Научная статья на тему 'Иқтисодиёт ва таълим тизимидаги таркибий ўзгаришлар мамлакат мустақиллиги барқарорлигининг кафолати сифатида'

Иқтисодиёт ва таълим тизимидаги таркибий ўзгаришлар мамлакат мустақиллиги барқарорлигининг кафолати сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
787
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Отақулов О. Ҳ., Мирзакаримова М.

Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг тармоқ тузилишини ўзгартириш ва тубдан янгилаш унинг мустақиллиги ва тараққиётининг муҳим шарти ҳисобланади. Чунки собиқ иттифоқдан мерос бўлиб қолган тармоқ тузилиши бир ёқламаликка ва асосан, хом ашё, оралиқ маҳсулотлар ишлаб чиқаришга йўналтирилган эди. Бу албатта, республика иқтисодиётини марказга, бошқа собиқ иттифоқдош республикаларга боғлиқ ва тобе бўлиб қолишига олиб келган эди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Иқтисодиёт ва таълим тизимидаги таркибий ўзгаришлар мамлакат мустақиллиги барқарорлигининг кафолати сифатида»

г_16 ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ^ ч_ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА_)

Отак,улов ОД.

ФарFона политехника институти ректори

Мирзакаримова М.

ФарFона политехника институти

"Ик,тисодиёт" кафедраси доценти, и.ф.н.

ИКТИСОДИЁТ ВА ТАЪЛИМ ТИЗИМИДАГИ ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАР МАМЛАКАТ МУСТАКИЛЛИГИ БАРКАРОРЛИГИНИНГ КАФОЛАТИ СИФАТИДА

Узбекистон Республикаси иктисодиётининг тармок тузилишини узгартириш ва тубдан янгилаш унинг мустакиллиги ва тараккиётининг муцим шарти цисобланади. Чунки собик иттифокдан мерос булиб колган тармок тузилиши бир ёкламаликка ва асо-сан, хом ашё, оралик мацсулотлар ишлаб чикаришга йуналтирилган эди. Бу албатта, республика иктисодиётини марказга, бошка собик иттифокдош республикаларга ботик ва тобе булиб колишига олиб келган эди.

Бундай иктисодиёт алохида респу-бликаларни иктисодий жихатдан марказга карамликда тутиб туриш ва эр-кин фаолият учун тускинлик килишга каратилган эди. Республикамиз Прези-денти Ислом АбдуFаниевич Каримов мустакилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб иктисодиётдаги чукур таркибий узгаришларни иктисодий ислохотларнинг мухим йуналиши сифатида белгилади, узининг "Узбекистон - бозор муносабатла-рига утишнинг узига хос йули", "Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида", "Узбекистон XXI асрга интилмокда" каби асарларидан тортиб, "Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлашти-риш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох, этишдир", "Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимизнинг хаёт даража-сини юксалтириш - барча демократик ян-гиланиш ва иктисодий ислохотларнинг пировард максадидир", "Асосий вазифа-миз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир", "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фа-

ровонлигини оширишга хизмат килади", деган асарларида хамда "Мамлакати-мизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти-ни ривожлантириш концепцияси"да давлат мустакиллигимизни иктисодий жихатдан янада мустахкамлашдаги унинг ахамиятини, ислохотларнинг хар бир боскичига те-гишли чора-тадбирларни курсатиб бер-ди: "...карийиб йигирма йиллик мустакил тараккиётимиз мобайнида ... тарихан киска бир даврда юртимиз янги ва улкан мар-раларни кулга киритди, бунинг натижаси-да мамлакатимизнинг киёфаси бутунлай узгариб, жахон хамжамиятидаги урни ва нуфузи ошиб бормокда"1.

Келтириб утилган асарларда пахта яккахокимлиги ва унинг салбий окибатлари тахлилига кенг урин берилган. Дархакикат, маъмурий -буйрукбозлик тизими даври-да такрор ишлаб чикариш нисбатлари-

1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Т.: "Узбекистон", 2010. 5-6-бетлар.

нинг к,упол равишда бузилиши ижтимоий -иктисодий окибатларни келтириб чикарди. Бу мах,аллий иктисодиётни кайта куриш ва саноат куч-кудратини ошириш вазифала-рини устувор х,ал килишда уз ифодасини топди.

Мамлакат ялпи мах,сулоти кийматининг таркибида карийбуч чораги ишлаб чикариш воситалари ишлаб чикариш сох,асига туFри келди. Бу ах,оли учун мулжалланган товар-лар х,ар бир сумига уч сумлик машина, металл, ёкилFи, барча ишлаб чикариш воситалари туFри келишини билдиради. Мазкур нисбатлар иктисодиёт таркибининг нотуFри шаклланишини ифодалайди, окибатда ис-теъмол сох,аси ривожланишининг чеклани-ши, ресурс салох,иятида унинг паст х,иссаси, талаб ва таклиф уртасидаги мувозанатнинг бузилиши каби салбий жараёнлар кузатил-ди. Бу эса уз навбатида, ишловчиларнинг мех,нат мотивациясини, мех,нат фаоллиги-ни пасайтирди, иктисодиётдаги самарадор-лик камайди.

Узбекистон бошка иттифокдош респу-бликалар катори уша пайтда амалда булган инкирозни тулик бошдан кечирди, уни тула асос билан таркибий, деб номлаш мумкин.

Марказнинг таркибий сиёсати иттифок ичидаги ижтимоий мех,нат таксимотини шундай белгиладики, республика-лар, айникса, Марказий Осиё минтакаси иктисодиётини уларда мавжуд бой таби-ий - хом ашё ресурсларини х,исобга олиб, хом ашё етказиб берувчилар сифатида их-тисослаштирди. Узбекистон бозор тизимига утиш билан мустакил ривожланиш йулини бошлаган даврда иктисодиётнинг ана шундай бир томонлама ихтисослаштирилиши-га эга эди.

Адолат юзасидан таъкидлаш жоизки, республика иктисодиёти иттифокда булган йилларда кишлок хужалиги сох,асида пахта ишлаб чикаришни (алох,ида йилларда 6 млн. тоннагача) куп мартага ошир-ди, саноатда, асосан, мах,аллий минерал - хом ашё ресурсларига асосланган янги тармоклар пайдо булди ва мах,сулот х,ажми анча ошди. Буларнинг х,аммаси республи-кага хос хусусиятларни узида мужассам-лаштиради. Таркибан бу ривожланиш ре-спубликанинг миллий манфаатларига жа-воб бермайди. Кишлок хужалиги ва саноат ишлаб чикариши тармоклари "туплами", улардан айримларининг ривожланиш да-ражаси ва суръатлари мамлакатни ижтимоий - иктисодий ривожлантириш та-

лабларига жавоб бера олмади. Хужалик тармокларини таркибий бирлаштириш, уларни х,удудий жойлаштириш марказ халк хужалиги мажмуасининг таркибий кисми сифатида курилган х,амда бутун иктисодиёт иттифок манфаатлари ва вазифаларига буйсундирилган эди. Республикада вужуд-га келган макроиктисодий вазият шундай сиёсатни акс эттирдики, бунинг натижаси-да у амалда арзон хом ашё, стратегик минерал ресурслар етказиб берувчиси ва тайёр мах,сулотни сотиш бозорига айланиб колди.

Буларнинг х,аммаси нималарда аник ифодаланди? Биринчидан, республика бой табиий, хом ашё, мех,нат ресурсларига эга булгани х,олда ишлаб чикариш истеъмо-ли учун мулжалланган товарларнинг 65% гачасини бошка республикалардан кири-тишга мажбур булди. Нефть (8 млн. тон-нагача), кора металлар, пахта, кимё ва ма-шинасозлик саноати тайёр мах,сулоти кат-та х,ажмларда ташиб кетилди. Хаётий мух,им озик-овкат мах,сулотлари булган дон, гушт, канд ва х,.к. лар х,амда халк истеъмоли то-варларининг кенг доираси эса импорт килинди.

Иккинчидан, республика иттифокда пахта хом ашёсининг асосий ишлаб чикарувчиси х,исоблангани х,олда пиро-вард мах,сулот олиш (газлама, тикувчилик буюмлари) учун факат 10-12% толани узида кайта ишлаган, холос. Колган х,аммаси марказ ташки савдо режаларига мувофик, хо-рижий мамлакатларга сотилган. Натижа-да технологик жих,атдан пахтани кайта иш-лаш ягона цикли боскичлари уртасидаги х,озиргача таъсир курсатаётган номутаноси-блик вужудга келди: пахта хом ашёсини ишлаб чикариш ва уни толага бирламчи кайта ишлаш нисбатан етарли даражада ривож-лангани х,олда, ип йигирув - тукув ва тикувчилик ишлаб чикариши каби боскичлар, илгари кайд этилганидек, 10-12% дан куп булмаган толани кайта ишлаш имконияти-ни берди. Тайёр мах,сулот савдоси хом ашё савдосига караганда, фойдалирок эканли-ги х,исобга олинса, республикада вужудга келган бундай номутаносиб таркибий тузилиш туфайли катта иктисодий зарар курилганлиги аён булади. Бу бир томондан, бошка томондан - тукимачилик ва тикувчилик ишлаб чикаришини ривожлантириш - бу кушимча ишчи уринлари, демакдир. Бу ортикча мех,нат ресурсларига эга булган республика учун жуда мух,им.

Учинчидан, саноатнинг купгина тармоклари тугалланган технологик циклга эга ишлаб чикариш сифатида вужудга кел-ди. Бу ерда ишлаб чикариш бирламчи кайта ишлаш ва яримфабрикатлар тайёрлаш боскичида якунланади. Масалан, кимё, металлургия ва бошка ишлаб чикаришларда

- нитрон, капролактам, кимё толаси, кора, рангли ва кимматбахо металлар ишлаб чикариш даражасида технологик жараён тухтатилади.

Туртинчидан, республикада

иктисодиётни ривожлантиришнинг устувор аграр йуналиши юзага келди. Бу эса кишлок хужалигига боFлик баркарор иктисодий усишни таъминлаш вазифасини куйди. Унинг ишлаб чикариш фаолияти натижа-лари иклим шароитларига боFлик равишда жиддий тебранишларга тортилди.

Бешинчидан, республика ривожлан-ган инфратузилма тизимига эга булмади. Вахоланки, бундай тизим ишлаб чикариш

- молиявий мажмуанинг ривожланишига хамда жамият аъзоларига маданийлашган хизмат курсатилишига кулайрок шароитлар яратиб бериши мумкин эди.

Бундан ташкари, кайд этилган ва бошка омиллар республикага мерос булиб колган иктисодиёт таркиби деформацияланган хужалик белгиларига эга булганлигидан да-лолат беради.

Республикада мустакиллик кулга кири-тилиши билан иктисодиётнинг тармок ва худудий таркибини тубдан кайта куриш, ишлаб чикариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантиришда йул куйилган номута-носибликларни тугатиш, халк хужалигининг хом ашёга йуналтирилганлигидан воз ке-чиш зарурияти аникланди.

Узбекистоннинг иктисодий

мустакиллигини таъминлаш унинг бой ре-сурсларга эга эканлигини хисобга оладиган таркибни яратишдир.

Мавжуд номутаносибликларни тугатиш ва чукур таркибий ислохотларни амалга ошириш макроиктисодий баркарорликка эришиш, баркарор иктисодий усишни таъминлаш, жахон иктисодий тизимига интеграциялашиш асосий шартлари-дан бири булиб колди. Шу сабабли мам-лакатда мустакилликка эришиш билан таркибий ислохотлар, мазкур мухим муаммо-ни муваффакиятли хал килиш вазифала-ри ва асосий йуналишларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш давлат сиёсатининг маз-мунини ташкил этади. Ислохотларнинг

дастлабки кунларидан бошлаб стратегик жихатдан мухим вазифа, яъни радикал таркибий узгаришлар учун кандай ва кайси йуналишларни белгилаш зарур, деган вазифа куйилди. Буни хал килиш устидан жа-вобгарлик иккита мухим холат билан бел-гиланади:

Биринчидан, жахон иктисодий ан-дозалари талабларига мувофикликни, яъни иктисодиётнинг жахон бозоридаги ракобатбардошлигини таъминлаш зарур-лиги билан;

Иккинчидан, иктисодий усишни, де-макки, мамлакат ижтимоий ривожланиши баркарорлигини таъминлаш билан.

Иктисодиётни таркибий кайта куришнинг концептуал йуналишларини танлаш у амалга ошириши мумкин булган ислохотлар ва-зифаларидан хамда тамойилларидан ке-либ чикиши керак. Вазифалар, энг аввало, иктисодиёт таркибининг совет тузумидан мерос булиб колган камчиликлари билан белгиланади.

Уз куламлари ва ижтимоий-иктисодий ахамияти буйича вазифалар йирик молиявий ва моддий маблаFларни, жиддий таш-килий ишларни талаб килади. Шу сабабли принципиал шароитларни окилона ишлаб чикмасдан туриб, куйилган вазифалар-ни асослаш мумкин эмас.

Республика иктисодиётини таркибий кайта куришнинг асосий принципиал шарти давлатнинг бу жараёнда фаол иштирок этишидир. Таркибий ислохотлар - иктисодиётни ислох килиш бутун жа-раёнининг мухим таркибий кисмидир. Бу ерда давлат мазкур жараённинг ташаббу-скори ва ташкилотчиси сифатида чикади. Жахон тажрибаси курсатишича, максадга йуналтирилган таркибий сиёсатни амалга оширишда давлатнинг роли жуда катта.

Давлат марказлашган молиявий маблаFларнинг асосий тасарруф этувчи-си сифатида хорижий инвестициялар-ни жалб килиш ташкилотчиси булиб, иктисодиёт устувор тармокларини ри-вожлантириш учун, янги истикболли ишлаб чикаришларни ташкил килиш учун зарур имтиёзли шароитларни яратади. Давлатнинг ташкилотчилик ролисиз нефть ва газ янги конларини, минерал - хом ашё ре-сурсларини узлаштириш, уз автомобилла-рини ишлаб чикаришни ташкил этиш, са-молётсозликни ривожлантириш ва бошка лойихаларни амалга ошириб булмас эди.

Устувор, истикболли тармокларни тан-лаш иккинчи мухим шарти булиб, улар иктисодиётни ривожлантириш, мухим иж-тимоий - иктисодий вазифаларни хал килиш учун асос булиши зарурлигидир. Куп сон-ли лойихалар буйича куч ва маблаFларнинг сочилиб кетишига йул куйиб булмайди.

Учинчи шарт хам катта ахамиятга эга: кадрларни кенг микёсда тайёрлаш, улар-ни укитиш ва кайта укитиш, ишчилар ма-лакасини ошириш зарурлиги, бу янги тармокларнинг яратилиши, амалдаги кор-хоналарни кайта шакллантириш, янги тех-нологияларни жорий этиш кабилардир.

Давлат сиёсати иктисодиёт таркибини узгартиришга ва шу асосда республиканинг иктисодий ва сиёсий мустакиллигини хамда халкнинг муносиб турмуш шароитларини таъминлашга кодир, мутлако янги хужалик мажмуасини яратишга каратилгандир.

Куйилган вазифаларга мувофик, иктисодиётдаги таркибий узгаришларнинг асосий йуналишлари хам ишлаб чикилган.

Биринчидан, кишлок хужалиги ишлаб чикариши таркибини кайта куриш. Республиканинг куплаб тармок ва корхонала-рининг фаолияти, бутун ахолининг фаро-вонлиги куп даражада кишлок хужалиги ишлаб чикаришига боFлик. Шу сабабли кишлок хужалигидаги иктисодий ва таркибий муносабатларни ислох, килишга катта ахамият берилмокда. Энг аввало, пахта яккахокимлигини тугатишга каратилган экин майдонларини камайтириш ва дон мустакиллиги муаммосини хал килиш ман-фаати йулида Fаллачиликка мулжалланган экин майдонларини купайтириш талаб килинди. Ислохотларгача булган давр-да пахта экин майдонлари 2 млн. га дан ортикрокни ташкил этарди, айни пайтда барча турдаги дон экинлари 880 минг га ерларга экиларди. Кейинги йилларда пахта билан банд ерлар 1,5 млн. га даражаси-да баркарор урнатилди. Бунда факат дон экинлари экиладиган ерлар 1580 минг га гача, жумладан, суFориладиган майдонлар купайтирилди. Пахта билан бир каторда, дон ишлаб чикариш кишлок хужалигига ихтисослашган тармоклардан бири булиб колди. Бундан ташкари, картошка ва бошка озик-овкат экинлари ишлаб чикариш кен-гайтирилди.

Иккинчидан, саноатдаги таркибий узгаришлар давлат сиёсатида кузланган усту-ворликларга мос келади ва ракобатбардош таркибни шакллантириш вазифасини хал

этишга каратилган. Бу узгаришлар, энг аввало, республиканинг ёк1илFи - энергетика мустакиллиги муаммосини таъминлади. Кукдумалок ва Мингбулок сингари кучли конларнинг узлаштирилиши 1997 йилдаёк 8 млн. тонна нефть ва газ конденсати ишлаб чикаришга имкон берди, бу томонларнинг уни харид килиши муаммосини амалда х,ал этди. Йилига 2,5 млрд. тонна1 х,ажмда газ конденсатини кайта ишлашни кузда тутади-ган Бухоро (Коровулбозор ш.) нефтни кайта ишлаш заводининг ишга тушиши х,амда ФарFона нефтни кайта ишлаш заводини ре-конструкциялаш бензин ишлаб чикаришни анча купайтириш, авиация ёкилFиси, минерал ёFларни ишлаб чикаришни узлаштириш имконини берди. Республикага нафакат ички эх,тиёжларни кондириш, балки нефть ва газ конденсатининг экспортини устириш имкониятини х,ам яратди.

Нефть-газ саноатини ва республика бутун иктисодиётини ривожлантиришда Мар-казий Осиёда полиэтилен ва суюлтирилган газ ишлаб чикариш буйича йирик Шуртан (Кашкадарё вилояти) газ-кимё мажмуаси-нинг курилиши ва ишга туширилиши билан боFлик равишда катта истикболлар очилмокда.

ЁкилFи - энергетика мажмуаси янги элек-тростанцияларнинг энергия кувватлари билан тулдирилмокда: Янги Ангрен ГЭС да куввати 300 млн. кВт ли энергия блоки курилишга киритилди, Марказий Осиёда йирик Толимаржон ГРЭС ининг 800 минг кВт кувватга эга булган биринчи блокининг курилиши тугалланмокда. (Унинг умумий куввати 3,2 млн. кВт ни ташкил килади).

Учинчидан, кишлок хужалиги ма-шинасозлиги, электротехник, электрон тармоклар, самолётсозлик ва бошка шу сингари юкори кушилган кийматли, илFор фан сиFимли ишлаб чикаришларни янги техник ва технологик асосда устувор ривожлантириш халк хужалиги мажмуа-си тармок таркибини такомиллаштириш-нинг мух,им йуналиши булиб колди. Пахта мажмуаси ва бошка кишлок хужалиги тармоклари учун машина ва механизмлар ишлаб чикарадиган кишлок хужалиги ма-шинасозлиги республика машинасозлик мажмуасида узига хос мавкени эгаллайди. Уни илFор хорижий фирмалар: Америка "Кейс корпорейшн", немис "Лемкен", "Кро-

1 Данилов А.С., Юлдашев З.Ю. Национальная экономика. - Т.: «Янги аср авлоди», 2003. С 138.

не" ва бошка фирмалар билан х,амкорликда ривожлантириш Дастури ишлаб чикилган.

Республикада мутлако янги х,исобланган автомобилсозлик, микробиология, канд ишлаб чикариш каби тармоклар яратилди ва муваффакиятли амал килмокда. Шундай ишлаб чикаришларни мах,аллийлаштиришни кенгайтириш ва чукурлаштириш муаммоси катта ах,амият касб этиб, улар буйича бут-ловчи жих,озлар ва материаллар мамлакат ташкарисидан олиб келинмокда.

Ягона мажмуада узаро боFланган ишлаб чикаришларни ривожлантириш бар-ча турдаги ресурслар, мах,аллий хом ашё-дан самаралирок фойдаланишга х,амда янги ишчи уринларининг яратилишига ёр-дам беради. Бу машинасозлик мажмуаси-ни таркибий такомиллаштиришнинг мух,им йуналиши булиб колади.

Туртинчидан, таркибий узгаришларнинг яна бир мух,им йуналиши кимё ишлаб чикаришидаги узгаришлардир. Ушбу сох,ани ривожлантириш, энг аввало, кишлок хужалигига хизмат курсатишга - уни минерал уFитлар, усимликларни х,имоялаш во-ситалари ва бошкалар билан таъминлаш-га каратилган. Бунинг учун республикада газ, газ конденсати, нефть, олтингу-гурт (кумуш), фосфоритлар каби фойдали казилмаларнинг катта табиий зах,иралари мавжуд.

Мамлакатда 1998-2002 йиллар даври-да кимё саноатини ривожлантириш Дастури амалга оширилди. Амалдаги кор-хоналар каторига янгилари кушилмокда: Кизилкум фосфорит комбинати, Кун*ирот сода заводи, Шуртан газ-кимё мажмуаси ва бошкалар.

Бешинчидан, республика саноатини ри-вожлантириш дастурларида курилиш ма-териаллари ишлаб чикариш ва кайта ишловчи саноат тармоклари х,ам усту-вор тармокларга киради. Республикада амалга оширилаётган кайта ишлаш тармоклари корхоналарини техник кайта куроллантириш, енгил ва озик-овкат сано-ати янги корхоналарини ташкил килиш жа-раёнлари кишлок хужалиги хом ашёсининг мух,им турлари - пахта, ипак, озик-овкат, узумчилик мах,сулотлари х,амда сифатли ис-теъмол товарлари ишлаб чикаришни таъ-минлашга каратилган. Айникса, ип йиги-риш, тукимачилик, трикотаж, тикувчилик каби ишлаб чикаришнинг мех,нат сиFимли тармокларини ривожлантиришга катта эъ-тибор каратилмокда. Шу билан боFлик ра-

вишда республикада кайта ишланадиган пахта толаси х,иссасини 28-30% гача етка-зиш - иктисодиётни ривожлантиришнинг мух,им омили х,исобланмокда.

Республикада мавжуд тукимачилик са-ноати корхоналарига кушимча Нукус, Самарканд, Наманган ва бошка шах,арларда янги мажмуалар курилишга топширилди. Лойих,а куввати 17 минг тонна ва 10 млн. погон метр калава ипга эга булган, экспорт-га йуналтирилган "Кобул-Туйтепа Текстиль" (Тошкент вилояти) узбек - Жанубий Корея кушма корхонаси х,амда тайёр буюмлар ишлаб чикариш учун "Каштекс" узбек-туркия мажмуаси сингари йирик тукимачилик корхоналарининг курилиши ва фойдаланишга топширилиши республиканинг катта ютуги х,исобланади. Тукимачилик ишлаб чикаришининг факат ушбу икки гиганти 5 минг кишидан ортик ишчи кучини иш билан таъминлайди.

Олтинчидан, ишлаб чикариш ин-фратузилмаси тармоклари, жумладан, мух,андислик коммуникациялари тизими, транспорт ва алока тармоклари х,ам усту-вор ривожланишга эга булмокда. Республикада темир йулларнинг янги турлари курилди, уларни электрлаштириш да-вом эттирилмокда. Транспорт барча тур-ларининг х,аракатчан таркиби парки янгиланмокда. Мамлакат учун катта, стра-тегик ах,амиятга эга булган Тошкент - Уш автойули, "Камчик" ва "Резак" довонида тоннеллар курилиши муваффакиятли якун-ланди.

"Узбекистон х,аво йуллари" миллий авиа-компанияси республика транспорт мажмуаси тизимида мух,им урин тутади. У замо-навий авиалайнерлар билан жих,озланган ("Боинг - 767", "А-310", -85") жа^он авиация х,амкорлигига интеграциялашди ва жах,оннинг етакчи авиакомпаниялари би-лан ракобатлашмокда.

Бундан ташкари, телекоммуникация тармоFи ва алокасини ривожлантиришга мух,им ах,амият берилмокда. Уларни ри-вожланиш даражаси буйича якин вактлар ичида халкаро стандартлар талабларигача кутариш вазифаси куйилмокда. Телекоммуникация сох,асида "Сименс" немис фир-маси ва "СТЕТ Интернейшнл" итальян фир-маси билан республиканинг шах,арлараро ва халкаро телекоммуникация тармоFидан фойдаланиш ва ривожлантириш буйича кушма корхоналар ташкил этилди.

Еттинчидан, таркибий сиёсатни амал-га оширишда иктисодиёт худудий тарки-бини янада такомиллаштириш масалалари хам мухим ахамият касб этади. Тахлилларга кура, республиканинг вилоятлари уртасида иктисодий ривожланиш даражаси буйича жиддий тафовутлар аникланди. Кучсиз ри-вожланган минтакалар иктисодиётида иш-лаб чикарувчи кучларни жойлаштириш хамда табиий ва мехнат ресурсларидан комплекс фойдаланишга эришиш бораси-даги худудий номутаносибликларни барта-раф килиш ахоли турмуш даражасини ке-скин ошириш учун хам асос яратади.

Бозор муносабатлари ривожланишининг мазкур боскичида бошланган иктисодиёт сохасини эркинлаштириш таркибий кайта куриш жараёнини хам узига тортади. Жа-раённи амалга оширишда оFирлик мар-кази бевосита корхонага аралашиш оркали секин-аста номарказлашиши ке-рак булиб, улар корхонани техник кайта куроллантириш масалаларини мустакил хал килишлари, бозор инфратузилмасини хисобга олган холда уз ишлаб чикариши профилини аниклашлари зарур.

Узбекистон Республикаси ФА ИИ ил-мий маърузасида таъкидланганидек, иктисодиётнинг прогрессив таркиби - бу тармок ва фаолият турлари булиб, улар ишлаб чикаришга фан-техника тараккиётини жорий этишни, иктисодий усиш баркарор суръатларига унинг мувозанати шароити-да эришиш имконини берадиган ишлаб чикариш ресурсларининг окилона истеъ-молини таъминлайди.

Озик-овкат ва бошка истеъмол товарлари ишлаб чикаришни

кенгайтиришни рaFбaтлaнтириш буйича кабул килинган дастурларда мамлакатимиз ишлаб чикариш корхоналари учун кенг куламли рaFбaтлaнтириш тизими назарда тутилган. Жумладан, улар учун 2012 йилнинг 1 январигача куйидаги солик ва божхона имтиёзлари берилмокда:

• гушт ва сутни кайта ишлашга ихтисослашган микрофирма ва кичик корхоналар учун бушаган мaблaFлaрни ишлаб чикаришни техник кайта жихозлаш ва модернизация килишга максадли равишда йуналтириш шарти билан ягона солик тулови ставкасини 50 фоизга кискартириш;

• тайёр ноозик-овкат товарларининг муайян турларини ишлаб чикаришга ихтисослашган корхоналарни фойда ва

мулк соликларидан, микрофирма ва кичик корхоналарни ягона солик туловидан озод килиш.

Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 ян-вардаги №ПК-1050 сонли карори билан тасдикланган ноозик-овкат халк истеъмоли моллари айрим товар гурухларини ишлаб чикарувчилар учун куйидаги имтиёзлар ва преференциялар кузда тутилган:

• Фойда солиFи, мулк солиFи, ки-чик корхона ва микрофирмалар учун ягона солик туловидан, Республика йул жамFармасига мажбурий ажратмалардан озод этиш;

• Импорт килинадиган ноозик-овкат халк истеъмол моллари ишлаб чикаришида фойдаланиладиган асбоб-ускуналар, бут-ловчи буюмлар, Республикада ишлаб чикарилмайдиган хом-ашё хамда матери-алларни божхона туловларидан (божхона расмийлаштирувчи йиFимлардан ташкари) озод этиш;

• Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамаси томонидан тасдикланган руйхатларга киритилмаган ноозик-овкат халк истеъмол молларини ишлаб чикаришда зарур булган хом-ашё, материаллар ва фур-нитураларни импорт килишда божхона де-кларацияси кабул килинган кундан бошлаб, божхона туловларини (божхона расмийлаштирувчи йиFимлардан ташкари) 60 кун-гача булган муддатга узайтириш.

Узбекистоннинг таркибий узгаришлар борасидаги сиёсатининг муваффакияти давлат ва жамиятнинг барча сохалардаги, шу жумладан, таълим тизимидаги чукур ислохотлар билан боFлик. Узбекистон Республикаси давлат мустакиллигига эри-шиб, иктисодий ва ижтимоий ривожла-нишнинг узига хос ва мос йулини танла-ши кадрлар тайёрлаш тузилмаси ва маз-мунини кайта ташкил этишни хаётий за-руратга айлантирди. 1992 йилда "Таълим туFрисида" ги конуннинг кабул килиниши ушбу йуналишдаги биринчи ва жуда мухим кадам булди. Ушбу конунда таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий та-мойиллари белгилаб куйилган.

"Таълим туFрисида" ги конун кабул килингандан сунг янги укув режалари, да-стурлари, дарслик ва кулланмалар яратиш-га киришилди. Таълим муассасаларини ат-тестациядан утказиш ва аккредитациялаш йулга куйилди. Айни вактда янги турдаги таълим муассасалари ташкил этила бош-

ланди.Олий укув юртларида кадрлар тай-ёрлашни марказлаштиришдан худудий йуналишга утказиш чора-тадбирлари курилди. Укув юртлари тармоFи кенгайди, университет таълими ривожланди.

Иктидорли болалар ва укувчи ёшлар-ни хар тарафлама куллаб-кувватлаш дав-лат сиёсати даражасига кутарилди. Истеъ-додли усмир ва кизларни излаб топиш, уларга кумаклашиш, уларнинг кобилияти ва истеъдодини устириш буйича мах-сус жамFармалар ташкил этилди. Шунга карамасдан, амалга оширилган узгаришлар кадрлар тайёрлаш сифатини ошириш, мам-лакатни ижтимоий - иктисодий ривож-лантириш талабларига мувофик булишини таъминлай олмади. Айникса, кадрлар тайёрлаш тизими Узбекистон Республика-сида амалга оширилаётган демократик узгаришлар ва бозор ислохотлари талабларига мувофик эмаслиги яккол кузга таш-ланди.Таълим муассасаларида укув жара-ёнининг моддий-техник асоси бугунги кун талабларига жавоб бермай колди. Шу би-лан бирга, уларда юкори малакали педагог кадрлар, хозирги давр талабларига жавоб берадиган укув-услубий ва илмий адабиёт-лар жуда кам эканлиги аён булди. Таълим тизими, фан ва ишлаб чикариш уртасидаги пухта узаро хамкорлик ва фойдали инте-грациянинг мавжуд эмаслиги кадрлар тайёрлаш тизимидаги энг жиддий камчили-клардан бири эди.

Ана шундай шароитда Узбекистон Респу-бликаси Президенти И.А.Каримов ташаб-буси ва бевосита рахбарлиги остида 1997 йилдан бошлаб "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" ишлаб чикилди ва изчил амалга оширишга киришилди.

Узбекистонда биргина "2010 - барка-мол авлод йили" Давлат дастурида белги-ланган комплекс чора-тадбирларни ба-жариш учун барча молиялаш манбалари хисобидан 8 трлн. сум атрофидаги маблаF, жумладан, 1,8 трлн. сум давлат маблаFлари, тижорат банкларининг 3,3 трлн. сумлик кредитлари ва масъул ижрочиларнинг 2,7 трлн. сумдан ортик маблаFларини йуналтириш мулжалланган1. Жахон моли-явий - иктисодий инкирози шароитларига карамасдан амалга оширилаётган бундай

1 Кар имов И. А. Асосий вазифамиз - ватан тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Тошкент, "Узбекистон", 2010. 75-бет.

тадбирлар келажакда уз самарасини бера-ди.

Узбекистон таълим тизимида берилаёт-ган билимлар ва касбий куникмаларнинг мазмуни, мутахассислар тайёрлаш тарки-бини куп жихатдан ишлаб чикаришнинг ин-новацион янгиланиши ва бутун жамият талабларига жавоб берадиган тарзда ислох килишни давом эттириш керак. Дарсли-клар куп, аммо узининг илмий мохиятига кура эскирган, ёки унча яхши булмаган илмий нашр хисобланади. Бозорга хизмат курсатиш буйича битирувчи- мутахассис-ларнинг (иктисодчилар, юристлар, мар-кетологлар ва х.к.) ортикча тайёрлани-ши натижасида уларнинг куплари олин-ган мутахассислиги буйича иш топа ол-май колмокдалар. Шу билан бир каторда, мухандислик ва агрономлик мутахассис-ликлари буйича укувчилар сони кескин кискарди. Укитувчилар иш хакини ошириш ва мактабларни интернетга улаш муаммо-лари таълим сохасидаги миллий лойихалар доирасида хал килинади. Таълим дастурла-ри узгартирилди ёки энг макбул даражага келтирилди. Инновацион бозорда етарли касбий тайёрланишга эга булган олимлар, конструктор-инженерлар, технологлар, тех-никлар, малакали ишчилар оддий етишмов-чилиги туфайли техника янги авлодларини узлаштириш мумкин булмай колди. Мехнат ресурсларининг ортикчалигини мехнат эмигрантлари хисобига бир мунча барта-раф килишга эришилмокда. Давлат хизмат-чилари, иккинчи профессионал мутахассис-лик олишни хохловчиларни укитишга бюджет харажатларини молиялаштиришдан воз кечмаслик зарур. Чунки давлат хизматчила-рининг касбий даражасини ошириш, уларнинг купчилигига махсус бошкарув маълу-моти бериш стратегик онгнинг кучайиши-га хамда кабул килинаётган карорларнинг юкори самарадорлигига олиб келади. Малакали ишчи кучи такчиллиги муаммо-си хал этилмаса, инновацион-технологик бурилиш, иктисодий усиш ва мамлакат хаётидаги илFор таркибий силжишлар -тухтаб колиши мумкин.

Малакали ишчи кучининг такчиллиги барча сохаларда ишловчилар мехнатининг унумдорлиги ва касб-корлик даража-си усиши хамда бозор инфратузилма-си сохаси учун мутахассисликлар буйича иш жойларини кискартириш, касбий таълим таркибини узгартириш хисобига инновацион - инвестицион ва истеъмолчилик

сохалари фойдасига касбий таълим тарки-бини узгартириш билан копланиши зарур.

Таълим тизимини ривожлантиришнинг "Миллий дастури" таълимдаги инкирозни бартараф килиш ва инкилоб олиб бориш-га, жах,он цивилизациясининг инсонпар-вар - ноосфера шароитларига татбикан унинг инновацион трансформациясига, Узбекистоннинг янги таълим Fоясини шак-ллантириш ва амалга оширишдаги етак-чилигига каратилган. Бундай узок муд-датли стратегиянинг асосий жихатлари куйидагилар:

1. Таълим тизимини ривожлантиришнинг узок муддатли истикболи куйидагиларни хисобга олади:

• Узбекистон ахолиси сони ва ёш тар-кибининг узгариши;

• Инновацион - технологик бурилиш ва иктисодиёт таркибидаги узгаришлар ша-роитида ишловчилар касбий таркибидаги силжишлар;

• Хозирги ва янги авлодлар томони-дан постиндустриал илмий Fояларни ило-жи борича тула хажм ва киска муддатлар-да узлаштириш зарурлиги, бу эса кишилар-нинг такрор ишлаб чикариш ва хаёт фао-лияти янги шароитларига жадал мослашиш имкониятини беради;

• Постиндустриал илмий Fояларни тез узлаштириш, ёш авлодда инновацион рухни юзага келтириш учун ахборот йулларидан фойдаланиш эхтиёжлари;

• Узлуксиз таълим тизими ва масофа-вий укитишнинг ривожланиши.

2. Олий давлат даражасида таълим тизимини ривожлантириш стратеги-ясида иктисодиёт эхтиёжларини хисобга олиб, таълим тизимини ислох, килишнинг максади ва йуналишлари куйидагича бел-гиланган булиши керак: уни узок муддатли истикболда ривожлантириш асосий курсаткичлари; мазмуни ва ахборот - технологик асосини инновацион янгилаш та-

мойиллари; укитувчилар таркибини тайёр-лаш ва кайта тайёрлаш йуналишлари; таъ-лимнинг ташкилий шакллари; фан ва таъ-лимни интеграциялаш усуллари.

3. Таълим сохасида миллий дастур ва унинг вактинчалик доираларини кенгай-тириш. Укитиш мазмунини яхшилаш, ахборот йулларини таълим патенти билан тулдириш, мамлакатнинг инновацион - технологик ва ижтимоий - иктисодий ривож-ланишини хисобга олиб, кадрларни тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини оши-риш таркибини узгартириш.

4. Таълим сифатини ошириш учун интернет ва телевизион хабарлардан фаол фойдаланиш, миллий таълим ахборот тармоFини, интернет сайтлари ва порталла-рини, таълим теледастурларини шакллан-тириш.

Шу асосда масофавий укитишни ривожлантириш янги Fоя, янги билим ва куникмалар унсурларини танлаб узлаштириш имкониятини беради.

5. Иммигрантлар учун таълим тизимини шакллантириш, шу жумладан, чет элга чикиш учун хорижий тилларни ва зарурий ихтисосликни ургатишни хамда янги яшаш ва иш жойи буйича фаол кайта тайёрлаш ва укитишни ташкил килиш.

6. Глобал таълим инкилобида нафакат Узбекистон олий укув юртларида хорижий мутахассислар ва педагогларни укитиш оркали, балки МДХ давлатлари ва бу-тун дунё мамлакатларида укув юртлари очиш ва улар учун укитувчилар тайёрлаш йули билан хамда чет тилларида масофавий укитишни ташкил килиш йули билан хам фаол иштирок этиш. Бу Узбекистоннинг таълим хизматлари экспортидан оладиган даромадларини куп мартага оширади ва чет элликлар билан ишлашни яхшилашга ёрдам беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Т.: "Узбекистон", 2010.

2. Данилов А.С., Юлдашев З.Ю. Национальная экономика. - Т.: «Янги аср авлоди», 2003.

3. Каримов И. А. Асосий вазифамиз - ватан тараккиёти ва халкимиз фаро-вонлигини янада юксалтиришдир. - Тошкент, "Узбекистон", 2010.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.