Научная статья на тему 'Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида инновация фаолияти: муаммолар ва ечимлар'

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида инновация фаолияти: муаммолар ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
711
114
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Нарзакулова М. П., Расулхўжаев З. Ж.

Олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар корхоналарда янги мулкий муносабатларни шаклланиши, айниқса, уларнинг техник ва технологик базасини мустаҳкамлаш, самарали инновация лойиҳаларини ишлаб чиқаришга жорий этиш тизимини янада кенгайтириш ва унинг сифат даражасини кўтариш имкониятини яратмоқда. Бугунги кун энг янги ишланмаларга ва уларнинг амалиётда қўлланилишига, иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишда самарали инновация фаолиятини кенгайтиришга алоҳида эътибор бериш ва мазкур соҳада илмий тадқиқотларни чуқурлаштириш зарурлигини кўрсатмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида инновация фаолияти: муаммолар ва ечимлар»

V___/

Нарзакулова М.П.

и.ф.н.

Расулхужаев З.Ж.

УзР ФА Ик,тисодиёт институти стажёр

тадк,ик,отчи- изланувчи

ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯ ФАОЛИЯТИ: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР

Олиб борилаётган ицтисодий ислоцотлар корхо-наларда янги мулкий муносабатларни шакллани-ши, айницса, уларнинг техник ва технологик базасини мустацкамлаш, самарали инновация лойицаларини иш-лаб чицаришга жорий этиш тизимини янада кенгайти-риш ва унинг сифат даражасини кутариш имконияти-ни яратмоцда. Бугунги кун энг янги ишланмаларга ва уларнинг амалиётда цулланилишига, ицтисодиётнинг рацобатбардошлигини оширишда самарали инновация фаолиятини кенгайтиришга алоцида эътибор бериш ва мазкур соцада илмий тадцицотларни чуцурлаштириш зарурлигини курсатмоцда.

Узбекистон Республикаси Прези-денти И.А.Каримов таъкидлаганлари-дек: "...Узбекистоннинг жах,он бозори-даги ракобатбардошлигини ошириш ва мавкеини мустах,камлашга йуналтирилган таркибий узгаришлар ва юксак технологи-яларга асосланган замонавий тармоклар ва ишлаб чикариш сох,аларини жадал ри-вожлантириш... асосий устувор вазифалар каторига киради"1.

Инновация салох,ияти ва уни ривож-лантириш иктисодиётнинг реал сектор-лари ракобатбардошлигини таъминлаш-да, янги мах,сулот турларини яратишда, ишлаб чикаришнинг техник ва технологик даражасини узлуксиз янгиланишида, бошкаришнинг замонавий усулларини жорий этишда кенг имкониятларни очиб бе-ради.

Узбекистон Республикасининг жах,он х,амжамиятига интеграциялашуви миллий саноатнинг товарлар ва хизматлар жах,он бозоридаги катъий ракобатга кушилишида

1 И.А.Каримов. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: «Узбекистон», 2011 й.

уларнинг илмий-техникавий салох,иятини акс эттирувчи инновацияларнинг ах,амияти бекиёс. Бунда илмий Fояларнинг амалиёт-га жорий этилиши натижасида реал сек-торнинг технологик даражаси кутарилиши натижасида янги илмталаб сох,алар тез ривожланади, иктисодиётнинг барча сох,аларига ахборот технологиялари фаол жорий этилади. Инновациялар янги ишлаб чикаришлар ва хизматлар сох,аларининг, янги тармокларнинг пайдо булиши ва мав-жуд самарасиз тармокларнинг аста-секин йуколишига сабаб булади. Демак, янги иж-тимоий институтлар, хужалик ташкилотлари пайдо булади, уларни узаро алокаларининг мазмуни кайта шаклланади. Яратилаёт-ган бундай имкониятлар натижасида иж-тимоий мехнатнинг интеллектуал даражаси ошади, янги билим ресурсларидан фойда-ланиш ишлаб чикариш ва бошкарув фао-лиятида кушимча синергетик самара бера-ди. 2006-2010 йиллар давомида Республи-када илмий-техник фаолиятнинг ривожла-нишига алоцида эътибор каратилганлиги боис, юкори техногияларга асосланган сифат жих,атидан янги мах,сулот хажми ва уларнинг турлари тобора ортиб бормокда. 2006 йилда 56,4 миллиард сумлик янги тех-

ник ва технологик мах,сулотлар яратилган ва хизматлар курсатилган булса, 2010 йил-да уларнинг х,ажми карийиб 2 баравардан купрок ошди, яъни 121,5 миллиард сумни ташкил этди. Шуни таъкидлаш лозимки, амалга оширилган ушбу ишларнинг 87,3% илмий тадкикот институтлари ва олий таъ-лим ташкилотлари х,иссасига, 5,6% сано-ат сох,асига, 4,4% курилишга туFри келади. Бир йилда бажарилган илмий техник ишларнинг умумий х,ажмда амалга оширилган илмий тадкикот ишлари х,ажми 82,6 миллиард сумни, курсатилган хизматлар х,ажми 19,1 миллиард сумни, лойих,а конструктор-лик ва технологик ишларнинг х,ажми 4,3 миллиард сумни, янги техник мах,сулотлар намуналари 0,7 миллиард сумни ташкил этади1. Бу курсаткичлар бир томон-дан, иктисодиётнинг барча тармокларида илмий-технологик ишлаб чикаришнинг йулга куйилганлигини, унга алох,ида эъти-бор каратилаётганлигини ифодаласа, ик-кинчи томондан, бажарилаётган илмий-тадкикот ишларнинг умумий х,ажмида янги, илмталаб технологик ишланмалар намуналари ёки уларни ишлаб чикаришга жорий этилиши жуда суст бораётганлигини бил-диради. Шуни алох,ида таъкидлаш лозимки, мах,сулотнинг юкори технологиялар асоси-да ишлаб чикарилганлиги унинг сифатини белгилаши, замонавий, талабчан ички ис-теъмолчи эх,тиёжларига каратилганлиги х,амда жах,он товар айирбошлаш бозорида уз урнига эга булиши жуда мух,имдир. Бунинг учун хом ашёни бирламчи кайта ишлайди-ган оддий ишлаб чикаришдан, боскичма-боскич юксак техногияларга асосланган ишлаб чикариш тизимига утиш жуда мух,им булиб, бундай фаолият товар ва хизматлар-нинг ракобатбардошлигини оширади, экспорт х,ажмини купайтиради ва иктисодий усишнинг асосий омили сифатида мамла-катнинг иктисодий салох,иятини таъмин-лайди. Ана шундай ишлаб чикаришнинг анъанавий моделидан инновацион моде-лига утиш иктисодиётнинг таркибий тизи-мини техник - технологик жих,атдан тубдан модернизация килишга, "илм-фан-ишлаб чикариш-истеъмолчи" занжирининг узаро боFликлиги ва узаро манфаатдорлигини таъминлашга, саноатда илFор техника иш-

1 УзР Давлат Статистика Кумитаси маълумотла-ри. Основные показатели развитие научно- технического потенциала и инновации РУз за 2006-2010 гг

ланмаларини яратиш ва жорий этишни жа-даллаштириш ва инновацион ривожла-нишнинг барча боскичларини молиялаш-тириш масалалари билан боFлик. Ушбу му-аммоларнинг ечими борасида катта ама-лий ишлар бажарилмокда. Республикамиз-да фан ва технологиянинг ривожланишини давлат йули билан куллаб-кувватлашнинг янги тизими шаклланмокда. Узбекистон Ре-спубликаси Вазирлар Мах,камаси хузурида Фан ва технологияларнинг ривожланишини мувофиклаштириш кумитаси ташкил этилиб, унинг асосий вазифаси иж-тимоий, иктисодий, экологик вазифалар ва халкаро стандартларни х,исобга ол-ган х,олда инновацияларни ривожлан-тиришнинг устувор йуналишларини иш-лаб чикишдан иборат. Мамлакатнинг усу-вор ижтимоий-иктисодий ривожланиш йуналишларига мос илмий-техникавий да-стурлар ва лойих,аларнинг етук мутахассис-лар (мах,аллий ва хорижий холис эксперт-лар) томонидан мух,окама килиниши са-марали лойих,аларни танлаш, бах,олаш ва амалиётга жорий этишни жадаллаштиради, зарур молиявий манбаларни кенгайтириш-га имконият яратади.

Инновация жараёнларини давлат томонидан тартибга солишда асосий максад реал секторнинг таянч тармокларини технологик салох,иятини кутариш. Бунда илмталаб сох,аларни ривожлантириш-га каратилган Тикланиш ва тараккиёт ЖамFармасининг ах,амияти бекиёс. 2010 йилда ушбу Фонд х,алкаро молия институтлари билан х,амкорликда йирик стра-тегик лойих,алар учун 330 млн. АКШ дол-лари микдорида сармоя сарфлади, бу 2009 йилга нисбатан 25,6% куп булиб, у асосан тукимачилик, телекоммуникация тармоклари, йул курилиши, молия секторла-рига йуналтирилди. Тикланиш ва тараккиёт фондининг таркибий узгаришлардаги ро-лининг ортиб бораётганлигини х,исобга олиб, х,укуматимиз тарафидан 2014 йилда унинг низом жамFармасини икки баро-бар, яъни 5 миллиард доллардан 10 миллиард долларга боскичма-боскич кутаришга карор килинди2

Саноатда инновацион фаолиятни ривож-лантириш, фан сиFими юкори булган замо-

2 И.А.Каримов. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: «Узбекистон», 2011 й.

V___/

навий жих,озларни жорий этиш ва улардан фойдаланиш самарадорлигини кутаришда тармокларда диверсификация жараё-нини амалга ошириш макроиктисодий курсаткичларнинг сифат даражасига х,амда баркарор иктисодий усиш омиллари-га ижобий таъсир курсатади. Давлатнинг бу йуналишдаги амалга ошираётган ишла-ри асосан мах,сулот ракобатбардошлигини таъминлаш билан боFлик институцио-нал ва туб таркибий узгаришларни амалга оширишга х,амда мамлакатда молиявий-иктисодий баркарорликни таъминлашга каратилади. Ишлаб чикаришни янги технологик занжирлар билан кайта жих,озлаш асосида хом ашё ва молиявий ресурс-ларнинг тармоклараро самарали сарф-ланишига эришиш, янгича сифатга эга ракобатбардош мах,сулот турларини яра-тиш, илмталаб сох,аларни кенгайтириш, янги бозор имкониятларидан фойдаланиш мумкин.

Диверсификация инвестиция

куйилмаларини амалга ошириш ва уларнинг таваккалчилигини пасайтиришда кулай имкониятларни яратади. Диверсификация корхоналар, тармоклар ва бутун иктисодиёт микёсида амалга оширилиши мумкин. Бунда нафакат сифатли, замонавий эх,тиёжларга мулжалланган ракобатбардош мах,сулотлар таъминотига, балки ресурс ва энергияни тежайдиган, экологик жих,атдан соф ишлаб чикаришнинг кенгайтирили-шига эришилади, янгича билимлар та-лаб этиладиган янги иш уринлари ва янги сох,алар яратилади. Жумладан, 2010 йил мобайнида йилига 50 мингта автомобил ишлаб чикарадиган "М-300"русумли ен-гил автомобил ишлаб чикариш, 200 минг тонна калийли уFитлар ишлаб чикаришга мулжалланган "Дехконобод калийли уFитлар заводи", "Хонжиза" конида полиметалл рудаларга ишлов бериш технологи-яси, "Навоий кон-металлургия комбинати" ва "Навоиазот" компаниясида янги лойих,а ишлари амалга оширилди. "Навоий" эркин индустриал-иктисодий х,удуди (ЭИИХ)зона-сида 19 та инвестиция лойих,асини амалга оширишга киришилди. Ана шу лойих,алар таркибига кирган янги технологиялар-ни жорий этиш асосида жах,он бозори-да харидоргир замонавий мах,сулот ишлаб чикаришга мулжалланган 7 та корхо-

на фойдаланишга топширилди1. 2010 йил-да ишлаб чикарилган саноат мах,сулотлари умумий х,ажмида истеъмол товалари улу-ши 2009 йилга нисбатан 112% ташкил этди, жумладан, озик-овкат мах,сулотлари 8,2%, ноозик-овкат товарлари 14,9% га тенг булиб, кора металлургия, химия ва нефтехимия, машинасозлик ва металл-га ишлов бериш сох,аларида мах,сулотнинг янги турлари узлаштирилди. Айникса, курилиш материаллари ва енгил саноат тармокларида инновацион мах,сулотлар ишлаб чикариш курсаткичлари эътибор-га лойик. Узбекистон Республикаси Дав-лат статистика Кумитаси маълумотлари-га кура 2010 йилда 241,8 миллиард сумлик тубдан янги, Республикада биринчи марта узлаштиришга эришилган мах,сулот турлари яратилди. Охирги икки йил мобайнида 1171,5 миллиард сумлик мах,сулотнинг сифат даражасини кутаришга, куриниши, кадокланиши каби дизайн талабларининг такомиллаштирилишига эришилди.

Иктисодий усишнинг асосий мезонлари-дан булган кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик фаолиятини янги техника ва техно-логияларни кам харажат сарф килиб, тезда узлаштира олиш, бозор талабларига мосла-шувчанлик хусусиятларини инобатга олиб, инновацион тадбиркорликни ривожланти-ришга алох,ида ах,амият каратиш лозим. Бугунги кунда ЯИМнинг 52,5%, ах,оли бандли-гининг 74,3%, саноат ишлаб чикаришининг 19,6%, экспорт салох,иятининг 13,6% кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик х,иссасига туFри келмокда2. Шу билан бирга ушбу сох,а узининг мавжуд салох,иятини тула намоён кила олмаяпди. Бунинг учун тадбиркорликни, айникса, инновация йуналишидаги биз-несни ривожлантириш максадга мувофик. Тадбиркорлик тузилмалари сох,асида интеллектуал мех,натни кенг куллаш, фан ва техниканинг илFор ишланмаларини яра-тиш ва жорий этиш, янги инновацион мах,сулот турларини ишлаб чикариш, йи-рик бизнеснинг кумакчиси сифатида технологик жих,озларни етказиб беришдек вазифаларнинг бажарилиши давлатнинг

1 И.А.Каримов. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади. - Т.: «Узбекистон», 2011 й.

2 УзР Давлат Статистика Кумитаси маълумотла-ри. Статистическое обозрение Республики Узбекистан за 2010год,Т.,2011 год.

иктисодиётдаги иштирокини изчил ка-майтириб, ривожланишнинг инновацион йуналишидаги мухим муаммоларнинг хал этилишга олиб келади.

Машинасозлик ва металлга иш-лов бериш, трикотаж, тикувчилик, тери-галантерея, пойафзал махсулотлари сохасида кичик бизнеснинг улуши мав-жуд имкониятлар даражада эмас. Шун-га кура, биринчидан, ички бозорда си-фати паст, нархи юкори Хитой ва Туркия махсулотларининг хажми ортиб бормокда. Иккинчидан, бу хил махсулотларни хори-жий давлатлардан сотиб олиш ва келтириш катта хажмдаги валюта харажатлари билан боFликдир.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик сохасини ривожлантиришга давлат то-монидан алохида эътибор каратилмокда. 2011 йил "Кичик бизнес ва хусусий тадбир-корлик йили" деб эълон килинди, унга кура сох,ани ривожлантиришга каратилган да-стурлар кабул килинди. Хусусий мулк ва тадбиркорлик фаолияти эркинликлари-ни ишончли мухофаза килиш, кулай бизнес мухитини яратиш каби долзарб муам-молар хал этилмокда. Шу билан бирга тадбиркорлик тузилмалари фаолиятида инновация билан шуFулланиш, фан тизимида яратилган илмий-технологик ишланмалар-ни амалиётга жорий этиш, жах,он андоза-ларига мос ускуналарни яратиш ва улардан фойдаланишни кенгайтириш лозим. Бунинг учун ушбу соханинг хом-ашё, ресурслар ва технологиялардан фойдаланишини таъ-минлаш, уларнинг хусусиятларини хисобга олиб, молия-кредит манбалари, солик ва божхона имтиёзларидан фойдаланишлари учун барча шароитларни яратиш, ишлаб чикарилаётган инновацион махсулотларни сотиш, патент олиш тизимини такомил-лаштириш зарур. Бу сох,ада фаолият олиб борувчиларнинг, асосан, техник мутахас-сисликларга эга инженер ходимлар ва махаллий менежерлар малакасини замо-навий билимлар даражасида ошириб бо-риш, тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизим-лари (консалтинг фирмалари, турли билимлар даражасини оширишга каратилган укув марказлари, бизнес-мактаблари, етак-чи махаллий ва хорижий мамлакатлар корхоналари билан тажриба алмашиш, хамкорлик усуллари) фаолиятини кенгайтириш инновацион лойихаларни танлаш,

бахолаш ва улардан самарали фойдаланиш ишларини ижобий хал этади.

Бу хил вазифалар мураккаб бир вазият-да, яъни дунёдаги барча мамлакатларнинг иктисодиётига кескин таъсир курсатаётган жах,он молиявий ва иктисодий инкирози билан боFлик бир шароитда амалга ошири-лаётгани мамлакатимизда инновация жа-раёнига булган эътиборни янада кучайти-ришни талаб этади. Молиявий инкироз на-тижасида дунё бозоридаги талаб ва нарх-ларнинг кескин узгариб туриши, ташки сав-до, экспортга йуналтирилган корхоналар фаолияти, йирик инвестиция ва инновация лойих,аларини амалга ошириш йулида бир-мунча муаммоларни келтириб чикармокда. Уларни ижобий х,ал этиш, фикримиз-ча, "Фан туFрисида»ги конуннинг ишлаб чикилишига х,амда «Илмий тадкикотларга давлат буюртмаси», «Илмий-техника лойи^алари ва ^исоботларини давлат руйхатидан утказиш», «Илмий-техника ах-бороти туFрисида», «Технологиялар транс-фери туFрисида», «Давлат буюртмаси асо-сида яратилган интеллектуал мулкдан фойдаланиш» тартибини белгиловчи меъёрий хужжатларни ишлаб чикишга боFлик.

Бундан ташкари, мамлакатимизда Осло шахрида кабул килинган инновациялар-ни бахолашнинг услубий кулланмаси, Дунё Банки томонидан кабул килинган Билимлар Иктисодий индекси (КЕ1) ва Хиндистон саноат Конфедерацияси томонидан бел-гиланган Инновациялар Глобал Индекси курсаткичларидан фойдаланиш ишлаб чикаришнинг инновация салохиятини оширишга хизмат килган буларди.

Шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда яратилаётган меъёрий хужжатлар халкаро стандартлар даражасига мос булиб, улар Локарн Келишуви, Халкаро Патент хукуклари, Мадрид Келишувларига асос-ланган. Лекин шу билан бирга, Инновацион ишланмаларни ишлаб чикаришга жорий этиш натижасида уларни тижоратлаш-тиришнинг катъий механизми яратилма-ган.

Инновация фаолиятини молиялашти-ришда ечимини кутаётган муаммоларни ойдинлаштириш зарур. Бу йуналишда Инвестиция компаниялари, Акциядорлик жамиятлари молиявий имкониятларидан фойдаланиш, венчурли молиялаш тизимини яратиш ва кенгайтириш лозим.

Иктисодиётни инновация тизими-га утишида Миллий инновациявий-сармоялаш Дастурларини ишлаб чикиш лозим. Бунда асосий эътибор мамлакатни илмий-технологик салох,иятини кутаришга, инвестиция имкониятларини реал сектор ва таянч тармокларда инновацияларга асосланган таркибий узгаришларни амалга оширишга каратилган макбул инвестиция ва тадбиркорлик иклимини кенгайтиришга KаратилмоFи даркор.

Хозирда давлат томонидан молиялаш-тириш механизми илмий тадкикот ишла-рининг турли боскичлардаги узига хос ху-сусиятларни инобатга олмайди. Шу боис инновация фаолиятини ривожлантиришга каратилган инфратузилма - техно-парклар, технологик марказлар, бизнес-инкубаторларни ривожлантириш имкони-ятлари кулланилаётгани йук.

Адабиётлар руйхати:

1. Постановление Президента Республики Узбекистан «О мерах по совершенствованию координации и управления развитием науки и технологий» от 07.08.2006г.

2. Постановление Президента Республики Узбекистан «О дополнительных мерах по стимулированию внедрения инновационных проектов и технологий в производство» от 15 июля 2008г. № ПП-916

3. Каримов И.А. Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры по его преодолению в условиях Узбекистана / И.А. Каримов. -Т.: «Узбекистан», 2009.

4. Каримов И.А. Все наши устремления и программы - во имя дальнейшего развития Родины и повышения благосостояния народа. - «Народное слово», 22 января 2011.

5. Банк высоких технологий Академии Наук Республики Узбекистан.Т.: 2008.

6. Глазьев С.Ю. Развитие Российской экономики в условиях глобальных технологических сдвигов.М.: Наука, 2010г.

7. Fуломов С.С. Илм-фан ик,тисодий-ижтимоий ва маънавий-маърифий юксалиш омили. Т.: 2008.

8. Ирманов А. О формировании эффективных механизмов взаимодействия между частным бизнесом, наукой и государством. Научные труды международной конференции. Фан ва технологияларни ривожлантиришни Мувофиклаштириш кумитаси. : 6-8 октябрь, Тошкент.2008.88б.

9. Исхаков А.,Урманова Д. Корхоналарнинг иннвацион фаолиятини бахолаш усул-лари. Фан ва технологияларни ривожлантиришни Мувофиклаштириш кумитаси. : 6-8 октябр ,Тошкент.2008.140б.

10. Кадыров А.М. и др. Организационно-экономический механизм формирования и реализации инновационной политики. Т.: ТГТУ.2005.195с.

11. Кондратьев Н.Д. Избранные сочинения. М.: Экономика, 1993.

12. Махкамова М.А. Влияние экономической среды на развитие инновационного процесса в условиях рыночных отношений//Экономика и финансы. №15, М., 2003.

13. Парпиев О.Р. Основные задачи инновационной научно- технической деятельности в Узбекистане. Т.: 2008.8б.

14. Портер М.Е. Международная конкуренция. Международные отношения. М.: Международные отношения, 1993,.221с

15. Программа государственных инвестиций по Республике Узбекистан на 20092012 гг.

16. Саидова Г. К. и др. Децентрализация и возможности развития человеческого потенциала. Экономическое обозрения. январь. 2005.

17. Твисс Б. Управление научно-техническими нововедениями. М.: Экономика, 1989.

18. Шумпетер, Й. Теория экономического развития. М.: Прогресс, 1982.

19. Яковец, Ю.В. Б.Н. Кузык, В.И. Кушлин. Прогноз инновационного развития России на период до 2050 года с учетом мировых тенденций. //Инновации. 2005. № 2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.