Научная статья на тему 'Ўзбекистонда туризм ва рекреация ресурсларидан самарали фойдаланиш – республика иқтисодиётини юксалтирувчи муҳим омил'

Ўзбекистонда туризм ва рекреация ресурсларидан самарали фойдаланиш – республика иқтисодиётини юксалтирувчи муҳим омил Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
911
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / турист / сайёҳлик / рекреация ресурслари / сайёҳлик компаниялари / туроператорлар / минтақа / санатория / курорт / дам олиш / даволаниш. / tourism / tourist / recreational resources / travel agencies / tour operators / region / sanatorium / resort / rest / treatment

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Қаюмов Абдухаким Абдухамидович, Гафурова Дилдора Абдухакимовна

Мақолада Ўзбекистонда туризмнинг ривожланиши хусусиятлари, унинг омиллари, табиий ва тарихий шароитлари таҳлил этилган. Шунингдек, муаллифлар томонидан “сайёҳлик”, “Буюк ипак йўли”, туризмнинг Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишида тутган ўрни каби тушунчалар изоҳлаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFECTIVE IMPLEMENTATION OF TOURIST AND RECREATIONAL RESOURCES OF UZBEKISTAN IS AN IMPORTANT FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF THE REPUBLIC

The article discusses the features of the development of tourism in Uzbekistan, factors and natural conditions influencing to the process. The authors justifieyed such concepts as «tourism», «Great Silk Road», the role of tourism in the economic development of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда туризм ва рекреация ресурсларидан самарали фойдаланиш – республика иқтисодиётини юксалтирувчи муҳим омил»

Каюмов А.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети "Минтак,авий ик,тисодиёт ва менежмент" кафедраси профессори, география фанлари доктори; Гафурова Д.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети "Иктисодиёт" факультети катта илмий ходим-изланувчиси

УЗБЕКИСТОНДА ТУРИЗМ ВА РЕКРЕАЦИЯ РЕСУРСЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ -РЕСПУБЛИКА ИКТИСОДИЁТИНИ ЮКСАЛТИРУВЧИ МУ^ИМ ОМИЛ

Туризм индустрияси XX асрнинг сунгги чора-гида хизмат курсатиш соцасининг энг муцим тармоцларидан бирига айланди ва унинг ацамияти кун сайин ортиб бормоцда.

1950-йилларда руйхатга олинган ту-ристлар сони 25 миллион киши булган булса, 1960-йилларда 70 миллион, 1970-йилларда 168 миллион, 1995 йил-да 600 миллиондан ошиб кетди. 2005 йилга келиб, 900 миллион кишига ет-ди1. Замонавий туризм индустрияси -иктисодиётнинг тез ривожланаётган ва сердаромад тармокларидан биридир. Унинг хиссасига дунёдаги ялпи даромад-нинг карийб 10 фоизи туFри келади2. Бу-тун дунё туризм ташкилоти маълумотла-

1 Якубов У., Вахобов X. Рекреацион география асослари. Укув кулланма. - Т., 'Тап va texnologiya", 2012. -104-б.

2 Уша жойда, 107-б.

рига кура, дунё буйича банд ахолининг 8 фоизи туризм сохасида фаолият юри-тади. Шунингдек, туризм сохасига иш-лаб чикариш ва ноишлаб чикариш тармокларига ажратилган инвестиция-ларнинг 7 фоизи, умумий истеъмол ха-ражатларининг 11 фоизи туFри келади3.

Туризмнинг ривожланиши хар кандай мамлакат иктисодий инфратузилмаси-нинг шаклланишига сезиларли ижобий таъсир курсатади ва валюта тушум-лари хажмининг усишига олиб келади. ТуFри, кейинги 10-15 йилда дунё ва унинг айрим минтакаларидаги гео-

3 Уша жойда, 106-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

сиёсий х,олатнинг кескин мураккаб-лашиши, баъзи бир, айникса турист-ларни узига жалб килувчи х,удудларда уруш х,аракатларининг давом этиши, диний экстремизмнинг чукурлашиши сайёх,лик х,аракати ва унинг куламига салбий таъсир курсатмокда. Бундай но-хуш вокеаларнинг туристларни катта микдорда узига жалб килувчи, жумла-дан, Якин ва Урта Шарк мамлакатла-ри, Шимолий Африка каби х,удудларда булиб утаётганлиги сайёх,ларнинг сони ва географиясига таъсир килмай куймайди, албатта.

Узбекистон ах,олиси тинч ва хотиржам х,аёт кечиришда, мех,нат килишда давом этмокда. Ранг-баранг табиати, бой та-рихи ва шифобахш масканлари билан ажралиб турувчи, х,ар кандай одамни узига жалб килувчи Марказий Осиёнинг урта кисмини эгаллаган Узбекистон х,ам рекреацион, х,ам сайёх,лик ресурслари-га эгалиги ва них,оятда бойлиги билан кушниларидан ажралиб туради.

Туризм ва рекреация ресурсларидан фойдаланиш масаласи х,ар кандай мам-лакат ва минтака учун х,ам иктисодий, х,ам ижтимоий ах,амият касб этувчи сох,а эканлигини куплаб олим ва мутахассис-лар, давлат арбоблари бир неча бор таъкидлашган.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Самарканд шах,рида БМТ Жах,он Сайёх,лик ташки-лоти Ижроия кенгаши 99-сессиясининг очилиш маросимидаги нуткида шун-дай деган: "Туризм кадим замонлардан бошлаб сайёрамиз халклари уртасида дустлик ришталарини мустах,камлашга хизмат килган. Одамлар янги улкаларни кашф этиш, дунёни куриш ва билиш,

савдо-сотикни ривожлантириш, мада-ний ва дипломатик алокаларни урнатиш максадида саёх,атга чикканлар. Савдо карвонлари йуллари кесишган, мада-ниятлар ва цивилизациялар туташган чоррах,ада жойлашгани учун Марказий Осиё минтакаси бу жараёнда мух,им

" и л

урин тутган 1.

Бу, айникса, жах,он туристик бозорига хос булган дам олиш ва даволаниш мас-канларига, дунё микёсидаги турли хил туристик объектларга эга Узбекистон учун бетакрор ах,амият касб этади. Май-дони салкам ярим миллион квадрат километрни ташкил этувчи, океан ва денгизлардан анча йирокда, материк ичкарисида жойлашган Узбекистонда сайёх,лик объектлари каторида даставвал рекреация ресурслари х,амда кадимги тарихий обидаларга бой ФарFOна ва Зарафшон водийлари, Хоразм вох,аси алох,ида урин эгаллайди. Ушбу даволаниш, дам олиш масканлари х,амда ом-мавий сайилгох,лар жойлашган вох,а ва водийларда йилига бир неча ун-юз мин-глаб мах,аллий ах,оли х,амда якин ва узок хориждан келган инсонлар дам олади, даволанади, х,ар хил сайёх,лик турлари билан шуFулланади. К,адимий мадани-ятлар бешиги булган, ЮНЕСКО нинг бутунжах,он мероси руйхатига киритил-ган, кадимги давлатчиликнинг шакл-ланиш ва ривожланиш марказлари булиб келган Самарканд, Бухоро, Хива, Шах,рисабз шах,арлари минтакада маъ-рифий туризмнинг ривожланишини таъ-минлаб келмокда. Айнан маърифий ту-

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ислом

Каримовнинг БМТ Жах,он сайёх,лик ташкило-ти Ижроия кенгаши 99-сессиясининг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи", 2014 йил

3 октябрь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ризм бугунги кунда дунёда тобора катта кизикиш уЙFOтмокда ва бутун сайёхлик сохасининг энг мухим кадриятларидан бирига айланмокда.

Дам олиш, даволаниш, хар хил сайёхлик турлари, шу жумладан, маърифий туризм билан шуFулланиш максадида Узбекистонга расмий тарзда келаёт-ганлар сайёхларнинг сони кейинги бир-икки йил ичида жадал купайиб бормокда. "Мамлакатимизга 2013 йил-да дунёнинг 70 дан ортик давлатидан сайёхлар ташриф буюрди ва уларнинг йиллик сони 2 миллиондан ошди. Утган икки йил мобайнида бу курсаткич 43 фоизга усди, жорий йилнинг биринчи ярмида эса 1 миллиондан ортик чет эл-лик сайёх юртимизга ташриф буюрди"1.

Узбекистонга сайёх булиб келган ва унинг худудидан сайёх сифатида чикиб кетганлар умумий сонининг 90 фоизи-ни ташриф буюрганлар ва 10 фоизини мамлакатимиздан хорижий давлатлар-га сайёх булиб кетганлар ташкил эта-ди. Сунгги йилларда келган ва кетган сайёхларнинг умумий сони карийб беш марта ошган булса, юртимизга келган сайёхларнинг сони деярли олти марта ошган. Юртимиздан хорижий мамлакат-ларга саёхатга борганлар сони 5,7 мар-тага ошган.

2013 йилда сайёхлик хизматлари экс-порти хажми 615 миллион доллардан зиёдни ташкил этди. Бугунги кунда туризм сохасида 200 мингдан ортик киши мехнат килмокда, бу тармокнинг мамла-катимиз ялпи ички махсулотидаги улуши

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ислом

Каримовнинг БМТ Жахон сайёхлик ташкило-ти Ижроия кенгаши 99-сессиясининг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи", 2014 йил

3 октябрь.

2 фоиздан ошди. Узбекистонда 550 та сайёхлик компанияси-туроператорлари фаолият юритмокда2.

Юртимизга ташриф буюрган сайёхлар сони Узбекистон минтакалари буйича турлича курсаткичга эга. Республика доирасида энг юкори курсаткичлар Тошкент ва Зарафшон минтакаларига, Тошкент шахри хамда Самарканд ва Бу-хоро вилоятларига туFри келади. Айни пайтда, Тошкент, Зарафшон ва Жану-бий минтакалар буйича келган ва кетган сайёхлар сони карийб 5,5 марта-га ошган, ушбу курсаткич ФарFOна ва Мирзачул минтакалари буйича 3-3,5 мартага усган.

Демак, Узбекистон микёсидаги сайёхларга 2013 йилда жами 550 та сайёхлик компанияси-туроператорлари хизмат килди. Шуларнинг деярли ярми Тошкент минтакасига, 1/3 кисми Зарафшон минтакасига ва атиги уч фои-зи ФарFOна минтакасига туFри келди. Шунга карамасдан, ФарFOна минтакаси доирасида сайёхларнинг нисбий сони Тошкент ва Зарафшон минтакалари курсаткичларига якин ёки уларга караганда каттарок булди. Бошкача килиб айтганда, ФарFOна минтакасида хар бир туроператор курсатган хизмат хажми Тошкент минтакаси курсаткичидан 2,5 мартага, Зарафшон минтакаси курсаткичидан эса салкам

3 мартага куп булди.

ФарFOна минтакасига ташриф буюрган сайёхлар билан жунатилган сайёхлар уртасидаги нисбат 5 : 1 ни ташкил этган булса, ушбу курсаткич Тошкент минтакасида 11 : 1 ни ташкил этди. Зарафшон минтакасида эса нисбат бир

2 Курсатилган манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

неча карра катта булди. Демак, фирма ва ташкилотларнинг асосий эътибори ташриф буюрган сайёхларга турли хил хизматлар курсатишга йуналтирилди.

Бундай холатнинг шаклланишида ФарFOна водийсида дам олиш ва давола-ниш масканларининг нисбатан куплиги хамда уларнинг йил давомида фаолият курсатиши билан боFлик. Дархакикат, Чорток, Чимён каби санаториялар, катор дам олиш масканларини респуб-ликамизда билмаган инсон булмаса ке-рак. Улар давлатимиз мустакиллиги дав-ригача ишлаган, хозир хам ишламокда. Энг мухими, Узбекистонда дам олиш ва даволанишни таъминловчи, маърифий хамда бошка турдаги туристик хизмат-ларни ташкил килувчи фирма ва ташкилотларнинг барча хиллари фаолият курсатмокда. Жумладан, 2013 йилда мавжуд жами санаторий-курорт таш-килотларининг 1/5 кисми кичик кор-хоналар ва микрофирмалардан иборат булган.

Узбекистондаги санаторий-курорт ташкилотлар катталар учун санаториялар, пансионатлар, болалар санаторияла-ри, ота-она ва болалар учун санаториялар, йил давомида фаолият курсатадиган санатория-соFломлаштириш лагерлари ва санаторий-профилакториялардан ташкил топган. Шулардан энг куп таркалганлари катталар учун санаториялар, болалар санаторияла-ри ва санатория-профилакториялар хисобланади. Ота-она ва болалар учун санаториялар хамда йил давомида фаолият курсатадиган санатория ва пансионатлар нисбатан кам таркалган.

Санатория-курорт ташкилотлари-да мавжуд жойларнинг хам асо-

сий кисми катталар учун санатория-лар, болалар учун санаториялар ва санатория-профилакториялар хиссасига туFри келади. Деярли барча турдаги санатория-курорт ташкилотларида кичик корхона ва микрофирмалар фаолият курсатади (бундан факат ота-она ва болалар санаториялари мустасно).

Санатория ва курортлар мамла-кат минтакалари доирасида нотекис таксимланган. Бунда, албатта, рекреация ресурсларининг х,удудий ташкил этил-ганлиги, улар амалга ошираётган функ-цияларнинг хилма-хиллиги мух,им урин касб этади. Санатория-курорт ташкилот-ларининг худудий таркибининг шаклланишида "Улка патологияси" омилининг хам роли катта булмокда, яъни вилоят-ларда мавжуд касаллик турлари, уларнинг таркалиш даври санатория-курорт ташкилотлари ихтисосликларининг шаклланишига таъсир курсатади. Ундан ташкари, йирик ва катта шахарларда ма-лакали тиббий кадрларнинг мавжудлиги хам мухим омил хисобланади.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, Узбекистонда мавжуд санатория-курорт ташкилотларининг асосий кисми Тош-кент ва ФарFOна минтакаларига туFри келади, кейинги уринларда Жанубий, За-рафшон ва Куйи Амударё минтакалари келади.

Маълумки, санатория-курортлар, дам олиш масканлари, туристик ташкилотлар соFликни саклаш, уни тиклаш, ахолини ижтимоий куллаш каби вази-фаларни уташидан ташкари, мамлакат иктисодиётининг мухим даромад ман-баларидан хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Узбекистонда туризм тармоFига мам-лакат ялпи ички махсулотининг 2 фоиз-дан ортикрок кисми туFри келади1.

Узбекистоннинг тарихи ва мадания-ти нихоятда бой ва туризм тармоFининг ривожланиши учун юкори салохиятга эга. Худуд "Буюк Ипак йули"да жой-лашганлиги боис, тарихда савдо ва маданий алокалар маркази сифати-да дунё мамлакатлари ичида шухрат козонган. Республика худудида 4000 га якин архитектура ёдгорликлари булиб, уларнинг баъзилари 2500 йиллик та-рихга эга. Самарканд, Бухоро, Хива, Шахрисабз каби шахарлардаги тари-хий обидалар дунё тарихчилари ва сайёхларининг доимо диккат маркази-да булиб келган2. Бу шахарлар нафакат узларининг ёдгорликлари, масжидлари, мадрасалари, макбаралари билан, балки бу худудларда Ал Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Ат Термизий, Амир Темур, УлуFбек, Навоий, Бобур каби буюк алло-маларимиз яшаб ижод килганлиги боис хам машхурдир.

Утган мустакиллик даври мобайнида Узбекистон туризм индустриясида сези-ларли узгаришлар юз берди, мамлакатда туризмнинг ривожланиши билан боFлик сиёсий карашлар узгарди, туризмни ривожлантириш меъёрий хужжатлари ишлаб чикилди ва кабул килинди. Туризмнинг барча турларини ривожланти-ришнинг хукукий, иктисодий ва ташки-лий асослари ишлаб чикилди ва хозирда

1 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ Жахон сайёхлик ташкило-ти Ижроия кенгаши 99-сессиясининг очилиш маросимидаги нутки. // «Халк сузи", 2014 йил 3 октябрь.

2 Якубов У., Вахобов Х. Рекреацион география асослари. Укув кулланма. - Т.: "Fan va texnologiya", 2012. -107-б.

такомиллаштирилмокда. Шунингдек, кичик туристик мажмуаларга хори-жий инвестициялар жалб этилмокда, янги туристик йуналишлар очилмокда, тармокни ривожлантириш учун малака-ли кадрлар тайёрланмокда, тармокни ва хизмат курсатишни жахон андазаларига тенглаштиришга интилинмокда.

Узбекистон цивилизациялар тукнаш-ган минтакалардан бирида жой-лашган мамлакатдир. Унинг тарихи нихоятда бой ва бетакрордир. Тарихда халкимиз табиатдаги хар бир узгаришни (бахорнинг келиши, хосил йиFимини) байрам тукин-сочинликдан, яхшиликдан нишона сифатида кабул килган. Байрам-лар ва анъаналар ижтимоий ва шахсий хаётнинг барча томонларини камраб олувчи ва одамлар узаро муносабатла-рининг турли жихатлари ва шакллари-да намоён булувчи муайян урф-одатлар ва анъаналар, ахлокий принциплар ва хукукий тартиботларнинг тарихан шакл-ланган йиFиндисидир.

Узбек халкининг асрлар давомидаги ижтимоий маънавий карашлари халк OFзаки ижоди оркали аждодлардан ав-лодларга етказиб келинган. Бугунги кун-га келиб, улкамиз тарихи, этнографияси, маданияти ва маънавий мероси жахон жамоатчилигининг диккатини узига тортмокда.

Уз урф-одатлари, маросимлари маз-мунига кура, дехкончилик ва чорва-чилик учун барака суровчи халк хеч качон узганинг ерига куз тикмаслигини, халкининг баFрикенг, дилкаш эканлиги-ни Узбекистонга ташриф буюрган хар бир сайёх англаб етмокда.

Шу билан бирга, санатория-курорт, дам олиш ва айникса, маърифий туризм

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ташкилотларининг Узбекистондаги фао-лияти хозирги кун талабларига тулик, жавоб бермайди. Энг аввало, улар фао-лиятининг иктисодий самарадорлиги, ахолини иш билан таъминлаши талаб даражасида эмас. ТуFри, кейинги 2-3 йилда сайёхлик, айникса, маърифий туризм сохасида хакикий ижобий бури-лишлар юз берди. Сайёхлар сони 2-3 мартага ошди, ундан тушаётган даро-мадлар хажми хам шунчага купайди. Ушбу тенденцияни хар томонлама куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш бугунги куннинг шиорига айланиши ло-зим.

Мазкур максадга эришиш учун куйидаги муаммоларни ижобий хал этиш зарур:

- минтакаларда туризм индустрияси ва инфратузилмасини шакллантириш ва ривожлантириш билан боFлик масала-ларга устувор ахамият бериш лозим;

- худудларнинг туристик имкониятла-ридан самарали фойдаланиш ва мавжуд муаммоларни урганиш ва ижобий хал этишда суров-тадкикот усулидан кенг куламда фойдаланиш керак;

- туристларнинг келиши, жойлашти-рилиши ва кетишини юкори даражада ташкиллаштирилишини катъий назорат-га олиш, бунга солик ташкилотларини жалб килиш зарур;

- мехмонхоналарни хеч булмаганда уч ёки турт юлдузга эга булган стандарт-ларга мослаштириш лозим;

- мамлакатимиздан чикаётган сайёхлар сони хамда МДХ мамлакатларидан келаётган сайёхлар сонини купайтириш масаласини МДХ мамлакатлари йиFи-лишларида мухокама килиш, тадбир-лар тизимини ишлаб чикиш ва амалда татбик этиш лозим.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримов-нинг БМТ Жахон сайёхлик ташкилоти Ижроия кенгаши 99-сессиясининг очилиш маросимидаги нутки. // "Халк сузи", 2014 йил 3 октябрь.

2. Турсунов Х.Т., Рахимова Т.У. Экология. Укув кулланма. - Т.: "Chinorenk" экологик нашриёт компанияси, 2006. -150-б.

3. Каюмов А.А., Якубов У.Ш., Рахимов А.К. Табиатдан фойдаланиш ва уни мухофаза килиш. Укув кулланма. - Т.: "Fan va texnologiya", 2011. -156-б.

4. Каюмов а.А., Рахмонов Р.Н., Эгамбердиева Л.Ш., Хамракулов Ж.Х. Табиатдан фойдаланиш ва уни мухофаза килиш. Укув кулланма. - Т.: "Iqtisodiyot", 2014. -146-б.

5. Якубов У., Вахобов Х. Рекреацион география асослари. Укув кулланма. - Т.: "Fan va texnologiya", 2012. -144-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.