Научная статья на тему 'Меҳнат унумдорлигини оширишда таълим тизимининг ўрни'

Меҳнат унумдорлигини оширишда таълим тизимининг ўрни Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1502
144
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат унумдорлиги / статистик коэффицент / динамик коэффицент / меҳнат интенсивлиги. / labor productivity / labor intensiveness / statistical ratio / dynamic ratio

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова З. А.

Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ўсишни таъминлашда, меҳнат унумдорлигини оширишда таълим тизимининг ўрни ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF EDUCATION SYSTEM IN INCREASING THE LABOR PRODUCTIVITY

This article is about the role of the education system in performing economic growth and increasing labor productivity in the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Меҳнат унумдорлигини оширишда таълим тизимининг ўрни»

Толаметова З.А.

Узбекистон Миллий университети "Ик,тисодиёт" факультети доценти, и.ф.н.

МЕХНАТ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ УРЧИ

Ицтисодиётни модернизациялаш даврида мецнат ре-сурсларини шакллантириш ва такрор цосил цилишга алоцида эътибор царатилмоцда. %озирда мецнат ресурс-ларини сифат жицатдан такомиллаштириш таълим сифатини ошириш, юцори мецнат унумдорлигига эри-шиш ва ицтисодий усишни таъминлашнинг муцим омили цисобланади. Дунё мицёсида утган асрнинг 60-70 йиллари-дан бошлаб ицтисодиётнинг ривожланиши, корхоналарда мецнат унумдорлигининг ошиши мецнат ресурсларининг сифатига ботицпиги намоён булмоцда.

Мехнат унумдорлиги - вакт бирлиги мобай-нида ишлаб чикарилаётган махсулотларнинг микдор жицатдан купайиб, сифат жицатдан такомиллашувидир.

Мехнат унумдорлигини аниклаш коэффи-циентини 2 гурухга булиш мумкин:

1. Статистик коэффициент - маълум бир вактдаги махсулот хажмини мехнат сарфла-рига нисбати оркали аникланади.

2. Динамик коэффициент - маълум бир даврдаги мехнат унумдорлиги утган муай-ян даврдаги мецнат унумдорлиги билан таккосланади, яъни муайян даврдаги статистик коэффициентнинг утган даврлардаги аналогик коэффициентга нисбати оркали то-пилади.

Мехнат унумдорлигини аниклаштиришда 3 хил омиллар хисобга олинади.

1. Хусусий омиллар - бунда факат битта касбдаги ишчиларнинг ёки мутахассислар-нинг мехнати хисобга олинади.

2. Куп хилдаги омиллар - турли гурухдаги ишчилар мехнати хисобга олинади.

3. Жами омиллар - барча ишчи ходимлар мехнати сарфлари эътиборга олинади.

Тадкикотларнинг курсатишича, жамиятда реал миллий даромад усишининг 80 фои-

зи мецнат унумдорлиги усиши хисобига ва факат 20 фоизи мехнат сарфлари хисобига туFри келади.

МУ=

М^ ИВ

бу ерда: МУ - мецнат унумдорлиги; МХ -махсулот хажми; ИВ - иш вакти.

Мецнат унумдорлиги 2 та тур: ижтимоий ва индивидуал мехнат унумдорлигидан иборат.

Ижтимоий мехнат унумдорлиги махсулот ишлаб чикаришга сарфланган жонли мех,-натни эмас, балки буюмлашган мехнат сарф-ларини хам акс эттиради. Индивидуал мехнат унумдорлиги эса факат жонли мехнат сарф-ларини ифода этади. Мехнат унумдорлиги махсулот хажмининг иш вактига нисбати билан аникланади. Хуллас, мехнат унумдорлиги жами мехнат сарфлари билан хисоблаб чикилганда ижтимоий мехнат унумдорлиги, факат жонли мехнат сарфлари хисобга олин-са, индивидуал мехнат унумдорлиги булади.

Мехнат интенсивлиги эса мехнат жараёни-да вакт бирлиги мобайнида инсон организми сарфлайдиган кувват микдоридир.

Мехнат интенсивлигини оширишнинг физиологик ва ижтимоий чегараси мав-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

жуд булиб, у инсон кувватини сарфлашнинг меъёрларига риоя этишни талаб этади.

Мехнат унумдорлигини улчашнинг бир канча усуллари мавжуд булиб, улар куйидагилардан иборатдир:

1. Натурал усул - ишлаб чикариш хажми физик бирликларда улчанади (дона, кг, квадрат метр ва хоказо).

2. Шартли натурал усул - махсулотларнинг хар хил турларини уларнинг муайян мажмуи доирасида битта вакил турга келтиришдир.

3. Мехнат усули - ишлаб чикариш хажмини тавсифлаш учун мехнат сарфлари меъёр-ларини - норма соатларнинг кулланишига асосланган.

4. Киймат усули - мехнат унумдорлигини аниклаштиришда товарларнинг киймат курсаткичларидан фойдаланилади.

Шунингдек, мехнат унумдорлиги мамла-кат, минтака, тармок, корхона ва айрим хо-димнинг мехнат унумдорлиги кабиларга аж-ратилади.

Иктисодий усишга мехнат унумдорлигини ошириш оркали эришилади ва унга бир катор омиллар таъсир курсатади.

Мехнат унумдорлигининг ошишига таъсир этувчи омиллар куйидагилардан иборатдир:

1. Мамлакатдаги таълим тизимининг ри-вожланганлик даражаси.

2. Техниканинг такомиллашуви.

3. Мехнат жараёни ва ишлаб чикаришнинг туFри ташкил килиниши.

4. Кадрларнинг малакаси ва касбий дара-жасининг ошириб борилиши.

5. Фан-техника ютукларининг ишлаб чика-ришга туFри кулланилиши.

6. Иктисодиётни модернизациялаш жараё-нини жадаллаштириш.

Макроиктисодий усишнинг ва мехнат унумдорлигини оширишнинг асосий омили таълим сохаси хисобланади. Таълим тизими мехнат унумдорлигини ошириш ва миллий иктисодиётни ривожлантиришга бирламчи таъсир курсатади. Таълим тизими бир катор узаро боFлик вазифаларни бажарувчи яхлит функционал мажмуа булиб, унинг асосий ва-зифалари иктисодиётнинг турли тармок ва сохалари илмий муассаларини хар тарафла-ма етук юкори малакали кадрлар билан таъ-минлаш, илмий тадкикотларни олиб бориш, янги технологияларни яратиш хисобланади.

Мамлакатнинг юкори суръатларда иктисодий усишга эришишида таълим сохаси самара-дорлиги даражасининг юкорилиги алохида ахамият касб этмокда.

Мехнат унумдорлиги ишчи кучи самара-дорлигининг курсаткичи хисобланади. Мехнат унумдорлигини ошириб бориш учун мехнат ресурслари фаол булиши зарур, бун-га эришиш учун эса таълим тизими тако-миллаштирилиб борилиши, олинган таълим куникмалари эса амалиётда кулланилиб борилиши зарурдир.

Иктисодиётни модернизациялаш даври-да иктисодиётни таркибий тизими тубдан узгараётганлиги, янги техника ва замонавий технологиянинг кенг кириб келаётганли-ги, кичик, кушма корхоналарнинг муттасил купайиб бориши, ишчи ва хизматчиларнинг мехнат унумдорлигини устиришда ва ишлаб чикариш самарадорлигини оширишда ишчи кучининг сифати, яъни касб-корлик даражаси хал килувчи ахамият касб этиб турибди.

Таълим тизимининг миллий иктисодиётни ривожлантиришга таъсир этиш йуна-лишларидан бири инновациялар хисобланади. Таълим билан фаннинг узаро боFликлиги ун-даги фаолиятнинг интеллектуал тавсифга эга-лигида намоён булади. Ушбу холат табиий, техник, ижтимоий-иктисодий билимларнинг ягона тизими билан белгиланади. Таълим ва фаннинг ривожланиш натижаси турли йуна-лишдаги инновациялар хисобланади. Мамлакатнинг инновацион модели бозорлар, ишлаб чикариш, таълим ва фан сохасининг узаро биргаликда харакат килишига асосла-нади. Ишлаб чикаришда инновациялар ишлаб чикаришнинг барча омилларига ижобий таъсир курсатиб, унинг самарадорлигини оширади.

Ишлаб чикаришда барча турдаги ресурс-лардан фойдаланиш самарадорлигини факат илмий кашфиётларни замонавий технологик жараёнга жалб килиш асносидагина тубдан ошириш мумкин. Иктисодий усишнинг турли назарияси баркарор иктисодий усишга иктисодиётни инновацион ривожланти-риш шароитидагина эришиш мумкинлигини курсатади.

Ишлаб чикаришда профессионал мутахас-сислар етишмаса, янги ва юкори даражали

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

аник технологияларни ушбу сохага самарали жорий этиб булмайди.

Таълим янги технологиялардан юкори да-ражада фойдаланиш, миллий иктисодиётнинг самарадорлиги, ракобатбардошлиги, иннова-цион жозибадорлиги ва хавфсизлигини таъ-минлайди. Айни пайтда юкори маълумотли, энг мураккаб технологияларни узлаштирувчи интилувчан ходимларга эга мамлакатлар юкори билим ва илм талаб махсулотлар иш-лаб чикариш, юкори технологик хизматлар курсатишга ихтисослашган халкаро корпо-рациялар эътиборини узига купрок жалб килади. Инновациялар натижаларидан фойдаланиш кобилияти мамлакат канчалик ракобатбардош эканлигининг мухим белги-ларидан бири хисобланади.

Янги технологиялар ракобатбардош махсулотларни ишлаб чикаришга имкон бе-ради. Инсонга килинган инвестициялар унда мехнат килиш кобилиятини шакллантиради ва улар мехнат жараёнида амалга ошири-лади. Таълим сохасига инвестиция киритиш миллий бойликни оширишнинг асосий омили хисобланади. Жахон миллий бойлигининг 2/3 кисми инсон капитали хисобига туFри келади. Масалан, ривожланган мамлакатларда таълим самарадорлигининг 16 фоизи моддий-техника базасига, 20 фоизи ресурсларга, 64 фоизи инсон омилига боFликдир.

Шунинг учун мамлакатимизда амалга оши-рилаётган Кадрлар тайёрлаш миллий дасту-рининг асосий максади - таълим сохасини тубдан ислох килиш, юкори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратишдан иборатдир.

Узбекистон Республикасида таълим ти-зимида куйидагиларга алохида эътибор каратилмокда:

1. Мактаб таълими мамлакатда яшаётган асосий миллатлар эхтиёжларини инобатга олган холда 7 тилда - узбек, коракалпок, рус, козок, киргиз, тожик ва туркман тилларида олиб борилмокда.

2. 9+3 схемаси буйича умумий бепул таълим тизимининг жорий этилиши. Бунда хар бир битирувчи мажбурий таълимдан сунг уз хохишига кура, олий укув юртларида укишни давом эттириши ва бакалавр хамда магистр даражасини олиши мумкин.

3. Хар бир коллеж малакали ишчи кучига буюртмалари булган муайян корхоналар би-лан якин алокани йулга куйган.

4. Республиканинг хар бир укув юрти-да оптик толали алока линиялари асоси-да курилган ягона ZiyoNet ахборот таълим тармоFига уланган ахборот-ресурс марказла-ри ташкил этилган.

Республикада таълим-тарбия сохасининг яхлит узлуксиз тизимини шакллантириш ва мустахкамлаш, умумий урта таълимдан бош-лаб урта махсус касб-хунар хамда олий таъ-лимгача булган барча боскичларда юксак билимли ва малакали касб тайёргарлигига эга ёшларни тайёрлаш жараёни такомил-лаштирилди. Республикамизда касб-хунар коллежлари битирувчиларининг иш билан таъминланишига алохида эътибор берилган холда, коллежларнинг иш берувчи корхоналар билан кооперация алокалари ривожлан-тирилиб борилмокда. Натижада коллежларни тугатган 450 минг нафардан ортик битирувчи иш билан таъминланди, уларнинг 43 фоизи узлари ишлаб чикариш амалиётини утаган корхоналарга ишга жойлаштирилди1.

Урта махсус касб-хунар таълим муассала-рининг сони 2011-2012 укув йилида 1540 тани ташкил этиб, унда билим олганлар сони 1711,9 мингтадан иборат булди.

Таълим хизматлари бозоридаги талабнинг шаклланишига бир катор омиллар таъсир курсатади:

- ота-онанинг касби, таълим даражаси;

- юкори даромад олиш имконияти;

- ишидан маънавий коникиши;

- обру-эътиборга, юкори ижтимоий ма-комга эришиш имконияти ва хоказо.

Таълимнинг бошка боскичлари катори олий таълим тизимини хам тубдан узгар-тириш мустакиллик давридаги таълим исло-хотларининг энг мухим йуналишларидан бири хисобланади. Узбекистон Республи-касининг "Таълим туFрисида"ги конуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини мамла-катимиз олий таълим тизимига жорий килиш юксак малакали замонавий кадрлар тайёр-лашда миллий тажриба ва анъаналаримиз

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -15-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

Олий таълим муассасалари (ук,ув йили бошига)

2010/2011 2011/2012

Олий таълим муассасалари, жами 65 65

Хорижий олий таълим муассасалари филиаллари 6 6

Улардаги талабалар сони, минг киши 274,5 253,0

10.000 ахолига туFри келадиган олий таълим муассасалари 94 86

Олий таълим муассасаларига кабул килинган талабалар сони, минг киши 64,1 63,9

Олий таълим муассасаларини битирган мутахассислар, минг киши 76,4 86,3

билан бирга илFор жахон тажрибасидан хам кенг фойдаланиш борасида кенг имконият-ларни очди.

2011-2012 укув йилида республикамиз-да олий таълим муассасалари (ОТМ) сони 65 тани ташкил этган булиб, ундан 6 таси хо-рижий мамлакатлар ОТМ ларининг филиал-лари хисобланади. Жами ОТМ ларда тахсил олувчилар сони 253 минг кишини1 ташкил этди.

2012 йилда Давлат бюджети барча хара-жатларининг 59,2 фоизи ижтимоий соха учун йуналтирилган булиб, ундан 34 фоизи таълим сохаси учун сарфланди. Узбекистон инсон ка-питалини ривожлантириш буйича 35 уринни, таълим тизимини ривожлантириш даража-си буйича дунёнинг 141 та мамлакати ичида 2-уринни эгаллади2.

Республикамизда янги замонавий йуна-лишлар буйича кадрлар тайёрлаш ишлари олиб борилмокда. Бунда хорижий таълим муассасалари билан икки томонлама тажриба алмашиш йулга куйилгани мухим ахамият касб этмокда. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида хакикий билимларга эга, янгидан-янги билимларни олишга кобилиятли булган, доимо узгариб турувчи ишлаб чикариш ша-роитига мослаша оладиган касб эгаларини купайтириш зарур. Бунинг учун ёш авлод уртасида касбга йуналтириш ишларини туFри ва максадга мувофик холда амалга ошириш керак. Шу билан бирга, касбга йуналтириш ишларининг максадга мувофик холда олиб

1 Узбекистан в цифрах - 2012. Государственный комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т., 2012. -С. 68.

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -17-б.

борилиши республика мехнат ресурслари-нинг туFри таксимланишига олиб келади.

Ёшларнинг аксарияти касб танлаётганла-рида ота-оналари танлаган касбларни эгал-лашга харакат киладилар. Бунда уларнинг мазкур касбга кобилиятлари кай даражада шаклланганлиги иккинчи даражали булиб колмокда, натижада баъзи ёшлар узлари танлаган касбларга кизикмасликлари холатлари кузатилмокда.

Мактабни битирувчи ёшларимизнинг купчилиги танлаган касблари хакида тулик тасаввурга эга булишлари зарур. Бу эса касбга йуналтириш билан шугулланувчи му-ассаса ва ташкилотлар, оммавий ахборот во-ситалари, педагог ва мутахассислардан касбга йуналтириш ишларини такомиллаштириб боришни, "Касб танлашда маслахат" марказ-ларини мактабларда ташкил этишни талаб этади.

Мамлакатимизда таълим хизматларини мехнат бозоридаги талабдан келиб чиккан холда ривожлантириш масаласи долзарб ма-сала булиб, бунинг учун куйидагиларни амалга ошириш зарурдир:

- таълим тизимида умумий урта таълим-ни ривожлантириш, мактабларда касбга йуналтириш ишларини такомиллаштириш, республикамизда касб-хунар таълими сама-радорлигини ошириш, бунинг учун унинг мехнат бозори билан алокасини кучайтириш, касб-хунар коллежларида мехнат бозори та-лабларига жавоб берадиган сифатли кадрлар тайёрлаш. Бунинг учун эса:

• мактабларда илк боскичларда укувчилар-нинг касбга кизикишларини чукур тахлил килиш зарур;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

• бошланFич синфлардаёк ёшларнинг гуманитар ёки техник маълумотларга кизи-кишларини аниклаш керак;

• ёшларни укишга ва касбга кизиктириш, йуналтириш, "Маслахат социологик хиз-мати"ни яратиш, социологлар, психолог-лар фаолиятини кенгайтириш керак. Хар бир битирувчининг нафакат мавжуд касбга кизикишини, балки имконияти, кобилияти ва билимини хам хисобга олиш мухим ахамиятга эга;

• кобилиятли, яъни у ёки бу фанлар-га кобилияти кучлирок булган болаларга алохида эътибор берилиши керак;

- касб-хунар коллежлари битирувчилари-нинг бандлигини таъминлаш механизмини янада такомиллаштириш; бунинг учун касб-хунар коллежлари ишлаб чикарувчи корхо-налар ва хизмат курсатиш сохалари билан хамкорлик алокаларини янада кенгайти-ришлари зарур. Бундан ташкари, касб-хунар коллежлари мехнат бозори конъюнктураси-га, мехнат бозоридаги талаб узгаришларига мос холда кадрларни тайёрлашни кенг йулга куйишлари лозим;

- олий таълим тизимини янада ривожлан-тириб бориш, таълим жараёнига ахборот-

коммуникация технологияларини жорий этиш;

- таълим сохасида замонавий кадрлар талаб килинадиган тармоклар вакиллари уртасида халкаро хамкорликни мунтазам ри-вожлантириш зарур;

- олий таълим муассасалари уз фаолиятла-рини кенгайтириш ва самарадорликни оши-риш йули билан сифатли таълим хизматлари-ни курсатишни таъминлашлари зарур;

- укитишнинг барча боскичларида укув дастурларининг изчиллиги ва узаро мувофиклигини таъминлаш, укитишнинг янги технологик шакл ва услубларини яратиш;

- халкаро стандартлар, замонавий илм-фан ютукларини инобатга олган холда укув дастурлари, дарслик ва укув кулланмаларини, укитиш методикасини мунтазам такомиллаш-тириш;

- укитишнинг барча боскичларида хори-жий тилларни урганишни кенгайтириш, ёшларнинг халкаро мехнат бозори шароитлари-га мослашишини таъминлаш;

- ахолининг усиши ва таълим хизматлари курсатишни мутаносиблигини таъминлаш;

- мехнат бозори ва таълим хизматлари уртасидаги боFликликни таъминлаш зарур.

Адабиётлар руйхати

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013. -64-б.

2. Каримов И.А. 2012 йил - Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Т.: "Узбекистон", 2012. -36-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: "Узбекистон", 2011. -56-б.

4. Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг БМТ Мингйиллик ри-вожланиш максадларига баFишланган саммити ялпи мажлисидаги нутки // "Халк сузи", 2010 йил 22 сентябрь. -1-2-б.

5. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровон-лигини янада юксалтиришдир. - Т.: "Узбекистон", 2010. -80-б.

6. Каримов И.А. Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. 17-жилд. - Т.: "Узбекистон", 2009. -280-б.

7. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: "Узбекистон", 2009.

8. Узбекистан в цифрах - 2012. Государственный комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т., 2012. -С. 178.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.