Научная статья на тему 'Аҳолининг маълумотлилик даражаси ва уни жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиётидаги ўрни'

Аҳолининг маълумотлилик даражаси ва уни жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиётидаги ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
306
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Назарова Ҳ. М., Ж. Хамрақулов

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” мавзусидаги маърузаларида демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор вазифаларини белгилаб олиш зарурлигини таъкидладилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Аҳолининг маълумотлилик даражаси ва уни жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиётидаги ўрни»

Назарова ^.М.

УзМУ доценти

Ж. Хамрак,улов

УзМУ тадк,ик,отчиси

А^ОЛИНИНГ МАЪЛУМОТЛИЛИК ДАРАЖАСИ ВА УНИ ЖАМИЯТНИНГ ИЦИСОДИЙ ВА ИЖТИМОИЙ ТАРАККИЁТИДАГИ УРНИ

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Цонунчилик палатаси ва Сенатининг цушма мажлисида Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов "Мамлакатимизда демократик ислоцотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлан-тириш концепцияси" мавзусидаги маърузаларида демократик узгаришларни янада чуцурлаштиришнинг энг муцим устувор вазифаларини белгилаб олиш за-рурлигини таъкидладилар.

Ушбу давлат ахамиятига молик мухим вазифаларни хал этишда давлат хокимияти б^инларини, хусусан, парламентни янада ривожлантириш ва мустахкамлаш, сиёсий партияларнинг ро-лини ошириш, мамлакатимиз суд-хукук тизимини, сайлов конунчилигини тако-миллаштириш, фукаролик жамияти инсти-тутларини, оммавий ахборот воситалари-ни ривожлантириш, шунингдек, демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва иктисодиётни либераллаштиришга каратилган бир катор конунчилик ташаб-буслари илгари сурилди1.

Президентимиз маърузаларида баён этилган асосий коидалар ва хулосалар дастуриламал сифатида х,ар томонлама чукур урганилиб, уларни хаётга тадбик этиш йуллари белгиланди. Мамлакати-мизнинг демократик тараккиётини таъ-минлаш ва фукаролик жамиятини шак-ллантиришнинг асосий тамойилларини белгилаб берган 1992 йил декабрь ойи-да кабул килинган Конституциямизнинг коида ва нормаларига таяниш алохида ахамият касб этади.

1 И.Каримов. "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" маъру-заси. //Халк сузи, 2010 йил 13 ноябрь

Уз мустакиллигини кулга киритганидан сунг Узбекистон маъмурий буйрукбозлик, режали-таксимот тизимидан воз ке-чиб "узбек модели" деб ном олган уз тараккиёт йулини танлаб олди. Бугунги кунда хаётга татбик этилаётган ушбу мо-делнинг маъно-мазмуни олдинги давлат курилиши ва конституциявий тузумни туб-дан узгартириш ва янгилаш, иктисодиётни мафкурадан холи этиш хамда унинг сиёсат-дан устунлигини таъминлаш, давлатнинг бош ислохотчи эканлигини хар доим хис этиш, яъни ислохотларнинг ташаббуско-ри булиши ва уларни мувофиклаштириб бориши, конун устуворлигини таъминлаш, кучли ижтимоий сиёсатни юритиш, ислохотларни боскичма-боскич ва из-чил олиб бориш тамойилларига асосла-надиган сиёсий, иктисодий ва ижтимоий ислохотларни амалга оширишдан иборат-дир.

Юртбошимиз уз маърузаларида "мустакиллик йилларида босиб утилган йулимиз ва туплаган тажрибамизни хо-лисона бахолаш, кулга киритган юксак марраларимизни тадрижий ва боскичма-боскич ривожлантириш буйича биз тан-лаган моделнинг накадар туFри эканини ва шу йулдан бундан буён хам оFишмай катъият билан боришимиз зарурлиги-

ни як,к,ол курсатмокда" деб таъкидлаб утдилар1.

Узбекистонда ишлаб чикилган «Кад-рлар тайёрлаш миллий дастури» ижти-моий, иктисодий ва сиёсий хаётда юз бе-раётган ислохотларнинг ёркин намуна-сидир. Жамиятнинг хар бир сохаси каби таълим тизимида хам ислохотлар амал-га оширилмокда. Мустакилликнинг би-ринчи йилида (1992й.) Узбекистоннинг мустакил "Таълим туFрисида"ги бирин-чи конуни кабул килинди. У эски тизим-дан янгисига утишга куприк вазифасини утаган конуннинг ахамияти бекиёсдир.

Мустакилликнинг дастлабки 10 йил-лигида улкан узгаришларни амалга оши-ришда асосий эътибор марказлаштирил-ган маъмурий-буйрукбозлик тизимига бардам бериш ва бозор иктисодиётининг асосларини, авваламбор, конунчилик базасини шакллантириш учун шароит яратишга каратилди. Шу борада кабул килинган ута мухим конун ва норматив хужжатлар каторида 1997 йилда кабул килинган "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури" га оид конунни хам кайд этиш мумкин. Ушбу конунга мувофик таълим тизими боскичма-боскич чукур ислох килинмокда. Ушбу Миллий дастур стра-тегик жихатдан узокни кузлаб амалга оширилмокда.

Маълумки, хар бир мамлакатнинг юк-салиши, ривожланиши ёки аксинча, инкирозга юз тутиши уша мамлакатдаги таълим тизимининг кай даражада ривож-ланганлигига боFликдир. Хозирда янгила-наётган жамият учун хамда эркинлашаёт-ган иктисодий, ижтимоий ва сиёсий муно-сабатлар учун аввало шу сифатларга мос тарзда фаолият курсатишга кодир таълим тизими зарур. Шунинг учун хам таъ-лим тизими Узбекистон Республикаси иж-тимоий тараккиёти сохасида устувор деб эълон килинган.

Ижтимоий сиёсатни амалга ошириш-да таълим тизими уч асосий сабабга кура мухим ахамият касб этади. Булар:

• кишиларнинг конунга амал килиш ва демократик жамиятга асосланган жа-миятни куришда иштирок этиш хукукидан

1 И.Каримов. "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" маъру-заси.//Халк сузи, 2010 йил, 13 ноябрь

фойдаланишларида таълим асосий омил-лардан бири булиб хисобланади;

• таълим иктисодий усишни таъ-минлайди ва кишиларга иктисодиётга моддий хисса кушиш учун зарур булган куникмаларни беради;

• таълим ижтимоий бойлик-нинг мухим кисми хисобланиб, у Узбек халкининг бой тафаккури ва миллий ме-росини тиклашда асос вазифасини утайди.

"Таълим ва кадрлар тайёрлаш ти-зимини жамиятда амалга оширилаёт-ган янгиланиш, ривожланган демократик хукукий давлат курилиши жараёнла-рига мослаш" хам асосий вазифадир. Таълим тизимини ривожланган демократик хукукий давлат курилиши жараёнлари-га мослаш деганда укувчи мустакил фик-рлашга эга булиши, уз хукук ва бурчлари-ни укиш жараёнида урганиб бориши ту-шунилади.

Маълумки, факат конун асосида ишлаш ва яшаш йули билангина ривожланган хукукий, демократик давлат шаклланади. Юртбошимиз томонидан ишлаб чикилган кадрлар тайёрлаш миллий модели катор узига хос хусусиятларга эга. Ушбу модел Узбекистоннинг халкаро андозалардаги замонавий тараккиётини таъминлай ола-диган кадрларни тайёрлаш максадини кузлайди.

Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг бош максади комил инсон ва етук малака-ли мутахассисларни тайёрлашдан иборат. Умуман, кадрлар тайёрлаш миллий моделининг бутун мохияти бозор иктисодиёти талабларига жавоб бера оладиган кадрларни етиштириш билан боFланиб кет-ган. Узлуксиз таълим - миллий модел-нинг асосий таркибий кисмларидан би-ридир. Миллий моделимиз давлат сиёса-ти даражасида боскичма-боскич амалга оширилмокда.

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури-нинг вазифаларидан бири сифатида кадрларни тайёрлашда ракобатбардошликка асосланиш, яъни ракобат мухитини шакллантириш кераклиги кайд этилган. Бозор иктисодиёти шароитида ракобот жамият тараккиётини белгилайдиган омил булиб хисобланади. Шунинг учун хам юртбошимиз демократик узгаришларни янада чукурлаштиришнинг энг мухим устувор йуналишлари сифатида "Демократик бо-зор ислохотларини ва иктисодиётни ли-

бераллаштиришни янада чукурлаштириш" вазифасини белгилаб бердилар ва унда "Ракобат туFрисида"ги янги конунни иш-лаб чикишимиз ва кабул килишимиз за-рур" деб таъкидладилар1.

Узбекистонда кадрлар тайёрлаш буйича давлат сиёсати ракобатбардош мутахас-сислар тайёрлаш, ишлаб чикариш ва халк хужалигига юксак салохиятли кадрлар ет-казиб беришга мулжалланган ягона тизим-га йуналтирилган. Таълим тизимини тако-миллаштиришнинг ижтимоий-иктисодий мохияти бир тарафдан ахолининг интеллектуал салохияти даражасининг ошишига замин яратиш, иккинчи тарафдан эса уни иктисодиётнинг ривожланиши, иктисодий усишга эришишида намоён булади.

Узбекистонда давлат бюджети даро-мадларини шаклланишидаги бирмун-ча муаммоли вазиятга карамай, таълим сохаси учун харажатлар микдори доимо юкори даражада булиб келмокда. Асо-сий капиталга киритилган инвестиция-ларнинг иктисодиёт тармоклари буйича таксимланишида таълим сохасининг улу-ши узига хос уринга эга. 2009 йилда таълим сохасига йуналтирилган сармоялар микдори 1012,4 млрд. сумни ташкил этди ва бу иктисодиёт тармокларига киритилган жами инвестицияларнинг 8,1 фоизига тенг булди. 2010 йилда бу курсаткич па-сайди ва 408,2 млрд.сумни (жамига нис-батан 2.6%) ташкил этди этди2. Уз навба-тида хорижий инвестиция ва кредитлари-нинг таълим сохасига киритилиши охирги йилларда ошиб бормокда. Агар 2008 йилда иктисодиёт тармокларига киритилган жами хорижий инвестиция ва кредитлар-нинг 1,6 фоизи таълим сохасини ривож-лантириш учун йуналтирилган булса, бу курсаткич 2009 ва 2010 йилларда 2,2 фо-изни ташкил этди.

Ахолининг маълумотлилик даража-си олий, туликсиз олий, урта махсус, урта, туликсиз урта, бошланFич маълумот олган кишилар сони билан белгиланади. Маъ-лумки, ахолининг маълумот олиши умум-

1 И.Каримов. "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" маъру-заси. //Халк сузи, 2010 йил, 13 ноябрь

2 Социально-экономическое развитие регионов Узбекистона (2006-2010гг.) Госкомстат. Ташкент. 2011. 16 бет.

таълим мактабларидан бошланади. 20092010 укув йилида Узбекистонда умумтаъ-лим мактаблари сони 9792 тани, уларда-ги укувчилар сони эса 5141,1 мингтани ташкил этди Кейинги ун йилда умумтаъ-лим мактабларида укувчилар сони 896,3 мингтага кискардиЗ. Бунинг сабаби эса туликсиз урта маълумотни эгаллаган ёш-ларнинг катта кисми урта махсус касб таъ-лими муассаларида, хам хунар таълими-ни, хам умум таълимни давом эттираёт-ганларидадир.

Хозирги бозор иктисодиёти шароитида умумтаълим мактабларининг олдида тур-ган асосий вазифалардан бири - мактаб-нинг моддий-техник базасини яхшилаш, укувчиларга чукур ва мустахкам билим бериш хамда уларда мехнатга, касб-хунар танлашга кизикиш уЙFотишни кучайти-ришдан иборат.

Мамлакатимизда узлуксиз таълим ти-зими узининг изчиллиги билан ёш ав-лоднинг ёркин келажагини таъминлаш-да ишончли кафолат булиб колмокда. Бу тизимда урта махсус, касб-хунар таъли-мининг урни узига хосдир, чунки бу ти-зим, аввало юртимизда янги ижтимоий мухитни шакллантиришга хизмат килса, иккинчи томондан, бу тизим республика-миз мехнат бозорига малакали мутахас-сисларни етиштириб бермокда. Шунинг учун хам Узбекистонда урта махсус, касб-хунар таълими узлуксиз таълим тизимида-ги мухим ва узига хос таълим турларидан бири саналади.

Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 1998 йил 13 майда-ги "Узбекистон Республикасида урта мах-сус, касб-хунар таълимини ташкил этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги 204-сон-ли карори асосида «Узбекистон Респу-бликасида урта махсус, касб-хунар таълими туFрисида»ги низом тасдикланди. Маз-кур карор буйича академик лицейлар ва касб-хунар коллежларини ташкил этиш боскичма-боскич амалга оширилди. Академик лицейлар олий таълим муассаса-лари хузурида, ишлаб турган урта махсус укув юртлари, бошка таълим муассасала-ри негизида ва янги курилиш хисобидан ташкил этилди. Касб-хунар коллежлари эса ишлаб турган урта махсус укув юртлари, хунар-техника билим юртлари ва уларга тенглаштирилган таълим муассаса-

Манба: Узбекистоннинг йиллик статистик туплами 2008.Госкомстат. Тошкент. 2008, 115 бет. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тарак,к,иётини юксалтириш, халк,имиз фаровонлигини оширишга хизмат к,илади. Ук,ув-услубий мажмуа. Тошкент 2011.112-119 бетлар

V_/

1-жадвал

Урта махсус касб-хунар билим юртлари ва улардаги укувчилар сони

2000/ 2001 2005/ 2006 2006/ 2007 2007/ 2008 2008/ 2009 2009/ 2010 2010/ 2011

Урта махсус касб-хунар билим юртлари сони, бирликда 481 955 1052 1192 1354 1507 1536

Улардаги укувчи-лар сони, минг 324.1 890.7 1075.0 1195.3 1380.4 1510.8 1627.1

10000 ахолига т^ри келувчи урта махсус касб-хунар билим юрти укувчилари сони 132.0 337.0 402.0 440.0 499.6 537.7 577.0

Урта махсус касб-хунар билим юртларига кабул килинганлар, минг 103.6 332.6 428.6 445.4 515.0 560.7

Урта махсус касб-хунар билим юртларини битир-ганлар, минг 79.3 217.6 237.1 303.9 325.4 396.4

10000 ахолига т^ри келувчи битирувчилар сони 21 85 92 117 119 143

лари негизида, шунингдек, янги курилиш хисобидан ташкил этила бошланди.

Касб-хунар буйича чукурлаштирилган, табакалаштирилган таълим бериш, укувчиларнинг интеллектуал ривожла-нишини ва уларнинг уз кобилиятлари ва мойилликларига мувофик, танлаган касб-хунар буйича мутахассисликларни эгалла-шини таъминлаш урта махсус, касб-хунар таълимининг мак,сади хисобланади. Урта махсус, касб-хунар таълими академик ли-цейларда ва касб-хунар коллежларида кундузги укиш шаклида амалга оширила-ди.

Урта махсус, касб-хунар таълим муас-сасаларига укувчилар кабул килиш уму-мий урта таълим негизида мактабларнинг 9-синфини битирувчиларнинг якуний давлат аттестацияси ва умумий урта таъ-лимни тугатишда улар томонидан олин-ган рейтинг курсаткичлари натижалари буйича, уларнинг академик лицейда ва касб-хунар коллежида укиш йуналишини ихтиёрий равишда танлашини хисобга олган холда амалга оширилади. Умумий таълим негизида укитиш муддати уч йил булган урта махсус, касб-хунар таълими узлуксиз таълим тизимининг мажбурий мустакил тури хисобланади.

Академик лицей ва касб-хунар коллежларида таълим олиш укувчиларга уз билимларини чукурлаштириш ва танлаган ихтисосликларига эга булишни таъ-минлайди. Академик лицей ва касб-хунар коллежларининг битирувчилари таълим-нинг кейинги боскичларида укишни да-

вом эттириш ёки эгалланган ихтисос ва касб-хунар буйича мехнат фаолияти би-лан шуFулланиш хукукини беради.

Академик лицей ва касб-хунар коллежларида таълим олиш укувчиларга уз билимларини чукурлаштириш ва танлаган ихтисосликларига эга булишни таъ-минлайди. Академик лицей ва касб-хунар коллежларининг битирувчилари таълим-нинг кейинги боскичларида укишни да-вом эттириш ёки эгалланган ихтисос ва касб-хунар буйича мехнат фаолияти би-лан шугулланиш хукукини беради.

2010/2011 укув йилида Узбекистонда урта махсус касб таълими муассаларининг сони 1536 тага етди. Улардан 142 таси академик лицейлар ва 1394 таси касб хунар коллежларига туFри келади. Урта махсус касб таълим муассасаларида 1627,1 минг талаба таълим олди (1-жадвал).

Жадвал маълумотларидан маълум буладики, кейинги 10 йилда урта махсус касб таълим муассасаларида тахсил ола-ётган укувчилар сони 5 мартага ортди ёки 10 минг кишига тугри келадиган урта махсус касб таълим муассасаларида таълим олаётган укувчилар сони 132 тадан 557 тага етди.

Хамма таълим муассасалари замона-вий дарсликлар ва лабаратория анжомла-ри билан таъминланган. Шуни таъкидлаш зарурки, Узбекистонда янги курилган ва реконсрукция килинган академик лицей ва касб-таълим коллежларининг моддий-техник асослари жахон стандартларига жавоб беради.

2-жадвал

Урта махсус билим юрти талабалари ва укувчиларининг тармок мутахассисликлари буйича таксимланиши (%да)

2000/2001 укув й ил и 2005/2006 укув йили 2009/2010 укув йили

Жами 100.0 100.0 100.0

Саноат ва Курилиш 26.5 21.9 20.6

Кишлок хужалиги 18.3 18.9 19.2

Транспорт ва алока 4.9 7.2 7.5

Иктисодиёт ва хукук 11.6 12.9 13.3

СоFликни саклаш ва спорт ва жисмо-ний тарбия 20.4 15.0 13.2

Маориф 14.6 12.6 10.2

Санъат ва киноматография 2.3 2.5 -

Хизмат курсатиш сохаси 1.4 9.0 11.7

Бошкалар - - 4.3

Манба: Узбекистоннинг йиллик статистик туплами 2008.Госкомстат. Тошкент. 2008, 113 бет., Узбекистан в цифрах 2010. Госкомстат. Тошкент. 2010, 67 бет.

Узбекистон урта махсус касб таъли-ми муассасаларини битирувчилари билан нихоятда бой. 2000/2001-2009/2010 укув йиллари мобайнида урта махсус касб таъ-лим муассасаларини битирувчилар сони 79.3 мингтадан 396,4 мнгтага етди. Агар 10 минг кишига туFри келадиган битирувчилар сони 2000 йилда 21 тани таш-кил этган булса, бу курсаткич 2009 йил-га келиб 143 тага етди. Уз навбатида урта махсус касб таълим муассасаларига кабул килинувчилар сони хам мунтазам ошиб бормокда. 2000/2001 укув йилида урта махсус касб таълими муассасаларига 103.6 мингта укувчи кабул килинган булса, 2009/2010 укув йилида бу курсаткич 560,7 мингтани ташкил этди.

Урта махсус, касб-хунар таълими билим асосларини чукур урганишни, тан-ланган касб-хунар буйича кичик мута-хассис сифатида мустакил амалий ишлаш учун кадрлар тайёрлашни таъминлайди. Урта махсус, касб-хунар таълими муасса-салари куйидаги тармок мутахассисликлари буйича кадрларни тайёрлайди (2-жад-вал).

Маълумотлардан маълум булишича, урта махсус, касб-хунар укув юртлари энг куп саноат, кишлок хужалиги, иктисодиёт, соFликни саклаш, маориф хамда хизмат курсатиш сохалари учун кадрларни тайёрлайди. Кейинги йилларда ушбу таълим тизимида хизмат курсатиш сохаси учун кичик мутахассислар тайёрлашга катта эъ-тибор каратилган.

Таълим тизими самарадорлигини оши-ришнинг энг мухим йуналишларидан бири бу урта махсус касб таълимининг сифати ва имкониятларини оширишдан иборатдир. Жахон тажрибасига кура, иш-лаб чикаришда энг асосий ишчи кучи хисобланган ва мамлакатнинг иннова-цион ривожланишида энг мухим ресурс хисобланган урта махсус таълим мутахас-сисларини тайёрлаш оркали жамиятнинг ижтимоий фаравонлиги ва мамлакатнинг иктисодий усишига эришиш мумкин.

Урта махсус, касб-хунар таълими-ни ташкил этиш ва ривожлантириш учун минтакаларнинг географик ва де-мографик шарт-шароитларини ва те-гишли сохадаги мутахассисларга булган махаллий эхтиёжларни хисобга олган холда урта махсус, касб-хунар таълими тизими таълим муассасаларининг ташкил этилишини ва улар окилона жойлаштири-лишини таъминлаш, уларга укувчиларни имкон кадар оиласидан ажратмаган холда камраб олиш максадга мувофикдир.

Маълумки, олий таълим муассасала-ри замон талабларига жавоб берадиган, мамлакатнинг илмий-техник, иктисодий, ижтимоий ва маданий ривожланиши-ни таъминлай оладиган малакали ва ракобатбардош кадрларни етиштириш учун ташкил этилган. Узбекистонда олий таълим муассасалари сони 62 тани, та-лабалар сони эса 286,2 мингтани ташкил этди.(3-жадвал).

Кейинги йилларда республикада олий укув юрти талабалари сони ортиб

*Манба: Образование Узбекистана 2008.Госкомстат. Тошкент. 2009, 157 бет. Узбекистан ва цифрах 2010. Госкомстат. Тошкент. 2010, 65 бет.

V_/

3-жадвал

Олий у^ув юртлари фаолиятига оид асосий курсаткичлар*

2000/ 2001у.й 2005/ 2006у.й. 2006/ 2007у.й. 2007/ 2008у.й. 2008/ 2009у.й. 2009/ 2010у.й.

Олий укув юртлари сони,бирликда 61 62 62 62 62 62

Улардаги талабалар сони, мингта 183,6 278,7 286,3 296,6 297,9 286,2

10000 ахолига т^ри келувчи талаба-лар сони 75 106 107 109 108 102

Олий укув юртларига кабул килинган талабалар сони,мингта 44.7 59,6 61,2 69,1 63,9 60,7

Битирувчи мутахас-сислар сони, мингта 57,8 60,7 73,2 82,9 71,8

10000 ахолига нисбатан битирувчи мутахассис-лар сони 13 22 23 27 30.0 26.0

бормокда. 2000/2001 укув йилида тала-балар сони 183,6 мингтани ташкил этган булса, бу курсаткич 2009/2010 укув йилида 286,2 мингтага етиб 102,6 мингтага (55,9%) купайди. Умуман, 2000/2001-2009/2010 укув йиллари мобайнида 10 минг киши-га туFри келадиган олий укув юртларида таълим олаётган талабалар сони 75 тадан 102 тага етди.

2000-2008 йиллар оралиFида олий таълим муассасаларига кабул килинувчилар сони бир текисда усиб борди. 2009 йил-да у 16,9 минг кишига кискарди. 2009 йил-да ОУЮ ни битирувчилар сони 71,8 минг кишини ташкил этди. Бу курсаткич хар 10 минг кишига хисоблаганда 26 тага туFри келади. Бу курсаткич 2000 йилда 13 тани ташкил этган эди.

Утган 2010 йилда Тошкент шахрида Турин политехника университетининг янги, замонавий укув мажмуаси барпо этилди. Ушбу олий укув юрти кейинги йилларда республикада жадал ривожланиб бора-ётган автомобил саноатига хамда бошка иктисодиёт тармоклари учуна юкори ма-лакали кадрлар тайёрлайдиган маскан булиб хизмат килади.

Олий таълим муассасаларининг 30 таси ва талабаларнинг 39,6 фоизи пой-тахт Тошкент шахрида жойлашган. Колган 33 та ОУЮлари ва 60 фоиз талаба республика минтакаларида жойлашган. Бу эса купчилик мактаб ва урта махсус касб таълим муассасалари битирувчиларининг олий маълумотли булишига имкон ярата-ди. Уз навбатида олий таълим муассаса-ларининг 27 таси маориф, 11 таси саноат, 6 таси тиббиёт, 5 таси иктисодиёт, 4 таси

кишлок хужалиги, 3 таси транспорт, 3 таси санъат ва киноматография ва колган 4 таси эса курилиш, алока, хукук ва спорт ва жисмоний тарбия соха мутахассисликла-ри буйича кадрларни тайёрлайди (4-жад-вал).

Олий укув юртларининг тармок мута-хассисликлари буйича таксимланишига кура талабалар ва битирувчилар улуши мос келади, яъни талаба ва битирувчи му-тахассисларнинг ярмидан ортиFи маориф сохаси учун кадрлар тайёрлайди. Шунинг-дек, катта курсаткич саноат ва иктисодиёт сохаларига туFри келади.

Узбекистон Республикаси Президен-тининг "Таълим муассасаларининг бити-рувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги фармони ёшлар узлари эгаллаётган энг замонавий билим ва куникмаларини амалда жорий этиши учун касб-хунар коллежлари ва олий укув юртлари битирувчиларини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сох,аларига кенг жалб килишдан иборат булди.

Кейинги ун йилда ах,олининг билим даражаси усиши билан бирмун-ча юкорирок маълумотга эга булганлар сони хам купайди. Урта махсус маълу-мотлилар сони айникса тез купаймокда. Туликсиз урта маълумотли ах,олининг ун-чалик купаймаганлигининг сабаби эса умумий мажбурий урта таълим туFрисидги конунга кура, ёшлар тулик маълумот ол-гунга кадар укишни давом эттираётганла-ридадир.

Билим таълим сох,асининг махсули си-фатида узига хос белгиларга эга. Хусу-

4-жадвал

Олий укув юртлари сони, талабалар ва битирувчиларининг тармок мутахассисликлари буйича таксимланиши (%да, 2009/2010у.й.)

ОУЮ сони Талабалар сони Кабул килинган талабалар Битирувчи мута-хассислар

Жами 62 100.0 100.0 100.0

Саноат 11 14.3 17.4 13.3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

К,урилиш 1 0.9 0.8 0.8

Кишлок хужалиги 4 5.4 5.9 5.7

Транспорт 2 2.3 2.6 2.4

Алока 1 3.1 3.3 3.0

Иктисодиёт 5 8.2 6.3 8.4

Хукук 1 1.1 1.1 1.3

СоFликни саклаш 6 7.4 4.5 4.7

Спорт ва жисмоний тарбия 1 0.9 1.1 0.6

Маориф 27 55.2 55.5 58.6

Санъат ва киноматография 3 1.1 1.4 1.1

Манба: Узбекистоннинг йиллик статистик туплами 2008.Госкомстат. Тошкент. 2008, 113 бет., Узбекистан в цифрах 2010. Госкомстат. Тошкент. 2010, 67 бет.

сан, унинг бебахо ижтимоий неъматли-ги; чекланмаганлиги ва фойдаланган сари камаймаслиги; маконга боFлик1 эмасли-ги; кайтарилмаслиги; вужудга келтирган киймати, кейин ундан фойдаланиш ин-тенсивлигига боFлик эмаслиги; вакт билан боFликлиги; тезда таркалиши ва эскири-ши; билимларни олгунча уларни объектив бахолашнинг имконияти йуклиги ва х.к.

Узбекистонда ахолининг интеллектуал салохиятининг миллий иктисодиёт доира-сидаги ахамияти хусусида куйидагиларни таъкидлаш мумкин: таълим тизими уй хужалигига таъсир этиб, ундаги мехнат ресурсларининг касбий салохиятини шак-ллантиради; шаклланган мехнат ресурсла-ри бозор оркали миллий иктисодиётнинг барча сохаларига йуналтирилади, улар банд булганларнинг касбий таркибини шакллантиради, саноат, кишлок хужалиги, хизмат курсатиш сохаларида фаолият курсатади. Таълим кай даражада ривож-ланган булса, миллий иктисодиётда шунга мос касбий тайёргарликка эга булган хо-димлар фаолият курсатади ва шунга мос иктисодий усишга эришилади; Таълим сохаси иктисодий усишга эришишнинг имконияти булиб хисобланади.

Таълим сохасининг самарадорлигини ошириш ва унинг миллий иктисодиётга таъсирини кучайтириш борасида куйидаги муаммолар мавжуд:

- таълим тизими ва мехнат бозори уртасидаги алокаларнинг сустлиги;

- «таълим-фан-ишлаб чикариш» уртасидаги боFликликнинг етарли даражада эмаслиги;

- таълим муассасалари моддий-техника базасини янада мустах,камлаш зу-рурлиги;

- педагогик кадрлар тайёрлашнинг илмий педагогик асосларини такомил-лаштириш негизида унинг сифатини оши-риш;

- таълим хизматлари бозорининг ху-сусий субъектларини вужудга келтириш зарурати билан унинг фаолияти самарадорлигини ошириш ва хо казолар

Узбекистонда таълим тизимини ислох, этишга доир бир катор ишлар амалга оширилмокда. Булардан асосийси бар-камол авлодни шакллантириш ва бозор иктисодиёти талабларидан келиб чиккан холда таълим сифатини ошириш буйича ижобий натижаларга эришилди. Жумла-дан:

-мактабгача тарбия тизимида «болалар боFчаси-мактаб» мажмуалари, шунинг-дек, болалар санъат, мусика, чет тилла-ри ва компьютер саводи асослари билан шугулланувчи гурухлар яратилди;

-ахолининг катта ёшдаги кисмига касбий таълим берувчи ва бизнес сохасида, банк ишлари, солик солиш, тафтиш утказиш ва божхоналарни бошкариш учун махсус курсларни уз ичига олувчи урта махсус укув муассасаларини кайта куриш ишлари бошлаб юборилди;

-бошланFич синф укувчиларига таъ-лим узбек тилида лотин ёзувига асосла-ниб берилмокда.

Бозор иктисодиёти шароитида мамла-катимизда таълим тизимининг самарадор-лигини ошириш ва унинг иктисодиётни ривожлантиришга таъсирини кучайти-ришнинг ижтимоий-иктисодий ахамияти куйидагиларда намоён булади:

• инсон томонидан билимларни узлаштириш, инсон капиталини шакллан-тириш ва ривожлантириш айнан таълим мажмуаси томонидан амалга оширилиши;

• фукароларнинг билим даражаси, жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривож-ланиши ва ахоли турмуш фаровонлигини белгиловчи мухим омил эканлиги;

• билимларнинг иктисодиёт ривож-ланишига кучли таъсири натижасида иш-лаб чикариш самарадорлигини ошириш-нинг асосий омилига айланганлиги;

• мамлакатимизнинг халкаро мехнат таксимотида хамда миллий иктисодиётнинг жахон бозоридаги му-носиб урин эгаллашида таълим тизими ахамиятининг ошиб бориши ва х.к.

Умумжахон жараёнларидан келиб чикиб айитганда, таълим сохасида оркада

булган мамлакат келажакда тараккиёт бо-расида хам оркада колади. Бу айникса, бозор иктисодиётига утиш шароитида мухим ахамият касб этмокда.

Хулоса килиб айитганда, ахоли маълу-мотлилик даражасининг хар тарафлама тез усишида турли укув юртларида тай-ёрланаётган малакали ишчи кадрлар ва битирувчи мутахассисларнинг роли жахон микёсида усиб бормокда. Бу шаро-итда, ахоли маълумотлилик даражасининг юкори булиши ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири булганлиги сабабли, таълим соха-сига жамият ва хукумат тарафидан эти-бор йилдан йилга усиб бормокда. Шунинг учун хам, Узбекистонда 7 млн. 214 минг киши таълимнинг хамма турларига жалб этилди ёки республика жами ахолисининг 25,7% билим олди. Бозор муносабатла-ри тарракиёти ва улкамизда амалга оши-рилаётган ислохотлар олий ва урта мах-сус касб таълим муассасалари зиммаси-га замонавий, илмий-техник даражада-ги мутахассисларни тайёрлаш вазифаси-ни куймокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим туFрисида"ги конуни. Олий таълим меъёрий хужжатлари туплами. - Тошкент: Шарк, 2001.1т. Б. 3-8

2. Узбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» Олий таълим меъёрий хужжатлари туплами.-Тошкент: Шарк, 2001.Т.- 1. Б.9-23.

3. Каримов И.А. "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" маърузаси. Халк сузи. 13 ноябрь 2010 йил.

4. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юк-салтириш, халхимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади // Туркистон. Тошкент, №7. 2011- 22 январ

5. Каримов И.А. Замонавий кадрлар - тараккиётимизнинг мухим омилидир // Маърифат. - Тошкент, 1977. - 7 июн.

6. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори // Халк сузи. Тошкент, 1997. - 30 август.

7. Гулямов С.С. Образование в Узбекистане, день сегодняшний - М.: 2001. - 120 с.

8. Перегудов Л. В., Саидов М.Х. Олий таълим менежменти ва иктисодиёти. -Т.: Молия, 2002. -192б

8. Образование Узбекистана 2008. Госкомстат Узбекистана. Ташкент. 2008.

9. Узбекистан в цифрах 2010. Госкомстат Узбекистана. Ташкент. 2010

10. Статистический ежегодник Узбекистана 2010. Госкомстат Узбекистана. Ташкент. 2010

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.