Научная статья на тему 'Лизинг тадбиркорлик асосида молиявий ресурсларни сафарбар этишнинг замонавий шакли'

Лизинг тадбиркорлик асосида молиявий ресурсларни сафарбар этишнинг замонавий шакли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
173
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муродова Н. Қ.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини молиялаштиришида лизинг шаклининг мазмунмоҳияти ва молиялаш-тиришнинг мохияти кун сайин щсиб бормоыда. Ушбу молиялаштишриш услубнинг механизмидаги муаммолар ечими қатор мухассиз, олимлар лизинг берувчи ва уларнинг муштарийлари эътиборини жалб қилиб келмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Лизинг тадбиркорлик асосида молиявий ресурсларни сафарбар этишнинг замонавий шакли»

Муродова Н.К,.

и.ф.н., Навои Давлат педагогока институти доценти

ЛИЗИНГ ТАДБИРКОРЛИК АСОСИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ САФАРБАР ЭТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ШАКЛИ

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари-ни молиялаштиришида лизинг шаклининг мазмун-моцияти ва молиялаш-тиришнинг мохияти кун сайин щсиб бормоыда. Ушбу молиялаштишриш услуб-нинг механизмидаги муаммолар ечими цатор мухас-сиз, олимлар лизинг берувчи ва уларнинг муштарий-лари эътиборини жалб цилиб келмоцда.

Ишлаб чикаришни модернизация килишнинг, техник ва технологик кайта жих,озлашнинг, иктисодиётнинг етакчи тармокларини жадал янгилашнинг янги ва ноанъанавий усулларининг жорий этилиши энг устувор ва мух,им масала-дир. Шу боис х,ам кичик бизнесни жадал ва баркарор ривожлантириш тадбир-корлардан мулкка эгалик килиши билан-гина чекланмай, балки ундан самарали фойдаланиш зарурлигини курсатмокда. Бугунда республика иктисодиётини ри-вожлантиришда мулкчилик муносабат-ларининг мулкдан фойдаланиш ва унга эгалик килишнинг узига хос "лизинг" куриниши жадаллик билан ривожланиб бормокда. Узбекистонда лизинг муноса-батлари равнаки жах,он ик,тисодиётидаги иктисодий-сиёсий секторга хос булган алох,ида хусусиятлари билан таснифлана-ди.

Лизинг капитал куйилмаларни мо-лиялаштиришнинг анъанавий банк кредит ва хусусий молиявий ресурслардан фойдаланиш усулларига мукобил булган узига хос шаклидир. У корхоналарга за-рур жих,озларни ёки транспорт восита-ларини бир вактда катта микдордаги ха-ражатларсиз олиш х,амда ишлаб чикириш воситаларининг маънавий эскириш билан

боFл и к йукотишлардан халос булиш им-кониятини беради.

Узбекистон Республикасининг

фукаролик кодексининг (1996) иккинчи кисм олтинчи бандида лизинг молиявий ижара деб аталган ва лизингнинг х,укукий асослари мустах,кам белгилаб куйилган. 2002 йилгача барча лизинг компания-лари Узбекистон Республикаси Вазир-лар Мах,камасининг ало^ида карорлари асосида ташкил этилган. 2002 йилнинг август ойида Узбекистон Республикаси Президентининг "Лизинг фаолиятини ри-вожлантиришни янада раFбатлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги фармо-ни кабул килиниши молиялаштиришнинг ушбу шаклини янада раFбатлантириш им-конини берди. Бу фармон лизинг сектори ривожланишига кийинчилик тугдираётган солик буйича тусикларни бартараф эт-ган ^олда бошка кредитлаш турлари каби бир хил молиялаштириш имкониятлари-ни берди. Бу эса баркарор зах,ираларга эга булган банклар учун мижозлар со-нини купайтириш ва бундай солик имти-ёзларидан тезда самарали фойдаланиш имконини берди. Тижорат банкларининг лизинг операциялари 2007 йилда 2006 йилга нисбатан 5 марта, 2010 йилда 2009 йилга нисбатан 6 марта купайди. Бунинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

иктисодий мох,ияти шундаки, лизингга берилган ускуналар тури ва кайси сох,ага берилиши мамлакатда кайси сох,а ривож-ланиши х,амда устувор йуналишларини белгилаб беради. Иктисодиётни модерни-зациялашнинг х,озирги шароитида кичик бизнесни тараккий эттиришнинг алох,ида урни ва устуворлик касб этиши унинг молиявий-иктисодий негизларини х,ам мустах,камлашни такозо этади.

Лизинг тадбиркорлик асосида молия-вий ресурсларни сафарбар этишнинг за-монавий шакли ва уз имкониятлари билан кичик бизнес ривожига тез ва самарали таъсир курсатади. Кичик бизнес фаолия-тида лизингнинг кулланилиши: молиявий, иктисодий, ижтимоий, сиёсий, техник, технологик жих,атдан мух,им афзалликлар-ни таъминлайди. Бирок кичик бизнес учун энг афзали ва муx1имроFи иктисодий ман-фаатдорлик х,исобланади.

Молиялаштиришнинг лизинг шакли асбоб-ускуналар ишлаб чикарувчилар учун янги бозорлар очиш имконияти-ни беради. Агарда бугунги кунда фан-техниканинг охирги ютуклари асосида тайёрланган машина ва ускуналарнинг нархи анча юкорилигини х,исобга ол-сак, ривожланиш даражаси паст булган (бунда сотиб олиш имконияти чеклан-ган) х,удудлар ишлаб чикаришини ривож-лантириш учун куллашнинг иктисодий мох,ияти лизинг фаолияти имкониятла-рини юкори бах,олаш мумкин. Айникса, жах,он молиявий-иктисодий инкирози шароитида инвестицион бозорлар уртасида ракобат кучайди. Шу боис хужалик субъ-ектларининг асосий фондларини янги-лаш, ишлаб чикаришни технологик кайта куроллантириш суръатларини тезлашти-ришда молиявий инструмент сифатида янгича ноанъанавий усул булишида лизингнинг ах,амияти янада кучайди. Бунинг боиси лизинг бажарадиган иктисодий функциялардир, яъни:

- биринчидан, лизингда молиявий ре-сурслар иктисодиётнинг реал секторига асосий фондлар шаклида боради;

- иккинчидан, лизинг олувчи асосий во-ситалардан иктисодиётнинг тез узгарувчи конъюнктурасига мос фойдалана олади,

бу эса хужалик фаолияти самарадорлиги-ни оширишга ёрдам беради;

- учинчидан, лизинг оркали инвестици-ялаш кулами раFбатлантирилади, хужалик субъектларининг асосий воситаларини янгилаш жараёни тезлашади;

- туртинчидан, иктисодий усиш суръ-атлари тезлашади ва илмий-техника тараккиёти натижаларини ишлаб чикаришга жорий этиш суръати усади, хужалик субъектлари капиталлашуви жараёни тезлашади.

Лизинг бундай иктисодий функциялар-ни бажариши куплаб ижтимоий ижобий натижаларни беради, айтайлик янги иш уринларининг пайдо булишига олиб ке-лади. Хусусан, 2010 йилда Узбекистон Ре-спубликаси тижорат банклари томонидан курсатилган лизинг хизматлари эвазига 21296 та янги иш урни яратилди.

Лизинг хизматлари тараккиёти суръатларини тезлаштириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 28 август 2002 йилдаги "Лизинг фаолия-тини раFбатлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги фармонига кура 2002 йил 1 сентябрдан бошлаб хужалик юритувчи субъектлар лизинг асосида техника олган такдирда, ушбу техника учун мулк солиFи туловидан озод булади. Шунингдек, Узбекистон Республикаси х,удудига чет мамлакатлардан лизинг асосида киритил-ган барча технологик ускуналар божхона божидан ва кушимча киймат солиFидан озод булади ва лизинг фаолияти даромад солиFидан 3 йил муддатга озод килинган.

2009 йил якунлари буйича Узбекистон иктисодиёти асосий капиталига инвести-циялар киритиш 8,2 миллиард АК.Ш дол-ларни, 2010 йилда 9,8 миллиард АКШ долларни ташкил этди. Асосий капиталга инвестициялар таркибида лизинг улуши 2009 йилдаги 4,15% дан 5,01% га усди.

Узбекистон тижорат банкларининг лизинг фаолиятини ривожлантиришга х,ам алох,ида эътибор берилмокда. Бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 10 ноябрдаги 4051-сонли "Микрокредит-банк" акциядорлик тижорат банкининг тадбиркорлик субъект-ларини куллаб-кувватлаш борасидаги фаолиятини янада кенгайтириш чора-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

Жадвал 1

Узбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига берилган кре-дитларнинг даражаси ва динамикаси

№ Курсаткичлар Йиллар

2006 2007 2008 2009 2010 2010 й.да 2006 й.га нисбатан узгариши

1. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига барча молиялаш манбалари х,исобидан берилган кредитлар, миллиард сум 547,7 743,7 1250,7 1851,7 2690,2 4,9 марта

2. Шу жумладан: тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига берилган микро-кредитлар, миллиард сум 64,9 110,0 202,5 322,1 485,0 7,5 марта

3. Тижорат банклари кредит куйилмаларининг умумий х,ажмида кичик бизнес субъектларига берилган кредитларнинг улуши, % 13,3 15,6 19,6 21,6 23,3 10,0 ф.п.

тадбирлари т^рисида"ги фармонига мувофик, кичик бизнес субъектлари учун 3 йил муддатгача бериладиган энг кам иш х,акининг 2000 баробари микдоридаги им-тиёзли микролизинг хизматлари буйича максимал ставкани йиллик 7 фоиздан 5 фоизга туширилди. Кичик бизнес субъектлари фаолиятини янада ривожлантириш, уз навбатида, уларнинг инвестицион ха-ражатларини молиялаштириш амалиёти-ни такомиллаштириш заруриятини юзага келтиради. Бунинг сабаби шундаки, кичик бизнес субъектлари фаолиятини модер-низациялаш уларнинг ишлаб чикариш жараёнини замонавий техника ва техно-логиялар билан куроллантириш асоси-да ракобатбардош мах,сулотлар ишлаб чикариш, уларнинг х,ажмида инновацион мах,сулотлар улушини ошириш талаб эти-лади. Бу эса, мазкур субъектларнинг ин-вестициялари х,ажмини ошириш имкони-ни берадиган инвестициялаш амалиётини такомиллаштиришни талаб этади.

Кичик бизнесни инвестициялашнинг мух,им манбаларидан бири булиб, тижорат банкларининг кредитлари х,исобланади.

Статистик маълумотлари курсатадики, 2006-2010 йилларда Узбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига берилган кредитлар ва микрокредитлар микдори

юкори усиш суръатларига эга булган. Бу эса, аввало, Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг ташаббу-си билан алох,ида банк - Микрокредит-банкни ташкил этилиши ва унинг ресурс базасини мустах,камлаш учун давлат томонидан зарурий шарт-шароитларнинг яратилганлиги билан изох,ланади.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2006 йил 5 майдаги ПФ-3750-сонли "Микрокредитбанк" очик акциядорлик тижорат банкини ташкил этиш туFрисида"ги Фармони ва 2008 йил 10 ноябрдаги ПФ-4051-сонли ""Микрокредитбанк" очик акциядорлик-тижорат банкининг тадбир-корлик субъектларини куллаб-кувватлаш борасидаги фаолиятини янада кенгайти-риш чора-тадбирлари туFрисида"ги Фармонига мувофик:

- Микрокредитбанкнинг устав капитали амалдаги 72 миллиард. сумдан 150 миллиард. сумга етказилди;

- ушбу банк юридик шахс сифатида солик туловларидан озод килинди;

-Микрокредитбанк томонидан

курсатиладиган имтиёзли микромолиявий хизматларнинг бах,оси пасайтирилди (ми-крокредитларнинг йиллик фоиз ставкаси амалдаги 5 фоиздан 3 фоизга, микролизинг хизматларининг ставкаси 7 фоиздан 5 фоизга туширилди).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

Чизма 1

Тижорат банклари томонидан 2010 йилда кичик бизнес субъектларига курсатилган лизинг хизмат-лари суммаси , млн. сум.

250000 200000 150000 100000 50000 0

курсатилган

лизинг хизматлари

шу жумладан, микролизинг хизматлари

226784

153925

47103

лизинг хизматлари

буйича карздорлик

Маълумотлардан куринадики, кичик бизнес субъектларига банклар томонидан лизинг хизматлари курсатиш 2010 йилда изчиллик билан амалга оши-рилган. Бунда "Микрокредитбанк" томонидан курсатилаётган имтиёзли микролизинг хизмати мух,им урин тутади. Бунинг боиси, банк томонидан йиллик 5% даражасида микролизинг хизматининг курсатилаётганлиги ушбу микромолия-вий хизмат турининг кичик бизнес х,амда хусусий тадбиркорлик субъектлари учун кулайлиги ва жозибадорлигини оширади. Биргина 2010 йилда кичик бизнес субъектларига 153925 млн. сумлик жами 1699 та лизинг битимлари асосида лизинг кре-дитлари берилган. Бу эса, лизинг хизматлари буйича жами карздорликнинг 67,9 фоизини ташкил этди. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига тижорат банклари томонидан курсатилган микролизинг хизмати 1196 та битим асосида амалга оширилди, бу лизинг хизматлари умумий х,ажмининг 70,4 фоизини ташкил этди. Бундай натижа микролизинг битимлари суммасининг кичиклиги ва сонининг куплиги билан изох,ланади.

Кишлок хужалиги мах,сулотларини етиштирувчилар томонидан лизингга олинадиган техникалар сони х,ар йили давлат Техника дастурига киритилади. Фермер хужаликлари техника воситала-

рини лизинг асосида харид килиш учун техника бошланFич нархининг 15 фоизини тулаб, колган 85 фоизини 7 йил муд-дат ичида (К1оракалпоFистон Республика-си ва Хоразм вилоятларида 10 йил ичида) тулайдилар. Биргина 2010 йилда фермер хужаликларига жами 185,4 миллиард сумлик, шундан лизинг асосида 3386 дона жами 99,5 миллиард сумлик кишлок хужалик техникалари етказиб берилди. Шу уринда эътироф этиш лозимки, тижорат банклари ва лизинг компаниялари томонидан фермер хужаликларига берилган лизинг кредитлари фоиз ставкалари-нинг даражаси юкори, яъни 2010 йилда 25 фоизни ташкил этди. Бу даража жах,он мамлакатлари билан солиштирганда х,ам юкоридир. Шунингдек банларнинг лизинг операциялари х,ажми юкори суръатлар-да усиб бораётганлигига карамай, умумий кредит портфелида лизинг салмоFи х,али х,ам юкори эмас. Банк томонидан лойих,аларни молиялаштиришда купинча лизингдан эмас, балки анъанавий кредит-лаш воситасидан фойдаланилмокда. Бу х,олатни, лизинг операцияларини амалга ошириш борасида тажриба етишмасли-ги ва узок муддатли лойих,аларни куриб чикиш жараёнлари мураккаблиги билан изох,лаш мумкин. Лизинг компаниялари-нинг амалдаги капиталлашуви нисбатан юкори эмас, тижорат банклари эса киска

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

муддатга ресурслар жалб этишни афзал курадилар, узок, муддатли лойих,аларни молиялаштиришга эх,тиёткорлик билан ёндашадилар.

Молиялаштиришнинг лизинг шаклини ривожлантиришга тусик булаётган яна бир муаммо - бу лизинг операциясида содда-лаштирилган механизмнинг йуклигидир. "Лизинг туFрисида"ги конунда бу х,укук лизинг берувчига расман бириктириб куйилган булсада, бирок, лизинг олувчи томонидан шартноманинг мух,им шартла-ри бажарилмаган х,олда, лизинг буюмини олиш имконини берадиган амалдаги механизм х,али ишлаб чикилмаган.

Фикр-мулох,азаларнинг талкини

шуни курсатадики, лизинг банк креди-тига нисбатан кулай молиявий восита х,исобланади. Шу боис, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожланти-ришда молиялаштиришнинг ушбу шакли-дан унумли фойдаланиш, лизинг операци-яларининг ривожланишига кумаклашиш максадида кулай соликка тортиш тарти-бига амал килиш лозим. Узбекистонда лизинг хизматларини ривожлантириш муаммоларини бартараф килиш ва унга кенг имкониятлар яратиш зарур, яъни лизинг кийматини арзонлаштирадиган чора-тадбирларни ишлаб чикишни таказо этади. Сабаби Узбекистонда лизинг опе-рацияларини ривожлантириш учун катта салох,ият мавжуд. Республикада кишлок хужалиги техника ва мах,сулотларини

кайта ишлаш, енгил ва озик-овкат саноа-ти учун жих,озларга эх,тиёж энг юкори.

Бундай масалаларнинг х,ал этиб бо-рилиши йил дастурларининг мазмун-мох,иятини х,ам камраб олмокда. 2011 йил 7 февралда кабул килинган "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили" Дав-лат дастурида кичик бизнесни инвести-циялашни ривожлантириш буйича аник чора-тадбирлар белгиланган. Жумладан:

- модернизация, техник ва технологик кайта куролланишни амалга ошираётган микрофирмалар ва кичик корхоналарга солик кредитлари берилади;

- кичик бизнес субъектларининг па-тентланган янгиликни ишлаб чикаришга жорий этиш натижасида оладиган даро-мадлари 5 йилга соликка тортишдан озод килинади;

-кичик бизнес субъектларига банклар томонидан ажратиладиган кредитлар х,ажми 2011 йилда камида 1,3 мартага оширилади.

Айтиш мумкинки, Узбекистонда х,укукий база тобора мукаммаллаштири-лаётгани, валюта бозори либераллашуви ва лизинг хизматлари бозорининг ривож-ланган инфратузилмасини шакллантириб борилаётгани, малакали кадрларни тай-ёрлаш ва курсатилаётган хизматларни ахборот билан таъминлашни мужассам-лаштириб бориш лизингнинг жадал суръ-атларда усишига кулай шарт-шароитлар яратмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Лизинг фаолиятини ривожланти-ришни янада раFбатлантириш чора-тадбирлари т^рисида" ги Фармони. 2002 йил.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Лизинг фаолиятини раFбатлантириш чора-тадбирлари т^рисида" ги Фармони. 28 август 2002 йил.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 10 ноябрдаги ПФ-4051-сонли Фармони .Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами.-Тошкент. 2008.-№46.-Б.3-4

4. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг статистик маълумотлари.

5. "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик" йили давлат Дастури. 2011 йил.

6. Вахабов. А.В. Кичик бизнесни инвестициялаш: жах,он тажрибаси ва миллий ху-сусиятлар. Конференция материаллари туплами. 2011йил.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2011

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.