Научная статья на тему 'Туризм соҳаси миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг муҳим омили сифатида'

Туризм соҳаси миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг муҳим омили сифатида Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
1291
230
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Хошимов П. З., Тўраев З. Н.

Туризм жаҳон иқтисодиётида юқори даромадли ва жадал ривожланиб борувчи соҳалардан ҳисобланиб, халқаро ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқаларни мустаҳкамлашда муҳим ўрин эгалламоқда. Айниқса, бу соҳа меҳнатталаб саноат иш ўринларини яратишда пешқадамлик қилаётганини, корхоналарнинг сони жиҳатдан туризм соҳасининг устунлигини, табиий ва маданий муҳитни асраш ҳамда барқарор ривожланишда асосий рол ўйнаётганини ҳамда халқлар ва миллатлараро тотувликни таъминлашга сезиларли ҳиссасини қўшаётганини алоҳида таъкидлаб ўтиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Туризм соҳаси миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг муҳим омили сифатида»

Хошимов П.З.

и.ф.н., доц. УзМУ

Тураев З.Н.

мустак,ил тадк,ик,отчи ТерДУ

ТУРИЗМ СО^АСИ МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУ^ИМ ОМИЛИ СИФАТИДА

Туризм жацон ицтисодиётида юцори даромадли ва жадал ривожланиб борувчи соцалардан цисобланиб, халцаро ижтимоий-сиёсий, ицтисодий ва мада-ний алоцаларни мустацкамлашда муцим урин эгалламоцда. Айницса, бу соца мецнатталаб са-ноат иш уринларини яратишда пешцадамлик цилаётганини, корхоналарнинг сони жицатдан туризм соцасининг устунлигини, табиий ва маданий муцитни асраш цамда барцарор ривожланишда асо-сий рол уйнаётганини цамда халцлар ва миллатла-раро тотувликни таъминлашга сезиларли циссасини цушаётганини алоцида таъкидлаб утиш мумкин.

Охирги йиллар давомида туризм жах,он иктисодиётининг энг тез усаётган секто-ри ва йирик экспорт саноатига айланиб бормока. Жах,он туризми буйича Манила декларациясида "Туризм фаолият сифати-да мамлакатларларнинг ижтимоий, маданий, таълим ва иктисодий сох,аларига ва уларнинг халкаро алокаларига бевосита таъсири курсатиб халклар х,аётида мух,им ах,амият касб этади" дея эътироф этилган. Бу эса туризмнинг жамият х,аётига чукур кириб бораётганлиги ва ах,амияти ортиб бораётганлигини туризмга хос булган иктисодий, ижтимоий ва гуманитар функ-цияларни тах,лил килиш оркали билиш мумкин.

Туризмнинг иктисодий функцияси ту-ристларнинг талаб ва истеъмоли оркали намоён булади. Доимий яшаш жойидан узокда булган туристларнинг эх,тиёжлари уч гурух,га:

- асосий;

- узига хос;

- кушимча эх,тиёжларга ажратилади.

Туристларнинг асосий эцтиёжлари

бу яшаш, х,аракатланиш ва овкатланиш эх,тиёжларидир. Шундан келиб чикиб жойлаштириш воситалари, овкатланиш корхоналари ва транспорт корхоналари хизматлари туристик фаолиятни амалга оширишда мажбурий хисобланади. Жойлаштириш воситалари (мех,монхоналар, мотеллар, хусусий уйлар ва бошкалар) ва овкатланиш корхоналари (ресторан, кафе, барлар) туристларнинг нормал х,аёт ке-чиришлари учун шароит яратади. Транспорт воситалари уларни дам олиш жой-ига етказилишини ва маршрут ичидаги х,аракатланишларини таъминлайди.

Асосий хизматларни истеъмол килиш туристларнинг саёх,атга чикишидан асосий максади булган таасуротлар, кунгил очишлар, ишбилармонлик учрашувлари, санатория-курорт хизматлари каби узига хос эцтиёжларини кондириш учун им-коният яратиб беради.

Саёх,ат давомида вужудга келадиган цушимча эцтиёжлар сервис, савдо, маданий кунгилочар корхоналар хизматлари

V_/

билан кондирилади. Туристик истеъмол-нинг узига хослиги шундаки, товар истеъ-молчига эмас истеъмолчи товарга истеъ-молини амалга ошириш учун келади. Ай-нан истеъмол оркали туризм мамлакат ёки унинг бирор минтакаси хужалик фаоли-ятини раFбатлантиради. Мех,монхоналар, мотеллар, овкатланиш корхоналари, транспорт корхоналари, спорт иншоот-лари, маданият муассасалари даромадла-рини оширади, маиший хизмат курсатиш, алока, автохизматлар ва бошкаларнинг ривожланишини раFбатлантиради. Ушбу минтакани реклама киладиган мах,аллий х,унармандларнинг буюмлари, сувенир-ларга талаб ошиб боради.

Ихтисослашган ва умумий савдо корхо-наларининг товар айланмаси усади. Шун-дай килиб, туризм мах,аллий инфратузил-мани ривожлантиради, янги иш уринлари яратади, мамлакатга валюта тушумини фаоллаштиради, давлат ва мах,аллий бюд-жетга тушумларни таъминлайди, хизмат курсатувчи сох,аларга, туристик фаолиятга кумаклашувчи ва х,амрох,лик килувчи фа-олият турларига раFбатлантирувчи таъсир курсатади.

Шундай килиб, мамлакат ёки минтака иктисодиётига туризмнинг бевосита ва билвосита таъсири х,акида гапириш мум-кин.

Бевосита таъсир туристик максаддаги товар ва хизматларни сотиб олиш учун ту-ристларнинг харажатлари натижасидир. Бунда туристик харажатлар ташриф бую-рувчи ёки унинг номидан саёх,атга тайёр-гарлик куриш, саёх,ат ва ташриф жойига келиш жараёнидаги истеъмол харажатла-рининг умумий суммасидир.

Сунгги вактларда "туристик харажатлар" атамаси урнига "туристик истеъмол" атамаси тез тез ишлатилмокда. Бу БТТ ата-маларининг миллий х,исоблар тизими ата-маларига мос келиши нуктаи назаридан ишлатилмокда. Туризмнинг бевосита таъсири туристлардан олинган пулни туристик корхона, туризм сох,аси ходимлари-ни моддий таъминоти, янги иш уринлари яратишга сарфлаш натижаси сифатида ту-шунилади. Туристлар амалга оширган харажатлар мамлакат ёки минтака дарома-дини оширади, соликлар, йиFимлар ва ту-

ристик корхоналарнинг бошка туловлари бюджет тулдирилишини таъминлайди.

Туризмнинг билвосита таъсири "мулти-пликация эффекти" (лотинча тиШрИса1ог

- купаювчи) оркали таъсир этиб мамла-катда ёки минтакада туристик харажат-ларни айланишини таъминлайди. Туристлар харажатлари мамлакат дарома-дини купайтириб уз навбатида харажат

- даромад -харажат ва бошка куринишда занжирли реакция куринишида таъсир курсатади. Туристлар харажати бевосита келиб тушадиган корхоналар мах,аллий иктисодиётнинг бошка хизмат-ларига мух,тож. Масалан, мех,монхоналар курилиш, коммунал, алока, банк, сугурта компаниялари, озик-овкат мах,сулотлар ишлаб чикарувчилар ва бошкаларнинг хизматларидан фойдаланишади. Турист-ларга курсатилган хизматлардан тушган даромадлар канчалик куп мамлакат ёки минтакада сарфланса шунчалик мулти-пликация эффекти юкори булади1.

Туристларнинг бевосита ва билвосита харажатлари туризмнинг мамлакат ёки минтака иктисодиётига ялпи таъ-сирини белгилаб беради. У туризмнинг мамлакт тулов балансига, ах,оли бандли-ги ва минакавий ривожланишига таъсири оркали намоён булади.

Тулов баланси одатда ушбу мамлакат-дан хориждан келиб тушган туловлар ва муайян муддатда (йил, чорак, ойда) мам-лакатда амалга оширилган туловларнинг нисбатини ифодалайди. Ташкаридан амалга оширилган туловларнинг ортиб бориши мамлакат тулов балансини актив ва аксинча мамлакатда амалга оширилган туловларнинг ортиб бориши пассив тулов баланси вужудга келишига олиб келади.

Тулов балансига туризмнинг таъсири хорижий туристларнинг мамлакатда булиб турган вактидаги харажатлари ва мамлакат туристларининг хорижда амалга оширган харажатлари уртасидаги фарк оркали акс этади.

Тулов балансининг ижобий баланси мамлакатнинг туризмдан олинади-ган даромадининг усишини таъминлай-

1 Папираян Г.А. Международные экономические отношения: Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 2000, стр. 72

1-жадвал

Турли мамлакатлар туризмдан олинадиган даромадлари ва харажатлари1 (тулов баланси)

№ Мамлакатлар Туризмдан тушум, миллиардАКШ доллари Сайёхлар харажати, миллиард АКШ доллари Баланслар, миллиард АКШ доллари

2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010

1 Германия 40 34,6 34,7 91 81,2 77,7 -51 -46,5 -43

2 АКШ 110 93,9 103,5 79,7 73,2 75,5 30,3 20,7 28

3 Буюк Брит 36 30 30,4 68,5 50,3 48,6 -32,5 -20,3 -18,2

4 Хитой 40,8 39,7 45,8 36,2 43,7 54,9 4,6 -4 -9,1

5 Франция 56,6 49,4 46,3 41,4 38,5 39,4 15,2 10,9 6,9

6 Италия 45,7 40,2 38,8 30,8 27,9 27,1 14,9 12,3 11,7

7 Япония 10,82 10,3 13,2 27,9 25,1 27,9 -17,08 -14,8 -14,7

8 Канада 15,66 13,7 15,8 27,2 24,2 29,5 -11,54 -10,5 -13,7

9 Россия 11,8 9,29 8,9 23,8 20,8 26,5 -12 -11,51 -17,6

10 Нидерланд 13,3 12,36 13,1 21,7 20,7 -8,4 -8,34

ди ва туристик индустрия ривожлани-шига инвестициялар киритиш масала-ларида катта имкониятлар очиб беради. Такчиллик юзага келиши - мамлакатдан пул маблаFлари чикиб кетиши натижаси-да руй беради.

Тулов балансининг ижобий сальдоси даромадларнинг харажатлардан ортиши асосан табиий имкониятлар, ривожланган инфратузилма, сиёсий баркарорлик таъ-сирида юзага келади. "Туризм" моддаси буйича салбий сальдо ах,оли турмуш дара-жаси юкори булган Германия, Буюк Британия, Япония, Канада каби мамлакатлар-га хос. 2009 ва 2010 йилларда АКШ, Франция, Италия каби мамлакатлар ижобий тулов балансига эришишган (1-жадвал).

Туризм ах,оли бандлигига сезилар-ли даражада таъсир курсатади. Эксперт-лар бах,олашича туризм индустриясида иш уринлар сони 200 миллион кишидан ортикни ташкил этиб, жах,онда бандлик курсаткичининг 8 фоизини ташкил этади. Хар йили туризм сох,асида 1-1,5 фоиз янги иш уринлари яратилмокда2.

Туризмда мех,нат ресурсларининг катта кисмини мех,монхона ва ресторан хужаликлари, транспорт корхона-лари, туроператорлар ва турагентли-клар камраб олади. Ташриф буюрувчи-ларга хизмат курсатувчи туристик фаоли-ят билан бирга савдо, курилиш, алока ва

1 www.unw1o.org сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

2 Дурович А.П. Организация туризма. - Спб.: Питер, 2009, стр. 46

бошка сох,аларда х,ам катта х,ажмдаги иш-ларни бажаришга туFри келади. Шу сабаб-ли туризмда уларнинг турли хил узаро ва бошка сох,алар билан алокалари туфай-ли х,амда туризмда мех,натнинг узига хос хусусиятлари (бандлик х,ажмининг мав-сумийлиги, хорижий ишчи кучини кенг кулланилиши ва бошкалар) бандликни бах,олаш кийинлашмокда.

Туризм минтакавий ривожланишга се-зиларли таъсир курсатади. Туристик кор-хоналарни ах,оли сони кам булган ва индивидуал кам ривожланган алох,ида минтакаларнинг мамлакат минтакалари иктисодий ривожланишини тенглашти-ришда, мах,аллий а^оли окимининг катта ша^арларга кетиши, янги иш уринларни яратиш, ма^аллий маданий меъросни кайта тиклаш, меъморий ва маданий ёдгор-ликларни куриклаш ва тиклаш, мах,аллий ма^сулотларга талабни купайтиришда се-зиларли таъсир курсатади.

Иктисодий маънода кам ривожланган ва ажралиб колган минтакаларнинг мавжуд булишлигини раFбатлантирувчи туризм ривожланиши зарурати ва "Туризм монокультураси"ни урнатиш ^авфи уртасидаги низоларни ечиш муаммоси туризмни минтакавий ривожлантириш-ни комплекс режалаштириш ва бу жа-раённи (^удуд ва ресурслардан фойда-ланиш устидан назоратни кучайтириш, мах,аллий а^олини саводини ошириш си-ёсатини юритиш) бошкаришнинг мос ке-ладиган усулларини жорий этиш оркали ечиш мумкин.

V_/

Туризм узига чукур ижтимоий функци-яни хам олади. Гап шундаки илмий-техник тараккиёт замонавий жамият хаётини туб манода узгартириб юборди. Унинг узига хос хусусияти мехнатни интенсивлашу-вининг ошиши, ишлаб чикаришнинг ав-томатлашуви ва компъютерлашуви, ишда ва хаётда стресс холатлариннг купайиши, шахар хаётининг анонимлиги, табиатдан ажралиб колишлар хисобланади. Булар-нинг барчаси инсонда жисмоний ва психологик чарчашнинг йиFилишига олиб ке-лади бу эса хаётий ва мехнат фаоллиги-нинг пасайишига олиб келади.

Жахон туризми буйича Манила декла-рациясида "Туризмни ижтимоий ахамияти жисмоний маънавий хиссий кучларини тиклаш ва тулдириш каби инсоннинг энг мухим эхтиёжларини кондириш имкония-ти билан белгиланади" - деб таъкидлана-ди1.

Туризм куп режали ва фаол дам олиш шакли сифатида хаётда ва ишда сарфлан-ган инсонларнинг ички ресурслари ва ку-чини максимал тулик ва х,ар томонла-ма янгилашга кумаклашади. У одатдаги хаёт тарзини, фаолият турини узгартириш, вактинчалик доимий яшаш жойини тарк этиш имкониятини беради. Туризм-нинг ахамияти инсонларнинг мехнат кобилияти, кучини тиклаш, бутун жамият-нинг психофизиологик ресурсларини ти-клашда туристик фаолиятнинг турли туман ва фаоллигида акс этади.

Инсоннинг хаёти маълумки, уч фа-зага - иш, уй ва буш вактга булинади. Сунггисининг киммати доимо ортиб бо-ради. Туризм буйича 1989 йилда кабул килинган Гаага декларациясида инсоннинг "дам олиш, буш вакт ва даврий тулови амалга ошириладиган таътил олиш хамда кунгил очиш ва билимини оши-риш максадларида ушбу вактда таътил-ни утказиш ва хам ички хам халкаро ту-ризмдан олинадиган фойдага сарфлаш х,укуки борлиги" бежизга мухим жихат сифатида таъкидланмаган2. Туризм потенциал истеъмолчиларга турли хил ва жозиба-

1 Организация туризма / под общ.ред. А.П.Дуровича.-М.: Новое знание, 2006, стр. 51

2 Организация туризма / под общ.ред. А.П.Дуровича.-М.: Новое знание, 2006, стр. 492

дор туристик саёхатларни таклиф килиш оркали буш вактдан рационал фойдала-нишга кумаклашади.

Туризмнинг гуманитар функцияси инсонларнинг х,ар томонлама ривожлани-ши, камол топишида фойдаланиш имкониятини беради. Туризм инсонларнинг дунёкарашини кенгайтиради, унинг интеллектини оширади ва дам олишни атрофдаги олам билан танишув шаклида амалга ошириш имконини беради. Саёхат инсонга рухий ва ахлокий кадриятларига булган эхтиёжларини кондириш, билим-ларини жумладан касбий билимларини чукурлаштириш имконини беради. Туризм инсоннинг мулокот килиш ва ахборот ал-машишда коммуникатив эхтиёжларини кондиришга кумаклашади. Дустлари ва кариндошлариникига ташриф буюриш, гуманитар ва ишбилармонлик алокаларини урнатиш максадларида амалга ошириладиган саёхатлар ортиб бормокда. Туризм халклар уртасида тинчлик ва дустлик муно-сабатларини урнатишда, халклар уртасида алокаларнинг кенгайишида мухим рол уйнайди. Канадалик олимлар туризмнинг хозирги холатини тахлил килиш асоси-да "Туризмни аввало минтакалар ва мам-лакатлар иктисодий муносабатлари сифатида караш лозим. Халкаро туристик алокалар канчалик мунтазам куринишга эга булса жахон иктисодиёти хам жахон конъюнктураси баркарор булиб бораве-ради уни тахмин килиш имконияти шун-чалик ортиб бораверади" дея хулосага ке-лишган3.

Усиб келаётган ёш авлодни тарбиялаш-да, унинг дунёкарашини кенгайтиришда, ахлокий хусусиятлари шаклланишида, жамият ва атроф мухига муносабати шаклланишида алохида ахамият касб этади.

Туризмнинг ижтимоий-гуманитар хусусияти 1999 йил Сантьяго шахрида БТТ 13-сессиясида туризмнинг этикаси глобал кодексида алохида таъкидланган4. У тавсия характерида булиб нафакат туризм сохаси мутахассисларига балки оммавий ахборот

3 Организация туризма / под общ.ред. А.П.Дуровича.-М.: Новое знание, 2006, стр. 52

4 Организация туризма / под общ.ред. А.П.Дуровича.-М.: Новое знание, 2006, стр. 495500

2-жадвал

Дунёдаги мух,им сайёх,лик о^ими йуналишлари

№ Мамлакат Халкаро сайёх,лар келиши миллион киши 2009 йил жахон бозорида улуши % 2008 йилга нисбатан узгариши %

2005 2006 2007 2008 2009

1 Франция 75.9 79.1 81.9 79.2 74.2 8,43 -6,3

2 АКШ 49.2 51.1 56.0 57.9 54.9 6,24 -5,2

3 Испания 55.9 58.5 59.2 57.2 52.2 5,93 -8,7

4 Хитой 46.8 49.6 54.7 53.0 50.9 5,78 -4,0

5 Италия 36.5 41.1 43.7 42.7 43.2 4,91 1,2

6 Буюк Британия 28.0 30.7 30.7 30.1 28.0 3,18 -7,0

7 Туркия 20.3 18.9 22.2 25.0 25.5 2,90 2,0

8 Германия 21.5 23.6 24.4 24.9 24.2 2,75 -2,8

9 Малайзия 16.4 17.5 20.9 22.1 23.6 2,68 6,8

10 Мексика 21.9 21.4 21.4 22.6 21.5 2,44 -4,9

Жами 372,4 391,5 415,1 414,7 398,2 45,24 -4,0

Дунёда жами 803.4 847,3 903,2 922,3 880,1 100,00 -4,6

воситалари, давлат органлари хамда бе-восита туристларга мулжалланган.

Купгина мамлакатларнинг туризмни ривожлантиришга кизикиш сабаби унинг куйидаги узига хос хусусиятлари хисобла-нади:

• замонавий саноат тармокларига нисбатан кам капитал талаб килиши;

• юкори малакага эга булмаган шах-слар учун иш уринларини яратиш оркали бандликни таъминлашда кумаклашиши;

• мултипликатив самара бери-ши; талабни вужудга келтириш бу эса иктисодиётнинг аралаш сохаларида банд-лик ва даромадни оширади; иктисодий усишни раFбатлантиради;

• минтакалар жумладан ажра-либ колган, ривожланган саноатга эга булмаган минтакалар иктисодиётига ижобий таъсири; махаллий жамоаларни хужалик фаолиятига жалб килиш оркали уларнинг яшаш даражасини ошириш;

• халкаро туризм ривожлантирили-ши оркали хорижий валюта кириб кели-ши ва шу аснода тулов баланси сальдоси-га ижобий таъсир курсатиши.

Туризм бу иктисодий комплекс булиб, унинг ривожланишини жахон хужалик жараёнлари ва муносабатлари-ни англанатади. Бошка тарафдан туризм иктисодий усишнинг мухим катализатори булиб, мамлакатлар уртасида ялпи мил-лий махсулотни таксимлаш канали сифа-тида катнашади ва товар, хизматлар олиб чикилиши кузатилмайди.

Туристик харакат ташки савдо алокаларининг бир тури сифатида намоён булади. У турли мамлакатлар экспорт ва импортига сезиларли таъсир курсатади. Халкаро туризм жахон экспорти сохалари орасида етакчилик килиб автомобилсоз-лик, кимё ва ёкилFи саноатини оркада колдирмокда. Дунёнинг 83 фоиз мамла-катларида хорижий валютанинг асосий манбаи сифатида хизмат килади. 2009 йилда дунёнинг 80 тадан ортик мамлака-тида халкаро туризмдан тушумлар 1 миллиард доллардан ошиб кетди1.

2009 йилга келиб сайёхлик окимлар буйича етакчи 10 мамлакат йилига 20 миллион кишидан ортик туристларни кабул килишган. 2-жадвалда сайёхлар ташриф буюриши буйича дунё мамлакатлари би-ринчи унталиги руйхати келтирилган.

2-жадвалга эътибор берадиган булсак, Франция х,амон етакчиликни бермай келмокда. Бирок 2007 йилда Францияга ташриф буюрган туристлар 81,9 миллион кишини ташкил этганлиги ва кейинги икки йилда мунтазам ташрифлар сони камай-иб бораётганлигини куришимиз мумкин. АК.Ш га 2005 йилда 49,2 миллион киши ташриф буюрган булса, кейинги йилларда ташрифлар сони ортиб у 2008 йилга келиб 2-уринга кутарилиб олди. Ушбу унталикда Малайзиянинг пайдо булганлиги бежиз эмас Осиё ва Тинч океани минтакасида

1 www.unwto.org / highlights 2010 йил маълу-мотлари

V_/

3-жадвал

Халкаро туризмдан келадиган даромаднинг экспортдаги улуши ва ЯИМ ( 2009 й)

Мамлакат Туризмдан даромад миллион АКШ доллари Экспорт миллион АКШ доллари Экспортда туризм улуши % ЯИМ миллион АКШ доллари ЯИМ да туризмдан даромад улуши %

АКШ 93 900 1 377000 6,82 14 270 000 0,66

Испания 53 200 292 800 18,17 1 438 000 3,70

Франция 49 400 761 000 6,49 2 635 000 1,87

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Италия 40 200 566 100 7,10 2 090 000 1,92

Хитой 39 675 1465000 2,71 4 758 000 0,83

Германия 34 700 1 530000 2,27 3 235 000 1,07

Буюк Британия 30 000 468 700 6,40 2 198 000 1,36

Канада 13 707 461 800 2,97 1 319 000 1,04

баркарор усиш суръатларини таъминла-ётган мамлакатлардан бири сифатида эн-диликда жахоннинг етакчи унталигидан урин олаётанлигини таъкидлаш лозим. 2009 йилда ушбу унталикнинг еттитасида утган йилга нисбатан ташрифлар камай-ганлигини ва Италия, Малайзия ва Туркия усиш суръатларини саклаб колганлигини куришимиз мумкин.

Миллий иктисодиётда туризм индустри-яси урнини улчаётганда асосан иктисодий (киймат) курсаткичи оркали миллий ишлаб чикариш хажмини улчайдиган курсаткичлар билан таккослаш кабул килинган.

Туризмда икки усулда олинган ЯММ курсаткичлари ишлатилади:

• ишлаб чикарувчилар дарома-ди суммаси, иш хаки, фоизлар, рента-лар, календар йили мобайнида фойда куринишида;

• ишлаб чикариш харажатлари тар-кибига кирадиган кушимча киймат гавда-ланишида иштирок этувчи киймат сумма-сида иштирок этувчи истеъмолчилар харажатлари суммаси куринишида.

Бу икки усулдан фойдаланиш туризм истеъмолчиси хусусиятлари билан боFл и к. Истеъмол сайёхлик махсулоти ишлаб чикариладиган жойнинг узида амалга оширилади. Иккиёклама хисобга олиш булмаслиги учун миллий хисоблар тизимида ЯИМ ни хисоблаш усулларидан факат биттасидан фойдаланилади. Сунгги истеъмол барча харажатлари туризмда сайёхларни жунатувчи мамлакатлар ЯИМ-га импорт сифатида каралади. Бу мамла-

кат ЯИМга таъсир курсатишига олиб ке-лади, бирок сайёхлар келиши (даромад) - экспортда, саёхатга чикиш (харажат) -импортда улуши аник белгиланиши имконини беради. (3-жадвал)

Буюк Британия каби ракобатбардош булган мамлакатда хам экспортда туризм сезиларли урин эгаллайди ва у 6,4 фо-изни ташкил этади. Испанияда у экспор-тнинг 18,2 фоизини ташкил этади. Туризм ривожланган Италияда 7.1 фоиз, Франци-яда 6,5 фоиз ва АКШда 6,8 фоизни ташкил этиб жаъми экспортга сезиларли даража-да хисса кушади.

Жахон экспортида туризм нефт махсулотлари экспортидан сунг иккин-чи уринда туради. Бутунжахон сайёхлик ташкилоти томонидан XXI аср бошида ту-зилган башоратлар буйича 2020 йилда халкаро сайёхлик ташрифлари 1,5 миллиард кишига етиши тахмин килинмокда. Халкаро туризмнинг йиллик усиш сурат-лари 1990-2000 йилларда 3,8 фоизни ташкил этди, 2020 йилда 4,1 фоиз булиши кутилмокда. (4-жадвал)

1990-2000 йилларда йиллик усиш Ев-ропада 2,7 фоиз, Америкада 4,6 фоиз ва Шаркий Осиё-Тинч океанида 6,8 фоизни ташкил этди. Дунёнинг бошка минтакаларида бу даврда усиш даража-си Жанубий Осиёда 6,1 фоиз, Африкада 5 фоиз, Якин Шаркда 4 фоизни ташкил этди.

2000-2020 йилларда Европа минтакасида усиш суръати 3 фоизни ташкил этиб жахон туризмида Европа мам-лакатлари улуши пасайиб бориши башо-рат килинмокда. Ушбу башорат буйича

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

4-жадвал

Дунёда сайёх,лар ташрифи сони ва уртача усиш суръатлари1

Давр Ташриф-лар сони, миллион киши Уртача усиш суръати %

Дунёда Европа Америка ШОТО

1950-1970 156 9,9 10,9 9,9 18,1

1970-1980 285 5,7 5,3 3,8 14,7

1980-1990 456 4,7 4,1 4,3 9,6

1990-2000 661 3,8 2,7 4,6 6,8

2000-2020 1561 4,1 3,0 3,9 6,5

Европага келувчи сайёхлар сони 2020 йилда 717 миллион кишига купайиши кутилмокда.

Америка минтакаси учун 2000-2020 йилларда уртача усиш суръати 3,9 фоиз-ни ташкил этиши кутилмокда. 2020 йилда 282 миллион кишигача етиши кутилмокда.

Шаркий Осиё ва Тинч океани мамла-катларида 2020 йилда 397 миллион кишигача усиши кутилмокда.

Бу эса уз навбатида туризм сохасининг мамлакатлар иктисодиётида ахамиятининг ортиб боравериши ва етак-чи тармокларидан бирига айланишини таъкидлашга асос булади.

Дунёнинг куплаб мамлакатлари иктисодиётида туризм сохаси фойда-ли эканлигини жахон иктисодиётида туризм индустриясининг урни тахлил килиш оркали билиб олиш мумкин.

Туризм секторида халкаро нотен-глик холати сезиларли эканлиги са-бабли туризмни ривожлантириш учун халкаро кооперацияга асосланиш ло-зим. Туризмнинг хал килувчи кисмлари (мехмонхона, транспорт, сайёхлик фир-малари) уртасидаги халкаро кооперация ва битимлар индустрия ривожланиши-нинг келажагини белгилаб бериши ва уни харакатга келтириши шарт.

Сайёхларни кабул килувчи мамла-катда хизмат курсатувчи инфратузилма тармокларини ривожлантириш ушбу са-ъйи харакатларнинг самара беришида мухим ахамият касб этади. Бу борада мам-лакатимизда туризм сохасини ривожлантириш 2011-2012 йилларда туристик хиз-матлар экспортини ошириш буйича кенг камровли ишлар амалга оширилаётган-лиги миллий туризмнинг ривожланишида мухим кадам хисобланади.

Адабиётлар руй^ати:

1. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юк-салтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: Узбекистон, 2011. 46 б.

2. Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистон ижтимо-ий - иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Ва-зирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халк сузи, 2012 йил 20 январь.

3. Папираян Г.А. Международные экономические отношения: Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 2000, стр. 72

4. Дурович А.П. Организация туризма. - Спб.: Питер, 2009, стр. 46

5. Организация туризма / под общ.ред. А.П.Дуровича.-М.: Новое знание, 2006, стр. 51

6. www.unwto.org / highlights

1 www.unwto.org сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.