Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ривожлантиришда давлат молиясининг роли'

Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ривожлантиришда давлат молиясининг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
437
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бозор иқтисодиёти / битирувчиларни ишга жойлаштириш / давлат молияси / давлат бюджети / давлат молияси харажатлари / давлат томонидан молиялаштириш / ижтимоий ҳимоя / касаначилик / моддий-техника базаси / молиявий маблағлар / моддий техника таъминоти / олий ўқув юртлари фаолиятини баҳолашнинг рейтинг тизими / ижтимоий соҳа / соғлом рақобат / таълим тизими. / The market economy / to provide graduates with work / public finance / the state budget / the cost of public finance / public finance / social security / outwork / material and technical base / material and technical support / financial resources / assessment of the ranking system of higher educational institutions / social sphere / pure competition / the educational system

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров Н. Х.

Мазкур мақолада эътибор мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасининг таълим тизимини давлат томонидан молиялаштириш механизмига қаратилди. Таълим тизимининг узлуксиз ва узвийлигини таъминлайдиган босқичлари ўрганилди ва таҳлил этилди. Таълим тизимида умумий ўрта мактабларни реконструкция қилиш, қайта қуриш ва моддий-техника базасининг янгиланишида давлат молиясининг ўрни асослаб берилди, роли кўрсатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ROLE OF PUBLIC FINANCES IN EDUCATION SYSTEM DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article describes the mechanism of public financing of educational system of the Republic of Uzbekistan. Implemented works on formation and strengthening of continuous system of educational process were investigated. There are discussed the role of public financing in reconstruction of comprehensive schools and updating of material basis.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ривожлантиришда давлат молиясининг роли»

г

V.

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

Хайдаров Н.Х.

Тошкент молия институти илмий ишлар буйича проректори, и.ф.д., профессор

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ДАВЛАТ МОЛИЯСИНИНГ РОЛИ

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури цабул цилингандан кейин мамлакатимизда академик лицей ва касб-цунар кол-лежларини цуриш ва уларга 9-синф битирувчиларини 100 фоиз цамраб олиш буйича цатор чора-тадбирлар амалга оширилди. Бунинг натижасида янги касб-цунар коллежла-ри ва уларнинг филиалларини цуришни ницоясига етказиш асосида 2012-2013 уцув йилида мамлакатимизда 12 йиллик мажбурий таълимга утишнинг тулиц таъминланилишига эришилди.

Мамлакатимизда мустакилликнинг илк кунларидан бошлаб, мухтарам Президенти-миз И. Каримов рахнамолигида ижтимоий соханинг таркибий кисми булган таълим ти-зимида ислохотлар изчил олиб борилмокда. Киска давр мобайнида катор меъёрий хужжатлар кабул килинди ва улар кумагида таълим тизими тартибга солиниб, давр тала-бига мос равишда такомиллаштирилмокда. Кабул килинган меъёрий хужжатлар ичи-да "Таълим туFрисида"ги конун ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" мухим роль уйнамокда. Мазкур конун ва дастурлар асосида таълим тизимининг узвийлиги ва узлук-сизлиги таъминланмокда. Пировардида, 2012 йилга келиб, 12 йиллик мажбурий таълим тизими асосида укиш фаолиятини ташкил этиш-га киришилди.

Таълим тизими боскичларининг узлук-сизлигини таъминлаш хакида "Президенти-миз куйидаги фикрларни кайд этган эдилар: "Таълим-тарбия сохасининг яхлит, узлуксиз тизимини шакллантириш ва мустахкамлаш, жумладан, умумий урта таълимдан бошлаб урта махсус, касб-хунар хамда олий таълимга-ча булган барча боскичларда юксак билимли ва малакали касб тайёргарлигига эга булган

авлодни тарбиялаш жараёнини такомиллаш-тириш ишлари изчил давом эттирилди"1.

Юкорида кайд этилган фикрга таяниб ай-тиш мумкинки, бизда бошка давлатлардан фаркли уларок, таълим тизимини умумлаш-тириб, шартли уч боскичга булиш мумкин. Жумладан:

• мактабгача ва умумий урта мактаб таъ-лими;

• академик лицей ва касб-хунар коллежла-ри таълими;

• олий ва олий укув юртидан кейинги таъ-лим.

Таълим тизимига кирувчи ушбу боскичларнинг айримлари тулик равишда давлат молияси хисобидан, айримлари эса хам давлат бюджети, хам контракт асосида шаккланадиган молиявий маблаFлар хисобидан молиялаштирилади.

Масалан, мактабгача ва умумий урта мактаб таълими уз фаолиятининг карийб 100 фоизини давлат молияси хисобига моли-ялаштиради. Давлат молияси томонидан маблаFларнинг уз вактида ва туликлигича таъминланиши хисобига якин 20 йил ичида

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш // "Халк сузи", 2013 йил 19 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

' 14 ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ"/-.__ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

10 000 дан ортик умумий урта мактаблари-нинг 60 фоизи тулик реконструкция килинган булса, колган 40 фоизи давр талабига мос ра-вишда намунавий куринишда кайта курилди. Шунингдек, моддий техника базаси, компь-тер ва коммуникация воситалари янгиланди.

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури кабул килингандан кейин мамлакатимизда академик лицей ва касб-х,унар коллежларини куриш ва уларга 9-синф битирувчиларини 100 фоиз камраб олиш буйича катор чора-тадбирлар амалга оширилди. Бунинг натижа-сида, янги касб-х,унар коллежлари ва улар-нинг филиалларини куришни них,оясига ет-казиш асосида 2012-2013 укув йилида мамлакатимизда 12 йиллик мажбурий таълимга утишнинг тулик таъминланилишига эришил-ди.

Хозирги кунда академик лицейлар сони 80 тадан ортик булиб, улар барча олий таъ-лим муассасалари тасарруфида ташкил этил-ган. Бу ерда тах,сил олаётган укувчилар айнан тасарруфида булган олий таълим муассасала-рига укишга кириш учун чукурлаштирилган билимларни олишга муваффак буладилар.

Касб-х,унар коллежлари эса аник бир му-тахассисликка йуналтирилган булиб, укувчи укиш жараёнида тугалланган билим олиши билан бирга, халк-хужалигида зарур булган аник мутахассисликни эгаллашга муваффак булади. Яна бир узига хос жих,ати шун-даки, касб-х,унар коллежларини тугатган укувчиларнинг узлари хох,лаган олий таълим муассасаларига укишга киришлари учун х,еч кандай монелик курсатилмайди.

Касб-х,унар коллежларини муваффакиятли битириб, олий таълим олишни истамаган-ларни уз йуналишлари буйича макбул иш жойлари билан таъминлаш масалалари х,ам давлат томонидан ижобий х,ал этилмокда. Хар йили янги иш уринларини ташкил этиш буйича махсус дастурлар кабул килиниб, уларнинг бажарилиши тегишли давлат ор-ганлари томонидан назорат килинмокда. Масалан, 2013 йилда мамлакатимизда 973 минг янги иш уринларини ташкил этиш ре-жалаштирилган булиб, уларнинг аксари-ят кисми касб-х,унар коллежлари битирув-чилари учун мулжалланган. Мамлакатимизда касб-х,унар коллежлари битирувчиларини ишга жойлаш жарёнининг амалдаги ис-

ботини тасдиклаш учун куйидаги фикрлар-га мурожаат киламиз: "Касб-х,унар коллежлари битирувчиларини иш билан таъминлаш-га алох,ида эътибор каратилди. Ушбу коллеж-ларнинг иш берувчи корхоналар билан кооперация алокаларининг турли шаклларидан фойдаланиши, бу масалага туман ва шах,ар жамоатчилигини жалб этиш мазкур вази-фани адо этишнинг энг мух,им, х,ал килувчи йуналиши булди.

Амалга оширилган чора-тадбирлар нати-жасида коллежларни тугатган 450 минг на-фардан ортик битирувчи иш билан таъмин-ланди, уларнинг 43 фоизи узлари ишлаб чикариш амалиётини утаган корхоналарга ишга жойлашди"1.

Маълумотлардан куриниб турибдики, касб-х,унар коллежлари битирувчиларининг карийб 200 мингдан ортиFи ишлаб чикариш амалиётини каерда утаган булса, уша ерга жалб килинмокда. Бу уз навбатида, давлат мо-лияси харажатлари самарали булаётганлиги, шунингдек, ишнинг туFри ташкил этиланлиги билан бирга, коллеж укувчиларига сифатли таълим берилаётганлигидан далолат беради.

Шуни алох,ида кайд этиш жоизки, академик лицей ва касб-х,унар коллежларида укиш жараёни, моддий-техника таъминоти ва ишга жойлаштириш туликлигича давлат бюджети х,исобидан амалга оширилмокда.

Мамлакатимиз мустакилликка эришгунга кадар олий таълим муассасларининг сони 43 та эди. Хозирги кунга келиб уларнинг сони 70 га етди. Шулардан 6 таси якин ва узок хо-рижий мамлакатлар билан х,амкорликда ташкил этилган олий таълим муассасаларидир.

Олий таълим муассасалари нафакат сон жих,атидан ижобий курсаткичларга, балки сифат жих,атидан х,ам туб ижобий бурилиш-ларга эришмокда. Масалан, биргина Тошкент молия институтини оладиган булсак, охирги икки укув йилида 41 та профессор-укитувчи фан номзоди ва доктори илмий даражаси-ни олишга муваффак булиб, институт илмий салох,иятининг юксалишига х,исса кушдилар. Шунингдек, институтда укув жараёнининг яхши ташкил этилиши х,исобига 2002-2012

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш. // "Халк сузи", 2013 йил 19 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

~ДАВ^ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА _.

йиллар мобайнида 14 та талаба ва магистр Узбекистон Республикаси Президенти сти-пендияси совриндори булишга муваффак булган булса, биргина 2011/2012 укув йили-да 8 та талаба Республика фан олимпиадала-ри Fолиби булиб, улардан иккитаси биринчи, бештаси иккинчи ва биттаси фахрли учинчи уринни эгаллади.

Шу билан бирга, институтда илмий-тадкикот фаолияти яхши йулга куйилганлиги боис, профессор-укитувчиларнинг махаллий грантларда иштирок этишлари билан бирга, хорижий грантлардаги иштироклари хам жадаллашди. Бунга мисол килиб, "Олий ва амалий математика" кафедраси профессор-укитувчиларини алохида курсатиш мумкин. Кафедра мудири доц. Абдукомил Хошимов ва кафедра доц. Зарифбой Собировлар Гер-маниянинг Олденберг университети билан хамкорликда "Фолксваген" фондининг 58 800 евролик грантини ютиб олишга муваффак булдилар.

Худди шу каби укув ва илмий-услубий ютукларни мамлакатимизнинг бошка олий таълим муассаларида хам кузатиш мумкин. Лекин хозирги кунда эришилган ютуклар биз учун ва, энг асосийси, таълим тизими учун чегара эмас, албатта. Шу боис, олий таълим тизимида жахон андазаларига мос ислохотларни изчил давом эттириш хозирги кун тартибидаги долзарб масалалардан бири эканлигини унутмаслик зарур. Бунинг тасдиFи сифатида шуни кайд этиш жоизки, Президен-тимиз таъбири билан айтганда, 2013 йилнинг 1 январидан бошлаб биз учун янги булган олий укув юртидан кейинги таълим, док-торлик илмий ишларини тайёрлаш ва химоя килиш, илмий даража хамда илмий унвонлар бериш тизими жорий этилмокда.

Шунингдек, 2013 йилнинг 1 январидан бошлаб мамлакатимизда олий укув юртла-ри фаолиятини бахолашнинг рейтинг тизими жорий этилмокда. Рейтинг тузиш вазифаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Давлат тест маркази зиммасига юкланади. Ушбу мар-каз рейтинг бахоларини тузишнинг хозирча вактинчалик тасдикланган методикаси асо-сида Хукуматга мамлакатимизда олий таъ-лимнинг кандай ривожланаётгани туFрисида хар йили тахлилий маълумотлар такдим эта-ди.

Рейтинг тизимини жорий этишнинг маъно-си ва ахамияти факат хар бир олий укув юрти-нинг мамлакатимиз олий укув юртлари ора-сида кандай уринни эгаллаб тургани хакида холис маълумотга эга булишдангина иборат эмас. Энг асосийси, шу аснода олий укув юртлари уртасида соFлом ракобат ва мусобака мухитини шакллантириш, шунингдек, эъти-бордан четда колиб келаётган жихатлар ва резервларни бахолаш, юкори малакали кад-рлар тайёрлаш даражаси хамда сифатини янада ошириш буйича аник таклифларни иш-лаб чикиш имконияти пайдо булади1.

Юкорида зикр этилганидек, мамлакатда таълим тизимини ислох килиш давр талабига мос равишда амалга оширилмокда, албатта. Ислохотларнинг уз вактида ва туликлигича амалга оширилишида давлат томонидан мо-лиялаштиришнинг урни ва ахамияти хам юкори булмокда. Бозор иктисодиёти шарои-тида таълим тизимида молиялаштириш маса-лалари яхши йулга куйилмас экан, кузланган натижага эришиш кийин булишини катор ривожланган ва ривожланаётган давлатлар амалий тажрибаси намоён килиб турибди.

Таълим тизимини давр талабига мос равишда ривожлантириш ва такомиллаштириш буйича амалга оширилаётган тадбирларнинг ижобий булишига таъсир этган бош омиллар-дан бири - уни молиялаштириш борасида дав-латнинг роли юкори булаётганлигидир. Ушбу статистик маълумотларга эътибор берадиган булсак, бунинг таcдиFини курамиз: "Давлат жами харажатларининг асосий кисми, яъни карийб 59,2 фоизи ижтимоий соха ва ахолини ижтимоий химоя килиш чора-тадбирларини амалга оширишга каратилди, унинг 34 фо-издан ортиFи таълим, 14,5 фоиздан купроFи соFликни саклаш сохаларини молиялашти-ришга йуналтирилди"2.

Куриниб турибдики, ижтимоий соханинг марказий буFинида булган таълим ти-зимига давлат бюджетининг 34,0 фоизи йуналтирилмокда. Бозор иктисодиёти ша-роитида давлат бюджети хисобидан таълим

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. // "Халк сузи", 2013 йил 19 январь.

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. // "Халк сузи", 2013 йил 19 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

г~1б Дав^атбюдЖётИваТаз^ач^тйктйзймй/-

.__ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

сохасига бундай катта харажатларни амал-га оширишнинг узи булмайди, албатта. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, Ер куррасида бундай давлатлар микдори саноклидир.

Эндиликда таълим сохасида фаоли-ят юритаётган мутахассислар ва таълим сохасини мувофиклаштириб турувчи орган-лар таълим тизимига ажратилаётган давлат маблаFларининг янада самарали булишини таъминлаш учун тавсиявий хусусиятга эга булган куйидаги чора-тадбирларни амалга оширсалар максадга мувофик булар эди. Ху-сусан:

• умумий урта мактабларда хунарманд-чилик, тикувчилик ва косибчилик йуналиш-лари буйича укув-амалий тугараклар сонини ошириш лозим. Бунинг ижобий хал этилиши мамлакатда касаначилик сохасининг хам жа-дал ривожланишига якиндан ёрдам беради;

• касб-хунар коллежларини ташкил этишни бир профилликдан куп профиллика утказиш лозим. Бу, уз навбатида, худудларда ёшлар-ни иш билан таъминлаш чораларини тезлаш-тиришга ёрдам бериб, минтакалараро мутахассислар миграциясининг олдини олишга хизмат килади;

• олий таълим муассасаларида илмий салохиятни ошириш учун ихтисослашган илмий кенгашлар сонини купайтириш керак.

Бу олий таълим муассасалари ва профессор-укитувчилари уртасида ижодий ракобатнинг ривожаланишига, энг асосийси, илмий-тадкикот ишлари тайёр булган профессор-укитувчиларнинг муддатсиз навбат кутишла-рини бартараф этишга хизмат килади;

• хорижий мамлакатларнинг турдош олий укув юртлари билан хамкорликда илмий-амалий анжуманлар ташкил этиш, узок муд-датга мулжалланган хамкорлик меморандум-ларини имзолаш. Бунинг натижасида хорижий мамлакатлар янги педтехнологиялари ва бошкарувнинг замонавий усулларини кам харажат хисобига узлаштириш имкониятига эга булинади.

Мухтасар килиб айтадиган булсак, юкоридагилардан Узбекистон Республика-сида таълим тизимини давлат томонидан молиялаштиришда бирор-бир субъектив тусиклар мавжуд эмаслиги намоён булмокда. Бирок шунга карамай, таълим тизимига сарф килинадиган давлат молиявий маблаFлари са-марадорлигини янада ошириш учун юкорида зикр этилган тавсияларга эътибор каратилса, таълим тизимининг янада ривожланиши ва такомиллашуви учун кулай шарт-шароитлар яратилган булар эди.

Адабиёт:

1. Узбекистон Республикаси "Таълим туFрисида"ги конуни, 1997 йил.

2. Узбекистон Республикаси "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури туFрисида"ги конуни, 1997 йил.

3. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. // "Халк сузи", 2013 йил 19 январь.

4. Узбекистон Республикаси "Бюджет тизими туFрисида"ги конуни, 2000 йил.

5. Маликов Т.С., Хайдаров Н.Х. Молия: умумдавлат молияси. - Т.: "Иктисод-молия", 2009.

6. www.mf.uz.

7. www.gov.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.