва Японияда урта мактабни тугатганларнинг маоши бакалавр дипломи эгасиники-дан 1,5-2 баробар, докторлик даражаси сохибларидан 3 марта камрокдир.

Ривожланган давлатларда таълимнинг ахамиятини англаган холда ахолининг турли ёшдаги катламларини билим олиш-га ундовчи механизмлар мавжуд. Истеъ-додли ёшларни илмий тадкикот ишларига жалб этиш йулга куйилган. Хатто, хориж-дан етук олимлар, малакали кадрларни келтириш сиёсати мавжуд. Маълумотлар-га караганда таълим савиясининг 1%га ошиши мамлакат ялпи ички махсулотини 5-6%га усишини таъминламокда.

Япония бугун дунё хамжамиятида таъ-сир доираси кенг булган етакчи давлатлар-дан биридир. Бугун Япония дунёда таълим олиш оммавий ва юксак сифатда булган санокли давлатлар каторига киради. Ёки, сиёсий ислохатларни муваффакияти жа-миятнинг сиёсий онги, сиёсий фаоллиги, уз хукукларини кай даражада билиши билан узвий боFл и к. Шунинг учун хам Узбекистонда таълим тизимининг асосий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

[ 48

вазифаларидан бири мустакил фикрга эга шахсларни тайёрлашдан иборат деб х,исоблаш максадга мувофикдир.

Таълимнинг сифатли булишидан жа-мият манфаатдор экан, бу ишни амалга ошириш нафакат давлат, балки жамият-нинг барча аъзоларига таалукли булиши керак. Аввало, таълим олувчилар мавжуд шароитлардан тулаконли фойдаланишла-ри лозим. Бугунги талабада аввалгиларга Караганда купрок илм олиш имкони мавжуд. Кутубхоналарда турли хил мавзудаги адабиётлар мавжуд, интернетдан бемалол фойдаланиш мумкин. Ёшлар илм х,акикий бойлик эканлигини тушунишлари лозим.

Таълим конунчилигига кура, таълимни назорат килиш х,укукига кенг жамоатчи-лик х,ам эга. Таълим сифатини кутариш жараёни х,али етарли даражада эмас. Таъ-лимга сармоя киритиш жуда катта фойда келтиради. Бирок, унинг натижаси киска муддатда олинмайди. Таълим тизимига етарли даражада сармоя киритиш учун давлат солик ва бошка иктисодий воси-талар ёрдамида хусусий сармояни жалб этиши максадга мувофикдир. Корхона ва хусусий фирмалар жамиятда малакали кадрлар тайёрланишидан жуда манфаатдор. Бирок, бугунги кунда республикада фаолият курсатаётган корхоналарнинг бу борадаги амалий х,аракатлари сустрок. Улар асосий буюртмачи сифатида таълим муассасалари билан х,амкорлик килиш даражасини, иктидорли талабаларни раFбатлантириш, амалиётга жалб этишини ривожлантиришлари зарур.

Узбекистонда таълим сох,асида амалга оширилаётган ислох,отлар мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш-нинг мух,им омилларидан биридир. Таълим тизими ислох,ати узбек халкининг менталитети, урф-одатларини х,исобга олиб, жамият мух,итини янгиланишида-ги фаол жараёнлар билан уЙFунлашган х,олда амалга оширилади. Бунинг учун ислох,атлар жараёнида, шунингдек халк хужалигида шаклланадиган талаб ва эх,тиёжларни аниклаш, уларга бах,о бериш, кенг тах,лил ва прогоноз килиш имкони-ни берадиган аник механизмлар зарур. Шунга кура таълим тизимининг ривож-ланишини сифат жих,атдан янги, юкори даражага олиб чикишни таъминловчи мутахассисларга булган талаб ва уларни етиштириш буйича таклифларни аниклаш алох,ида ах,амият касб этади.

Узбекистон давлат бюджетидан таълим сох,аси учун ажратиладиган хара-жатлар микдори доимо юкори даражада булиб келмокда. Асосий капиталга кири-тилган инвестицияларнинг иктисодиёт тармоклари буйича таксимланишида таълим сох,асининг улуши узига хос уринга эга. 2010 йилда таълим сох,асига йуналтирилган сармоялар микдори 408,2 миллиард сумни ташкил этди ва бу но-ишлаб чикариш тармокларига киритил-ган жами инвестицияларнинг 9,3 фоизига тенг булди1.

Узбекистон Республикаси Президен-тининг "Таълим муассасаларининг бити-рувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги фармони ёшлар узлари эгаллаётган энг замонавий билим ва куникмаларини амалда жорий этиши учун касб-х,унар коллежлари ва олий укув юртлари битирувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сох,аларига кенг жалб килишдан иборат булди. Бу бора-да битирувчиларга уз бизнесини ташкил этишлари учун банклар томонидан имти-ёзли кредитлар берилмокда.

Маълумки, XXI аср - интеллектуал бой-лик, юксак билим ва салох,ият талаб эти-ладиган аср х,исобланади. Дарх,акикат, тараккиёт йулидан изчил ривожланиш-да х,ал килувчи мух,им мезон, у замонавий билим ва касб-х,унарларни эгаллаган, мамлакат истикболи учун маъсулиятни уз зиммасига олишга кодир булган ёшлар-дир.

Ах,олининг маълумотлилик даражаси олий, туликсиз олий, урта махсус, урта, туликсиз урта, бошланFич маълумот ол-ган кишилар сони билан белгиланади. Маълумки, ах,олининг маълумот олиши умумтаълим мактабларидан бошлана-ди. 2008-2009 укув йилида Узбекистонда умумтаълим мактаблари сони 9792 тани ташкил этди. Улардаги укувчилар сони эса 5141,1 мингтага туFри келди. Ушбу маълу-мотлар 1-жадвалда келтирилган.

2008-2009 укув йилида укувчилар сони 2000/2001 укув йилига нисбатан 896,3 мингтага кискарди. Бунинг сабаби эса туликсиз урта маълумотни эгаллаган ёшларнинг катта кисми урта махсус касб таълими муассасаларида, х,ам х,унар таълимини, х,ам умум таълимни давом

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумоти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

1-жадвал.

Узбекистон билим юртлари ва улардаги укувчилар сони

Билим юртлари сони, бирликда Таълим турлари буйича укувчилар сони, минг

2000/2001 укув йили 2008/20009 укув йили 2000/2001укув йили 2008/20009 укув йили

Жами умумтаълим мак-таблари сони 9802 9792 6037,4 5141,1

Академик лицейлар 46 128 9,8 93,9

Касб-хунар коллежлари 241 1206 59,5 1286,5

Хунар-техника билим юртлари 316 - 208,5 -

Урта махсус билим юртлари* 194 - 254,8 -

Олий укув юртлари 61 62 183,6 297,9

эттираётганларидадир. Хозирги бозор иктисодиёти шароитида умумтаълим мак-табларининг олдида турган асосий маса-лаларидан бири - мактабнинг моддий-техник базасини яхшилаш, укувчиларга чукур ва мустах,кам билим бериш х,амда уларда мех,натга, касб-хунар танлашга кизикиш уЙFотишни кучайтиришдан ибо-рат.

Таълим тизимининг самарадорлигини оширишнинг энг мух,им йуналишларидан бири бу урта махсус касб таълими-нинг сифати ва имкониятларини оши-ришдир. Жах,он тажрибасига кура, иш-лаб чикаришда энг асосий ишчи кучи х,исобланган ва мамлакатнинг иннова-цион ривожланишида энг мух,им ресурс х,исобланган урта махсус таълим мутахас-сисларини тайёрлаш оркали жамиятнинг ижтимоий фаровонлиги ва мамлакатнинг иктисодий усишига эришиш мумкин.

Жадвал Узбекистон Республикаси Дав-лат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган. Маълумот укув йили бошига нисбатан олинган. * Касб-хунар коллежи дастури асосида урта махсус ва хунар техника билим юртлари тугатилди

2008/2009 укув йилида Узбекистонда урта махсус касб таълими муассалари-нинг сони 1334 тага етди. Улардан 128 таси академик лицейлар ва 1206 таси касб х,унар коллежларига туFри келади. Хамма таълим муассасалари замонавий дарсликлар ва лабаратория анжомлари билан таъминланган. 2008/2009 укув йилида урта махсус касб таълим муассаса-ларида 1380,4 минг талаба таълим олди. Шуни таъкидлаш зарурки, Узбекистонда янги курилган ва реконсрукция килинган

академик лицей ва касб-таълим коллеж-ларининг моддий-техник асослари жах,он стандартларига жавоб беради.

Узбекистон булажак урта махсус касб таълими муассасалари битирувчилари билан них,оятда бой. 2000/2001-2008/2009 укув йиллари мобайнида урта махсус касб таълим муассасаларида тах,сил олаётган укувчилар сони ортиб борди. Хусусан урганилган йилларда урта махсус касб таълим муассасаларида талабалар сони 1311,1 мингтага купайди. 2008 йилда

Олий таълим муассасалари замон тала-бларига жавоб берадиган, мамлакатнинг илмий-техник, иктисодий, ижтимоий ва маданий ривожланишини таъминлай ола-диган малакали ва ракобатбардош кад-рларни етиштириш учун ташкил этилган.

2009 йилда Узбекистонда олий таълим муассасалари сони 62 тани ташкил этди, улардан 33 таси республика минтакаларида жойлашган. Бу эса купчилик мактаб ва урта махсус касб таълим муассасалари битирувчиларининг олий маълумотли булишига имкон яратди.

Кейинги йилларда республикада олий укув юрти талабалари сони ортиб бормокда. 2000/2001 укув йилида талабалар сони 183,6 мингтани ташкил эт-ган булса, бу курсаткич 2008/2009 укув йилида 297,9 мингтани ёки 114,3 мингтага (62,2%) купайди. 2000-2008 йиллар оралиFида олий таълим муассасаларига кабул килинувчилар сони бир текисда усиб борди. Лекин, 2009 йилда у 16,9 минг кишига кискарди. 2009 йилда ОУЮ ни би-тирувчилар сони 71,7 минг кишини ташкил этди. Бу курсаткич хар 10 минг кишига х,исоблаганда 25,6 тага туFри келади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

Утган 2010 йилда Тошкент шахрида Турин политехника университетининг янги, замонавий укув мажмуаси барпо этилди. Ушбу олий укув юрти кейинги йилларда республикада жадал ривожланиб бора-ётган автомобил саноатига хамда бошка иктисодиёт тармоклари учуна юкори ма-лакали кадрлар тайёрлайдиган маскан булиб хизмат килади.

2000-2009 йиллар мобайнида ахолининг билим даражаси усиши би-лан бирмунча юкорирок маълумотга эга булганлар сони хам купайди. Урта мах-сус маълумотлилар сони айникса тез купаймокда. Туликсиз урта маълумотли ахолининг унчалик купаймаганлигининг сабаби эса умумий мажбурий урта таълим туFрисидаги конунга кура, ёшлар тулик маълумот олгунга кадар укишни давом эттираётганларидадир.

Билим таълим сохасининг махсули си-фатида узига хос белгиларга эга. Хусу-сан, унинг бебахо ижтимоий неъматлиги; чекланмаганлиги ва фойдаланган сари камаймаслиги; маконга боFлик эмасли-ги; кайтарилмаслиги; вужудга келтирган киймати, кейин ундан фойдаланиш ин-тенсивлигига боFлик эмаслиги; вакт билан боFликлиги; тезда таркалиши ва эскири-ши; билимларни олгунча уларни объектив бахолашнинг имконияти йуклиги ва хоказолардир.

Узбекистонда ахоли интеллектуал салохиятининг миллий иктисодиёт доира-сидаги ахамияти хусусида куйидагиларни таъкидлаш мумкин: таълим тизими уй хужалигига таъсир этиб, ундаги мехнат ресурсларининг касбий салохиятини шак-ллантиради; шаклланган мехнат ресурсла-ри бозор оркали миллий иктисодиётнинг барча сохаларига йуналтирилади, улар банд булганларнинг касбий таркибини шакллантиради, саноат, кишлок хужалиги, хизмат курсатиш сохаларида фаолият курсатади. Таълим кай даражада ривож-ланган булса, миллий иктисодиётда шунга мос касбий тайёргарликка эга булган хо-димлар фаолият курсатади ва шунга мос иктисодий усишга эришилади; Таълим сох,аси иктисодий усишга эришишнинг имконияти булиб х,исобланади.

Таълим сох,асининг самарадорлигини ошириш ва унинг миллий иктисодиётга таъсирини кучайтириш борасида куйидаги муаммолар мавжуд:

• Таълим тизими ва мех,нат бозори уртасидаги алокаларнинг сустлиги;

• "таълим-фан-ишлаб чикариш" уртасидаги боFликликнинг етарли даражада эмаслиги;

• таълим муассасалари моддий-техника базасини янада мустах,камлаш зу-рурлиги;

• педагогик кадрлар тайёрлашнинг илмий педагогик асосларини такомил-лаштириш негизида унинг сифатини оши-риш;

• таълим хизматлари бозорининг ху-сусий субъектларини вужудга келтириш зарурати билан унинг фаолияти самарадорлигини ошириш ва х,оказолар.

Узбекистонда таълим тизимини ислох, этишга доир бир катор ишлар амалга оширилмокда. Булардан асосийси бар-камол авлодни шакллантириш ва бозор иктисодиёти талабларидан келиб чиккан холда таълим сифатини ошириш буйича бир катор ижобий натижаларга эришил-ди. Жумладан:

• мактабгача тарбия тизимида "бо-лалар боFчаси-мактаб" мажмуалари, шу-нингдек, болалар санъат, мусика, чет тиллари ва компьютер саводи асослари билан шугулланувчи гурухлар яратилди;

• ахолининг катта ёшдаги кисмига касбий таълим берувчи ва бизнес сохасида, банк ишлари, солик солиш, таф-тиш утказиш ва божхоналарни бошкариш учун махсус курсларни уз ичига олувчи урта махсус укув муассасаларини кайта куриш ишлари бошлаб юборилди;

• бошланFич синф укувчиларига таълим узбек тилида лотин ёзувига асосла-ниб берилмокда.

Бозор иктисодиёти шароитида мамла-катимизда таълим тизимининг самарадорлигини ошириш ва унинг иктисодиётни ривожлантиришга таъсирини кучайти-ришнинг ижтимоий-иктисодий ахамияти куйидагиларда намоён булади:

• инсон томонидан билимларни узлаштириш, инсон капиталини шакллантириш ва ривожлантириш айнан таълим мажмуаси томонидан амалга оширилиши;

• фукароларнинг билим даражаси жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривож-ланиши ва ахоли турмуш фаровонлигини белгиловчи мухим омил эканлиги;

• билимларнинг иктисодиёт ривож-ланишига кучли таъсири натижасида иш-лаб чикариш самарадорлигини ошириш-нинг асосий омилига айланганлиги;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

• ахборотларни билимга айлан-тириш таълим тизимининг тузилмавий б^инларида руй бериши;

• мамлакатимизнинг халкаро мех,нат таксимотида х,амда миллий таълим тизи-ми ах,амиятининг ошиб бориши ва хо ка-золар.

Узбекистон Республикасининг олий таълим тизими иктисодиётни эркинлашу-ви боскичида шундай даражада булиши керакки, халкаро микиёсда фан, техника, юксак технологиялар сох,асидаги сунгги ютуклар ва мамлакат иктисодиёти ри-вожланиши тенденцияларини х,исобга олиб, ракобатбардош кадрлар тайёр-лашни таъминлашга кодир булиши ло-зим. Ракобатбардош кадрларнинг янги авлоди келгусида уз олдига таълим тизи-мини ислох, этишнинг долзарб масалала-рини куйиб, юкори маданият, иктисодий тафаккурга эга булиб, илмий-техник ва ижтимоий-иктисодий ахборотларни мустакил тах,лил этиш ва тегишли масала-ларни ижобий х,ал килишга кодир булиши лозим.

Таълим тизимидаги ислох,атларни амалга оширишда умуммиллат микёсида куйидаги масалаларни ечишилиши лозим:

• миллий таълим тизимидаги интеграция даставвал олий таълимдаги ягона ташкилий-х,укукий тамойилларга асосан утказилади;

• самарали, илFор усуллар ва технологиялар асосида мах,аллий таълим таш-килотлар фаолиятини ривожлантириш оркали ракобатни ошириш;

• юкори стандартлар асосида олий таълимнинг юксак даражадаги сифатини таъминлаш;

• укув ташкилотларнинг иктисодий, аникроFи молиявий базасини кенгайти-риш; бусиз таълим жараёнини замона-вийлаштириш, моддий ва методологик инфратузилмасини яратиб булмайди.

Хулоса килиб айитганда, ах,оли маъ-лумотлилик даражасининг х,ар тарафла-ма тез усишида турли укув юртларида тайёрланаётган малакали ишчи кадрлар ва битирувчи мутахассисларнинг роли жах,он микёсида усиб бормокда. Бу ша-роитда, ах,оли маълумотлилик даражасининг юкори булиши ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири булганлиги сабабли, таълим сох,асига жамият ва хукумат тарафидан эътибор йилдан йилга усиб бормокда. Бозор му-носабатлари тараккиёти ва республикада амалга оширилаётган ислох,отлар олий ва урта махсус касб таълим муассасалари зиммасига замонавий, илмий-техник даражадаги мутахассисларни тайёрлаш ва-зифасини куймокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим туFрисида"ги конуни. Олий таълим ме-ъёрий х,ужжатлари туплами. - Тошкент: Шарк, 2001.1т. Б. 3-8

2. Узбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» Олий таълим меъёрий х,ужжатлари туплами.-Тошкент: Шарк, 2001.Т.- 1. Б.9-23.

3. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалти-риш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади // Туркистон.Тошкент, №7. 2011- 22 январ

4. Каримов И.А. Замонавий кадрлар - тараккиётимизнинг мух,им омилидир // Маърифат. - Тошкент, 1977. - 7 июн.

5. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори // Халк сузи. Тошкент, 1997. - 30 август.

6. Гулямов С.С. Образование в Узбекистане, день сегодняшний - М.: Алма-матер, 2001. - 120 с.

7. Перегудов Л. В., Саидов М.Х. Олий таълим менежменти ва иктисодиёти. - Т.: Молия, 2002. -192б

8. Кальметов Б.Д., Назаров Б.П., Мирзаев А.Я. Образовательный потенциал в развитии производительных сил Узбекистана. - Т.: Фан, 1994. - 102 с.

9. Эшбоев А.Х. Таълим тизимининг миллий иктисодиётга таъсирини аниклашнинг услубий масалалари хусусида // Иктисодиёт ва таълим - Тошкент, 2006. № 1. - Б. 9-12

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.