Научная статья на тему 'Инвестициялар самарадорлиги ва уни баҳолаш услублари'

Инвестициялар самарадорлиги ва уни баҳолаш услублари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3684
620
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жумаева С. К.

Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш давлат, ташкилотлар ва корхоналарнинг муҳим вазифаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Инвестициялар иқтисодий самарадорлигини ошириш муаммосининг моҳияти – ҳар бир бирликда моддий, меҳнат ва молиявий харажат эвазига кўпроқ ҳажмдаги маҳсулот ишлаб чиқариш, хизматлар, фойда ва миллий даромадга эришишдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Инвестициялар самарадорлиги ва уни баҳолаш услублари»

V___/

Жумаева С. К.

Бухоро юкори технологиялар мухандислик-техник институти катта укитувчиси

ИНВЕСТИЦИЯЛАР САМАРАДОРЛИГИ ВА УНИ БАХ.ОЛАШ УСЛУБЛАРИ

Инвестицияларнинг иктисодий самарадорлигини ошириш давлат, ташкилотлар ва корхоналарнинг муцим вазифаларидан бири булиб цисобланади. Ин-вестициялар иктисодий самарадорлигини ошириш муаммосининг моцияти - цар бир бирликда мод-дий, мецнат ва молиявий харажат эвазига купроц цажмдаги мацсулот ишлаб чикариш, хизматлар, фойда ва миллий даромадга эришишдан иборат.

Энг аввало "самарадорлик" ва "самара" тушунчаларининг мохияти устида тухта-либ утишимиз лозим. Иктисодий самара дейилганида, ишлаб чикариш хажмини, мех,нат унумдорлигини ошириш, миллий даромадни купайтириш ёки бошланFич ва жорий харажатларни камайтириш ту-шунилади. Ижтимоий самара халк фаро-вонлигини ошириш, таълим даражаси-ни устириш, буш вактни купайтириш ва бошкаларда намоён булади.

Самарадорлик (иктисодий ва ижтимоий) иктисодий ёки ижтимоий самаранинг унга эришишга сарфланган харажатларга нисбатидир. Буни куйидаги тарзда ифода-лаш мумкин:

Иктисодий = Самара (натижа) самарадорлик Унга эришишга сарфланган харажатлар ёки кулланилаётган ресурслар

Ижтимоий ишлаб чикариш иктисодий самарадорлигини бахолашнинг мезони булиб ишлаб чикариш харажатлари ёки ишлаб чикаришда кулланилган ресур-сларга нисбатан миллий даромадни мак-симал купайтириш хисобланади.

Капитал куйилмалар самарадорлиги муаммоси доимо долзарб булган ва унга

нафакат фанда, балки амалиётда хам кат-та эътибор берилган.

Собик иттифок Фанлар академияси Иктисодиёт институтида катор йиллар давомида капитал куйилмалари самарадорлигини аниклаш сохасида илмий-тадкикот ишлари олиб борилган. Нати-жада академик Т.С.Хачатуровнинг илмий рахбарлигида капитал куйилмаларининг иктисодий самарадорлигини аниклашнинг Намунавий (типовой) методикаси1 ва сохага харажатларнинг самарадорлигини аниклашнинг вактинчалик методикаси ишлаб чикилган.

Кейинрок, 1990 йилларда бошка ме-тодикаларни тайёрлаш буйича уриниш-лар булган, бирок улар муваффакиятли чикмаганлиги учун амалиётда кенг кулланилмаган.

Т.С.Хачатуровнинг илмий рахбарлигида ишлаб чикилган ва уша вактдаги тегишли юкори органлар томонидан маъкулланган ва тасдикланган капитал куйилмалар иктисодий самарадорлигини аниклашнинг Намунавий (типовой) методикаси кенг кулланилган ва ундан хозирги вактда хам фойдаланилмокда.

1 Капитал куйилмалари иктисодий

самарадорлигини аниклаши намунавий (типовой) методикасининг учинчи нашри 1983 йилда чоп этилган, кейинчалик у бир неча марта кайта нашр килинган.

Масалан, Россия Фанлар академия-си ва Статистика вазирлигининг расмий нуктаи назари буйича халк хужалиги буйича иктисодий самаранинг микдори умуман миллий даромад х,ажмининг уси-ши билан улчанади. Халк хужалиги буйича иктисодий самара унинг буFинларида: тармоклар, бирлашмалар, корхоналар, ташкилотларда юзага келадиган сама-радан ташкил топади. Ижтимоий ишлаб чикаришнинг х,ар бир юкори буFини са-марадорлиги куп жих,атдан куйида турув-чи буFиннинг самарадорлиги билан бел-гиланади. Бундан хужалик юритишнинг х,амма даражаларидаги - корхона, ташки-лот, бирлашма, тармок, бутун халк хужалиги даражасида самарадорликни урга-ниш зарурияти келиб чикади.

Маълумки, ишлаб чикаришни ва ижтимоий х,аётнинг бошка сох,аларини ри-вожлантиришнинг пировард натижаси булиб инсонинг узи ва унинг эх,тиёжлари х,исобланади. Шу сабабли ишлаб чикаришга инвестицияларнинг самара-дорлигини соф иктисодий самарадорлик эмас, балки ижтимоий-иктисодий самарадорлик сифатида куриб чикиш лозим. Хар кандай иктисодий жараённинг пировард натижаси булиб ижтимоий максадларга эришиш ёки ижтимоий масалаларни х,ал килиш х,исобланади. Шулардан келиб чиккан х,олда бозор иктисодиётини шакллантириш ягона максад эмас, балки ижтимоий максадларга эришиш воси-таси булиши керак. Шунинг учун бозор иктисодиётига бах,о беришда ижтимоий-иктисодий самарадорликка эришиш нуктаи назардан келиб чикиш лозим.

Инвестицион режалаштириш ва лойих,алаштиришнинг барча боскичларида капитал куйилмалар иктисодий самара-дорлигининг х,исоб-китобини олиб бориш максадга мувофикдир.

Капитал куйилмалар иктисодий сама-радорлигини х,исоблаш курсаткичлари ва тартиби капитал куйилмалар ижтимоий самарадорлигини аниклаш Намунавий методикасида1 белгиланади.

Намунавий методикага бино-ан капитал куйилмаларнинг самара-дорлиги режалаштиришнинг барча боскичларида аникланади. Объектларни лойих,алаштиришда самарадорлик икки турдаги курсаткичлар (коэффициентлар) - капитал куйилмаларнинг умумий (абсолют) иктисодий самарадорлиги ва нис-бий иктисодий самарадорлиги оркали аникланади.

Умумий иктисодий самарадорлик нис-бий булиб, самаранинг уни олиш учун за-рур булган харажатларга нисбати оркали аникланади.

Капитал куйилмаларнинг умумий (абсолют) иктисодий самарадорлиги капитал харажатларнинг самарадорлигини аниклаш учун х,исоблаб чикилади:

- алох,ида курилиш лойих,алари, объ-ектлар, корхоналар буйича;

- тармоклар, хужалик бирлашмалари буйича;

- бутун халк хужалиги буйича.

Иктисодий самарадорлик коэффи-

циенти билан бир каторда капитал куйилмаларининг урнини коплаш муддат-лари х,ам х,исоблаб чикилади.

Алох,ида корхоналар, курилишлар ва объектлар, алох,ида тадбирлар буйича капитал куйилмаларнинг иктисодий самарадорлигини аниклаш учун куйидаги курсаткичлар х,исоблаб чикилади:

- капитал куйилмалар иктисодий сама-радорлигининг коэффиценти (Скп).

Бу фойданинг капитал куйилмалар х,ажмига нисбати сифатида куйидаги фор-мулалар оркали аникланади:

Скп =

Ф

Скп =

К (умумий) У - Х

К

ёки Скп=

(савдода)

^ - Т К

1 Типовая методика определений

экономической эффективности капитальных вложений. - М.: "Экономика", 1989.

Бу ерда: Ф - режалаштирилган давр буйича йиллик фойда (бир йил, беш йил-лик); К - объектларни куришга капитал куйилмалар (курилаётган объектнинг смета киймати); К - корхона улгуржи бах,оларидаги (соликсиз) бир йилда ишлаб чикарилган (лойих,а буйича) мах,сулот киймати; Т - бир йилда ишлаб чикарилган мах,сулот таннархи; У - савдо устамаси

V___/

(савдо чегирмалари ва устамалари) сум-маси; Х - муомала харажатлари суммаси.

2. Капитал куйилмаларнинг урни-ни коплаш муддати (Мкп). У капитал куйилмалар хажмининг фойдага нисбати куринишида куйидаги формула ёрдамида аникланади.

_ ^КС^амма корхоналар, курилишлар

МКП — о. о. \

Ф ва объектлар буиича умумии)

Мкп =

К

^ - Т

Мкп =

К

У - Х

(ишлаб чикариш сохдсида)

(савдода)

Скп =

АФ К

Мкт =

К

АФ

капитал куйилмаларга нисбати сифатида куйидаги формула оркали аникланади:

Схх =

АД К

Бу ерда: Схх - бутун халк хужалиги буйича капитал куйилмалар иктисодий самарадорлиги курсаткичи (коэффицен-ти);

АД - йиллик миллий даромаднинг уси-ши, сум;

К - бу усишни келтириб чикарувчи капитал куйилмалар, сум.

Бутун халк хужалиги буйича капитал куйилмаларнинг урнини коплаш муддати куйидаги формула ёрдамида аникланади:

Алохида тармоклар, ташкилот-лар, хужалик бирлашмалари буйича уз маблаFларидан ва банк кредитларидан фойдаланилганда куйидаги курсаткичлар хисобланади:

капитал куйилмалар иктисодий самарадорлиги коэффициенти (Скп) умумий фойда усишининг бу усишни келтириб чикарган капитал куйилмаларга нисбати сифатида, куйидаги формула оркали аникланади:

Мхх =

К

АД

Бу ерда: АФ - капитал куйилмалар келтириб чикарган йиллик фойданинг усиши;

К - объектларни куришга капитал куйилмалар.

Капитал куйилмалар урнини коплаш муддати (Мкт). У капитал куйилмаларнинг йиллик фойданинг усишига нисбати куринишида куйидаги формула ёрдамида аникланади:

Бутун халк хужалиги буйича умумий иктисодий самарадорлик киёсий бахолардаги миллий даромад йиллик усишининг бу усишни келтириб чикарган

Капитал куйилмаларнинг умумий (абсолют) иктисодий самарадорлигини хисоблаш натижасида олинган курсаткичлар меъёрлар ва олдинги даврдаги ухшаш курсаткичлар билан таккосланади.

Капитал куйилмалар белгиланган курсаткичлар меъёрларидан ва утган даврдаги хисобот курсаткичларидан паст булма-ган такдирдагина иктисодий самарадор, деб тан олинади.

Иктисодий меъёр - бу кенг доирада-ги бир хил иктисодий курсаткичлар учун белгиланган умумий меъёрдир, масалан самарадорлик меъёрлари (Ен).

Капитал куйилмаларнинг иктисодий самарадорлиги - одатда пул куринишида ишлаб чикарилган махсулот хажмининг усишига имконият яратган капитал куйилмалар, инвестициялар хажмига нисбати билан улчанадиган, хисоблаб чикиладиган иктисодий курсаткичдир. Капитал куйилмалар самарадорлигини бахолашнинг мураккаблиги шундан ибо-ратки, пул капиталини бирор сохага йу-налтиришдан тортиб токи махсулот ишлаб чикаришгача катта муддат утади, шунинг учун бу капитал куйилмалар махсулот хажмини кай даражада устирганлиги-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2012

ни микдорий жих,атдан аниклаш анча кийин.1

Капитал куйилмаларнинг халк хужали-ги буйича умумий (абсолют) самарадор-лигининг меъёрий курсаткичлари Ен = 0,14 даражасида кулланилади:

• саноат учун Ен = 0,16;

• кишлок хужалиги учун Ен = 0,12;

• курилиш учун Ен = 0,22;

• савдо учун Ен = 0,25;

Истикболда бу меъёрларнинг х,ажми

мех,нат унумдорлигининг усиши, техника тараккиёти, мах,сулотларнинг материал сиFимкорлиги ва фонд сиFимкорлигининг камайиб бориши билан ошиб боради.

Капитал куйилмаларнинг нисбий иктисодий самарадорлиги аник хужалик ва техник вазифаларни х,ал килишнинг (масалан, янги техникани жорий килиш ва корхоналарни техник жих,атдан кайта куроллантириш буйича вариантни тан-лаш) тежамкор (максадга мувофик) ва-риантини аниклашга хизмат килади. У бир вариант бошка вариантга нисбатан канчалик яхширок эканлигини курсатади.

Капитал куйилмаларининг нисбий иктисодий самарадорлиги лойих,аларнинг бир канча вариантларини таккослашда ёки янги техникани танлашда куриб чикилади.

Капитал куйилмаларнинг нисбий иктисодий самарадорлиги курсаткичи бу-либ сарф килинган харажатлар миниму-ми х,исобланади. Хар бир вариант буйича сарф килинган харажатлар самарадорлиги меъёрига асосан бир хил х,ажмга кел-тирилган жорий харажатлар ва капитал куйилмалар суммасидан иборат. Кайси вариант энг куп самарадорлик буйича капитал куйилмалар ва жорий харажатлар уртасидаги кулай нисбатни таъминласа, у шунчалик афзалликка эга булади. Аммо шундай х,олатлар х,ам буладики, бир вариант камрок капитал куйилмаларни, бошкаси эса жорий харажатларни та-лаб этади. Бундай вазиятда капитал куйилмаларни тежаладиган жорий харажатлар билан таккослаш ва эришилган самарадорлик микдорини унинг меъёрий

1 Райсберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. - 3 -е изд. перераб. и доп. - М.: ИНФРА - М, 2001. - С. 460.

курсаткичи билан солиштириш талаб эти-лади. Юкорида келтирилганидек, бутун халк хужалиги буйича самарадорликнинг меъёрий коэффициенти 0,14 даражасида белгиланган. Алох,ида тармоклар буйича техник тараккиётни раFбатлантиришда самарадорликнинг меъёрий коэффицен-тини табакалаштиришга йул куйилади. Саноат учун 0,16, курилиш учун 0,22 да-ражасида белгиланган. Савдо учун уму-мий (абсолют) самарадорликнинг меъёрий См = 0,25 даражасида белгиланган.

Капитал куйилмалар самарадорлиги-нинг 0,14 га тенг булган меъёрий коэффи-циентидан келиб чиккан х,олда капитал куйилмалар урнини коплашнинг меъёрий муддати 7,1 йилни (1,0:0,14) ташкил этади. См = 0,25 коэффицентида эса у 4 йилга (1:0,25) тенг булади.

Нисбий иктисодий самарадорлик куйидаги формула оркали х,исобланади:

Жi + См Х К = минимум.

Бу ерда : К - х,ар бир вариант буйича капитал куйилмалар;

Жi - уша вариант буйича жорий харажатлар;

См - капитал куйилмалар самарадор-лигининг меъёрий коэффиценти.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Маълумки, кайси вариант энг кам харажатларни талаб килса, устунлик уша вариантга берилади.

Капитал куйилмалар нисбий иктисодий самарадорлигининг максади муайян хужалик ва техник вазифани х,ал килишнинг тежамли (максадга мувофик) вариантини аниклашдир. У бир вариант бошка вариантга нисбатан канчалик яхши эканлигини курсатади.

Ижтимоий сох,ага харажатларни сарфлашнинг максади ижтимоий ва иктисодий натижаларга (самараларга) эришишдир.

Ижтимоий сох,анинг ижтимоий нати-жаларига куйидагилар киради:

- ах,олининг мех,нат ва х,аёт кечириш шароитларини яхшилаш;

- турли касалликлар билан касалла-нишни камайтириш;

- ах,оли маълумот даражасининг усиши;

- буш вактнинг купайиши ва ундан максадга мувофик фойдаланиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2012

V_._/

Ижтимоий натижаларни устиришнинг асосий омили булиб ижтимоий соханинг янги муассаса ва корхоналарини к,уриш ва мавжудларини кенгайтириш (таълим, тиббий хизмат, маданият муассасалари, савдо ва умумий овкатланиш корхонала-ри, ахолига маиший хизмат курсатувчи ва коммунал хужалиги корхоналари ва бошк.) хисобланади.

Режалаштириш, лойихалаштириш ва лойихалар вариантларини танлаш, капитал харажатларининг амалдаги сама-радорлигини тахлил килишда ижтимоий сохада капитал харажатларининг самара-дорлиги аникланади.

Ижтимоий сохага йуналтирилган капитал куйилмаларидан келадиган самара куйидагиларда акс этиши мумкин:

Натурал улчамларда (масалан, кор-хоналар кувватлари бирликларида, кор-хоналарнинг ишлаш кобилиятида, объ-ектларнинг сиFимкорлиги ва бошк.);

Хизматлар турлари билан камраб олиш курсаткичларида (масалан, 1000 яшов-чига театрлар ва маданият уйларидаги жойлар сони, 1000 яшовчига шифохо-налардаги жойлар сони, 1000 яшовчига магазинлар савдо майдонининг квадрат метрлари сони ва х.к.);

Киймат шаклида (масалан, бир йилда сотиладиган хизматлар ёки махсулотлар хажми).

Ижтимоий сохага харажатларнинг ижтимоий натижалари билан бир каторда иктисодий - бевосита ва билвосита (етак-ланувчи) натижалар хам хисобга олина-ди.

Ижтимоий сохага харажатларнинг бевосита иктисодий натижалари куйидагилар хисобланади:

- хужалик хисоби асосида тула ёки кисман ишловчи ижтимоий соха корхоналари томонидан сотилган махсулотлар ва хизматлардан келиб тушган фойда;

- натурал ёки киймат куринишидаги махсулотлар ва хизматларни сотиш йил-лик хажмининг ошиши.

Ижтимоий соха ичидаги харажатларнинг бевосита иктисодий самарадорлиги куйидаги формула оркали аникланади:

Сис =

ДФ

еки

ДХ К

К

Бу ерда:

Сис - ижтимоий соха ичидаги харажат-лар самарадорлиги курсаткичи;

ДФ - хужалик хисоби асосида тула ёки кисман ишловчи корхоналарда хизматларни сотишдан келган фойданинг усиши, сум;

К - бу усишни келтириб чикарувчи капитал куйилмалари, сум;

ДХ - киймат ёки натурал куринишдаги махсулотлар ва хизматларни сотиш йил-лик хажмининг усиши.

Хужалик хисоби асосида амал килувчи ижтимоий соха корхоналарига (шахар транспорти, туристик муассасалар, маи-ший корхоналар ва бошк.) капитал куйилмаларининг иктисодий самарадор-лигини аниклаш - ишлаб чикариш корхоналари буйича мавжуд булган тамойил-лар асосида бажарилади.

Шу билан бирга, капитал куйилмалари иктисодий самарадорлигини аниклашни-нг намунавий методикасига1 биноан, ижтимоий сохага капитал куйилмаларининг умумий ва нисбий иктисодий самарадорлигини аниклашда билвосита (етакланув-чи) иктисодий натижалар хам хисобга олиниши лозим.

Билвосита иктисодий натижалар ижтимоий соханинг ташкарисида, ижтимоий соханинг ишлаб чикаришга ва бошка тармокларга таъсирини акс эттирган холда хисобга олинади.

Масалан, соFликни саклашга капитал куйилмаларининг умумий иктисодий самарадорлигини аниклашда касалла-нишнинг камайиши ва яшаш фаолияти, ишлаш кобилиятининг узайиши натижа-сида бошка тармокларда амалдаги ишлаш вакти фондининг купайиши хисобга оли-нади.

Таълим тармоFига капитал

куйилмалари умумий иктисодий самарадорлигини аниклашда ишлаб чикаришга малакалирок ходимларни ва бошка кадр-ларини жалб килиш эвазига мехнат унум-дорлигини ошириш хисобига олинади.

1 Типовая методика определения

экономической эффективности капитальных вложений.- М.: "Экономика", 1989.

Савдога харажатлар самарадорлиги-ни аниклашда товарларни сотиб олишга кетадиган вактни кискартириш ва буш вактнинг купайиши х,исобга олинади.

Капитал куйилмалар иктисодий сама-радорлигини аниклаш Намунавий мето-дикасининг 52 бандига биноан ах,олига хизмат курсатиш билан боFлик булган корхоналар ва муассасаларда (савдо, уму-мий овкатланиш, маиший хизмат курсатиш, алока, транспорт, соFликни саклаш) капитал куйилмалар самарадорлигини х,исоблашда хизматлардан фойдаланиш-га сарфланадиган вакт киймат шаклида бах,оланиши лозим.

Шундай килиб, ижтимоий сох,ага капитал куйилмаларининг умумий (абсолют) самарадорлиги самара усишининг унга эришиш учун зарур булган сарфланган харажатлар суммасига нисбати сифатида аникланади.

Умумий иктисодий самарадорликни х,исоблаш формуласи куйидаги куриниш-га эга.

Сис =

ДСис

(Ж+ ЕмК)

Бу ерда:

Сис - умумий (абсолют) самарадорлик курсаткичи;

ДСис - натижанинг (самаранинг) йиллик усиши;

Ж - жорий йиллик харажатлар, сум;

Ем - самарадорликнинг меъёрий коэффициенту

К - капитал куйилмалар, сум.

Умумий (абсолют) самарадорликнинг келтирилган курсаткичлари меъёрий кур-саткичлар ва олинган даврда амалда эри-шилган худди шундай курсаткичлар билан солиштирилади.

Ижтимоий сохддаги нисбий самарадорликни х,исоблаш айнан ишлаб чикариш сох,асидаги х,исоблаш сингари амалга оши-рилади. Нисбий самарадорликни х,исоблаш капитал куйилмаларининг энг яхши вариан-тини танлаш имконини беради.

Билвосита иктисодий самара киймат шаклида бах,оланади ва ижтимоий сох,а тармоFи микёсида х,исобланганда жорий ха-ражатлардан чегириб ташланади. Хисоблаш формуласи куйидаги куринишга эга булади:

Ж - Ск+ЕмК min,

Бу ерда:

Ск - билвосита иктисодий самарани киймат буйича бах,олаш.

Адабиётлар руйхати:

Узбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти туFрисида"ги Конуни, 24.12.1998 й.

Типовая методика определения экономической эффективности капитальных вложений.- М.: "Экономика", 1989.

Воронцовский А.В. Инвестиции и финансирование (методы оценки и обоснования). СПб.: Изд-во С. - Петербургского университета, 1998. -528 с.

Райсберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. - 3 -е изд. перераб. и доп. - М.: "ИНФРА - М", 2001. - С. 460.

Игнонина Л.Л. Инвестиции. Учебное пособие. - М.: "Экономист", 2005. - 478

с.

Вахабов А.В., Хожибакиев Ш.Х., Муминов Н.Г. Хорижий инвестициялар. Укув кулланма.; и.ф.д., профессор А.В. Вахабовнинг умумий тах,рири остида. - Т.: "Молия", 2010. - 328-б.

Имомов Х. Узбекистонда инвестиция мух,ити ва унинг самарадорлиги // Бо-зор, пул ва кредит. - Тошкент, 2002. - № 11-12. -Б. 26-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.