Научная статья на тему 'Ўзбекистон иқтисодиёти мустақил тараққиётининг муҳим натижалари ҳамда истиқболли йўналишлари'

Ўзбекистон иқтисодиёти мустақил тараққиётининг муҳим натижалари ҳамда истиқболли йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3077
236
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИқТИСОДИЁТ / ИСЛОҳОТЛАР / БАРқАРОРЛАШТИРИШ СИЁСАТИ / ИқТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ қИЛИШ / МОДЕРНИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ / MODERNIZATION OF THE ECONOMY / ЯЛПИ ИЧКИ МАҳСУЛОТ / ИНВЕСТИЦИЯЛАР / ЭКОНОМИКА / ECONOMY / РЕФОРМА / REFORM / СТАБИЛИЗАЦИОННАЯ ПОЛИТИКА / STABILIZED POLICY / ВАЛОВЫЙ ВНУТРЕННЫЙ ПРОДУКТ / GROSS DOMESTIC PRODUCT / ИНВЕСТИЦИИ / INVESTMENTS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абулқосимов Ҳасан Пирназарович

Мақолада Ўзбекистон иқтисодиётининг мустақиллик йилларида ривожланишининг энг муҳим натижалари ва 2016-2030 йиллардаги истиқболли йўналишлари ёритилган.В статье освещены основные итоги развития экономики Узбекистана за годы независимости и перспективные направления её развития на 2016-2030 годы.Basic resume of the development of Uzbekistan during independence and perspectivedirections of its growth in the years 2016-2030.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон иқтисодиёти мустақил тараққиётининг муҳим натижалари ҳамда истиқболли йўналишлари»

Абул^осимов ^.П.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори

УЗБЕКИСТОН ИКТИСОДИЁТИ МУСТА^ИЛ ТАРАКДИЁТИНИНГ МУХ,ИМ НАТИЖАЛАРИ ^АМДА ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

АБУЛЦОСИМОВ Ц.П. УЗБЕКИСТОН ИКТИСОДИЁТИ МУСТАЦИЛ ТАРАЦЦИЁТИНИНГ МУЦИМ НАТИЖАЛАРИ ЦАМДА ИСТИКБОЛЛИ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада Узбекистон иктисодиётининг мустакиллик йилларида ривожланишининг энг мух,им натижалари ва 2016-2030 йиллардаги истикболли йуналишлари ёритилган.

Таянч иборалар: иктисодиёт, ислох,отлар, баркарорлаштириш сиёсати, иктисодиётни модернизация килиш, ялпи ички мах,сулот, инвестициялар.

АБУЛКАСИМОВ Х.П. ОСНОВНЫЕ ИТОГИ НЕЗАВИСИМОГО ПУТИ РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИКИ УЗБЕКИСТАНА И ИХ ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ

В статье освещены основные итоги развития экономики Узбекистана за годы независимости и перспективные направления её развития на 2016-2030 годы.

Ключевые слова: экономика, реформа, стабилизационная политика, модернизация экономики, валовый внутренный продукт, инвестиции.

ABULKOSIMOV H.P. BASIC RESUME OF THE INDEPENDENT DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF UZBEKISTAN AND ITS PERSPECTIVE DIRECTIONS

Basic resume of the development of Uzbekistan during independence and perspective directions of its growth in the years 2016-2030.

Key words: economy, reform, stabilized policy, modernization of the economy, gross domestic product, investments.

Узбекистон мустацилликка эришгандан сунг мамла-кат ицтисодиётини чуцур таназзулдан чицариш, унинг макроицтисодий барцарорлигини таъминлаш мацсадида Узбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов рацбарлигида ижтимоий-ицтисодий барцарорлаштириш сиёсати ишлаб чицилди. Бу сиёсатнинг амалга оширили-шининг цанчалик самаралилиги мустациллика эришил-ганликнинг йигирма беш йили давомида намойиш этиб келинмоцда.

Узбекистонга тоталитар тузумдан заиф, бир ёклама ривожланган, хом ашёга их-тисослашган, пахта якках,окимлигига асос-ланган иктисодиёт мерос булиб колди. Шу боисдан Узбекистон Республикасининг биринчи Президенти Ислом Каримов 1990 йил 4 июнда Узбекистон компартиясининг XXII съездида сузлаган маърузасида республика барча асосий иктисодий ва ижтимоий курсаткичлар буйича Собик иттифокдаги уртача даражадан х,ам анча оркада булиб, охирги уринлардан бирида турганлигини таъкидлаган. Узбекистон х,ар киши бошига ялпи ижтимоий мах,сулот ишлаб чикариш буйича Собик иттифокда 12-уринда булгани таъкидланган. Ах,оли жон бошига миллий даромад ишлаб чикариш буйича курсаткич эса Иттифокдаги уртача даражадан икки х,исса паст булган. Саноатдаги мех,нат унумдорлиги жих,атидан республика Иттифокдан 40%, кишлок хужаликдаги мех,нат унумдорлиги жих,атидан 2 баробар оркада колаётган булган. Республикада ах,оли жон бошига халк истеъмоли мол-лари ишлаб чикариш уртача Иттифок да-ражасининг атиги 40%ини ташкил этган. Узбекистон ах,олиси урта х,исобда гушт, сут ва сут мах,сулотлари, тухумни умуман мамлакат ах,олисига нисбатан 2 баробар кам истеъмол килган. Ойига урта х,исобда 75 сумдан камрок ялпи даромад олади-ган ах,олининг улуши Иттифокда 12%дан сал купрок булса, республикамизда 45% га

борган. Бир миллионга якин киши ишсиз булиб колган1.

Мустакилликка эришилгандан сунг мамлакат иктисодиётини чукур таназзулдан чикариш, унинг макроиктисодий баркарор-лигини таъминлаш максадида Ислом Каримов рах,барлигида ижтимоий-иктисодий баркарорлаштириш сиёсати ишлаб чикил-ди. Баркарорлаштириш - макроиктисодиёт-да мувозанатни саклаш, ишлаб чикариш-нинг кескин пасайиб кетиши ва оммавий ишсизликка йул куймаслик, шунингдек, пулнинг кадрсизланиши, пул эмиссияси бошкарилишини таъминлаш, тулов балан-сини бир меъёрда саклаш сох,асида аник максадни кузлаб олиб бориладиган давлат сиёсати эканлиги биринчи Президентимиз томонидан белгилаб берилди.

Таъкидлаш жоизки, ислох,отларнинг дастлабки боскичларидаёк Узбекистонда иктисодий сиёсатнинг уч таркибий кисми бирлаштирилиб, бир вактнинг узида амалга оширилди:

- макроиктисодий баркарорликка эри-шиш;

- институционал ва бозор ислох,от-ларини утказиш;

- давлат инвестициявий дастурлари х,амда хорижий инвестицияларни жалб этиш х,исобига иктисодиётда таркибий кайта куришни амалга ошириш.

Юкоридагиларнинг иккитаси утиш иктисодиётини бошидан кечираётган куплаб мамлакатлар учун хос булса, учала йулни

1 Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эри-шиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2012. -167-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

1-жадвал. Узбекистон Республикаси асосий макроиктисодий курсаткичлари (утган йилга

нисбатан %да)х

Курсаткичлар 1991 1995 2000 2005 2010 2014 2015

Ялпи ички мах,сулот 99,5 99.1 103,8 107,0 108,5 108,1 108,0

Саноат мах,сулотлари 101,5 100,1 105,9 107,3 108,3 108,3 108,0

Кишлок хужалиги ма^сулотлари 98,9 102,2 103,1 106,2 106,8 106,9 107,0

Асосий капитал киритилган инвестициялар 105,0 104,0 101,0 107,0 109,2 110,9 109,5

Курилиш ишлари 96,6 95,8 103,0 107,8 108,1 118,3 118,0

Чакана савдо 82,3 95,7 107,6 108,2 114,7 114,3 115,0

бирваракайига к,ушиб олиб бориш факат Узбекистондагина амалга оширилди. Бу Узбекистон иктисодий ислох,отлари моде-лининг узига хослигидан далолат беради.

Узбекистонда макроиктисодий барка-рорлаштириш дастури доирасида куйида-гилар илк йилларидаёк амалга оширилди:

- миллий валюта жорий килиниб, мус-такил пул муомаласи йулга куйилди;

- пул муомаласида илгари юзага келган гиперинфляцион жараёнлар сундирилиб, инфляция даражаси назорат килиш мумкин булган даражага туширилди;

- товарлар ва хизматлар бозорида ту-ловга кодир жами талаб билан жами так-лифни муайян даражада бараварлашти-ришга эришилди;

- катъий молиявий сиёсатни утказиш асосида давлат бюджетидаги камомад йул куйилган энг кам даража (ялпи ички мах,сулотнинг 3-4%и атрофида) доирасида ушлаб турилди;

- ёнилFи-энергетика ресурслари х,амда Fалла импортини кескин камайтириш, шу-нингдек, энергетика ресурслари ва рангли металларни экспорт килишни ошириш х,исобига ташки савдода ижобий сальдога эришилди.

Узбекистонда бундай сиёсатнинг амалга оширилиши натижасида ислох,отларнинг биринчи боскичида 1991 йилга нисбатан иктисодий пасайиш бошка МДХ, давлатла-ридек оFир кечмади. Ялпи ички мах,сулот 1995 йилда 1991 йилга нисбатан 18,8%га камайди. Макроиктисодий баркарорлаш-тириш сиёсатининг асоси сифатида каттик

монетар ёндашувни кабул килган бошка МДХ давлатларида ЯИМ х,ажми 40-60%, шу жумладан, Россияда 53%, Украинада 52% гача, Белоруссияда 54,6%, KозоFис-тонда 75,4%га тенг булди1.

Республикада 1996 йилдан эътиборан иктисодий усиш давом этмокда. Ялпи ички мах,сулотнинг йиллик усиши 1996 йилда 1,7%ни, 1997 йилда 5,2%ни, 1998 ва 1999 йилларда 4,4%ни, 2000 йилда 3,8% ни, 2001 ва 2002 йилларда 4,2%ни, 2003 йилда 4,4%ни, 2004 йилда 7,7%ни, 2005 йилда 7,0%, 2006 йилда 7,3% ни ташкил этди. 2007 йилда бу курсаткич 9,5%га, 2008 йилда эса 9%га, 2009 йилда 8,1%га, 2010 йилда 8,5%га, 2011 йилда 8,3%га, 2012 йилда 8,2%га, 2013 йилда 8,0% га, 2014 йилда 8,1% га, 2015 йилда 8,0% га усди (1-жадвал).

Шу йилларда инфляция даражаси х,ам пасайиб борди. Уртача йиллик инфляция 1996 йилда 64,3%ни ташкил этган булса, 2000 йилда 28,2%га, 2002 йилда 21,6%, 2003 йилда эса 3,8%га, 2004 йилда 3,7%га пасай-ди, 2005 йилда 7,8% ни, 2007 йилда 6,8%ни, 2008 йилда 7,8%ни, 2009 йилда 7,4%ни, 2010 ва 2011 йилларда 7,3%ни, 2012 йилда 7%ни, 2013 йилда 6.8% ни, 2014 йилда 6,1%ни, 2015 йилда 5,6%ни ташкил этди2.

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (19902010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011.-13-б.

2Экономика Узбекистана: информационо-ана-литический бюллетень за 2014 год. - Т., ЦЭИ, 2015. -С. 10; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

Мамлакатимизда ижтимоий йуналтирил-ган бозор иктисодиётига утишга каратилган ислох,отларнинг «узбек модели» х,озирги жах,он молиявий-иктисодий инкироз ша-роитида узининг нечоFлик туFрилигини ва х,аётий эканлигини исботлади. Шундай му-раккаб шароитда х,ам юкори, баркарор ва мутаносиб усиш суръатлари саклаб ко-линди. Бундай иктисодий усишга эришиш-да, авваламбор, кенг куламли бозор исло-х,отларини жорий этиш ва хорижий инвес-тицияларни жалб килиш, иктисодиётда чукур таркибий узгаришларни амалга оши-риш, ишлаб чикаришни модернизация килиш ва янгилаш, экспортга ихтисослаш-ган янги тармок ва корхоналар барпо этиш, бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантиришга каратилган, х,ар томон-лама пухта уйланган сиёсатнинг амалга оширилаётгани принципиал ах,амиятга эга булмокда.

Кишлок хужалиги сох,асида олиб бори-лаётган ислох,отлар натижасида ширкат-ларни фермер хужаликларига айлантириш жараёни них,оясига етди. Хусусий фермер хужаликлари уз мох,иятига кура кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг асосий шаклига, сох,ани баркарор ва самарали ри-вожлантиришни таъминлайдиган етакчи кучга айланди. Кишлок хужалигида амалга оширилган ислох,отлар ва таркибий узгар-тиришлар натижасида пахта экин майдон-лари ва пахта хом ашёсини етиштириш х,ажмлари камайтирилиб, озукабоп экин-лар майдонлари ва х,ажмлари кескин оши-рилди. 2015 йилда 1991 йилга нисбатан буFдой етиштириш 1908 минг тоннадан 7500 минг тоннага, яъни 393,1% га, мевалар 516,6 минг тоннадан 2731,0 минг тоннага, 528,6% га, узум 480,5 минг тоннадан 1556,0 минг тоннага, яъни 323,8% га, полиз экин-лари 925,8 минг тоннадан 1850,0 минг тоннага, яъни 199,8% га, сабзавотлар 3324,1 минг тоннадан 9923,0 минг тоннага, яъни

298,5% га, картошка 355,7 минг тоннадан 2670,0 минг тоннага, яъни 705,0% га ошди1.

Шунингдек, кишлокда бозор ва ишлаб чикариш инфратузилмаси янгидан барпо этилди. Кишлок хужалигида хом ашёни комплекс кайта ишлашга ихтисослашган куплаб агрофирмалар фаолият курсатмокда. 2015 йилда кишлок хужалиги мах,сулот-ларини кайта ишлайдиган 230 та корхона, 77800 тонна сиFимга эга булган 114 та янги совитиш камераси ташкил этилди ва модернизация килинди. Мамлакатимизда мева-сабзавотларни саклашнинг умумий куввати 832 минг тоннага етказилди.

Узбекистонда Миллий иктисодиёт таркибий тузилишини узгартириш жараёнлари бозор ислох,отлари билан кушиб олиб борилмокда. Иктисодиёт таркибий тузили-шини узгартиришдан куйидаги аник вази-фалар кузланган:

- иктисодиётнинг хом ашё етиштиришга каратилган бир томонлама йуналишини бартараф этиш, бой маъдан хом ашё, кишлок хужалик мах,сулотларини чукуррок кайта ишлашни ташкил этиш йули билан ишлаб чикариладиган мах,сулотларнинг бутлик даражаси ва ракобатдошлигини ошириш;

- республиканинг экспорт имкониятини кенгайтириш, тулов балансининг ижобий булишига эришиш х,амда олтин-валюта за-хирасини мустах,камлаш.

Мамлакатимизнинг иктисодиёт таркибий тузилишини тубдан узгартириш тадбирла-рининг амалга оширилиши натижасида Узбекистонда 1990-2014 йилларда ялпи ички мах,сулот таркибида хизмат курсатиш сох,аларининг улуши 33,8%дан 54%га усди. Саноатнинг улуши эса 1990 йилдаги

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (19902010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прог-нозлари: статистик туплам. -Т.: «Узбекистон», 2011. -45-б.

17,6%дан 2014 йилда эса 24,2%га усди1. Кишлок хужалигининг улуши 1990 йилдаги 33,4%дан 2015 йилда 16,6 %гача камайди2.

Мустакиллик йилларида республикамиз-да иктисодиётдаги таркибий узгаришлар-нинг амалга оширилиши натижасида куйи-дагиларга эришилди;

- энергетика ва Fалла мустакиллигига эришилди;

- ишлаб чикаришда тайёр мах,сулотлар улуши ортиб бормокда;

- кишлок хужалиги мах,сулотларининг ялпи ички мах,сулотдаги улуши кискариб бормокда, хизмат курсатиш сох,алари ри-вожланиб, улар х,ажмининг ЯИМдаги улуши ортиб бормокда;

- хорижий инвестицияларни жалб этиш йули билан янги автомобилсозлик саноати вужудга келтирилди х,амда радио-электроника, электротехника сох,алари, шунинг-дек, кайта ишлаш сох,аларини ривожланти-ришга катта эътибор берилмокда;

- таркибий узгаришларнинг амалга оширилиши окибатида саноат мах,сулотлари-нинг тармок таркибида ёнилFи-энергетика, кимё ва нефть-кимёси, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш, озик-овкат саноати тармоклари улуши усиб бормокда.

Иктисодиёт сох,асида молиявий барка-рорлик х,ам таъминланди. 2005 йилдан бошлаб давлат бюджети профицит билан бажарилмокда. 2005 йилда бюджет ялпи ички мах,сулотга нисбатан 0,1%, 2006 йилда эса 0,5%, 2007 йилда 1,1%, 2008 йилда 1,5%,

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва кур-саткичлари х,амда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011. -14-б; Экономика Узбекистана: информационо-аналитический бюллетень за 2014 год. - Т.: ЦЭИ, 2015. -С. 11; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

2 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (19902010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари х,амда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011.-14-б.

2009 йилда 0,2%, 2010 йилда 0,3%, 2012 йилда 0,4%, 2013 йилда 0,4%, 2014 йилда 0,2%, 2015 йилда 0,1% профицит билан ба-жарилди3. Тулов балансининг баркарор-лигига эришилди.

Узбекистон ташки савдо айланмаси 1990 йилда 805,6 млн долларни, шу жумладан экспорт 442,7 млн долларни, импорт 362,9 млн долларни, ижобий сальдо эса 79,8 млн долларни ташкил этди. 2014 йилда ташки савдо айланмаси 28,1 миллиард долларни, экспорт х,ажми 14,1 миллиард долларни, импорт х,ажми 13,9 миллиард долларни ташкил этди. Утган йиллар мобайнида ташки савдо айланмаси 27,1 баробарга, шу жумладан экспорт 29,5 баробарга, импорт 24,2 баробарга, ташки савдо ижобий саль-доси эса 53,0 баробарга усди4.

Мамлакатимизда ташки савдо таркибида чукур ижобий узгаришлар руй бермокда. 2014 йилда умумий экспорт х,ажмида хом ашё булмаган товарларнинг улуши 70 фо-издан зиёдни ташкил этди. Холбуки, 2000 йилда бу курсаткич 46%ни ташкил этган

3 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011. -18-б; Экономика Узбекистана: информационо-аналитический бюллетень за 2014 год. - Т.: ЦЭИ, 2015. -С. 20; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

4 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011. -59-б; Экономика Узбекистана: информационо-аналитический бюллетень за 2014 год. - Т.: ЦЭИ, 2015. -С. 8; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

эди1. Айни вактда Узбекистон учун анъана-вий экспорт х,ажми булган пахта толаси-нинг бу борадаги улуши 1990 йилдаги 59,7%дан 2014 йилда 7,7%га тушди. Кичик бизнес корхоналари мах,сулотларининг экспорт х,ажми 10 баробардан зиёдга усди. Импорт таркибида озик,-овк,ат мах,сулот-лари улуши 4,5 баробарга кискарди. Бу эса мамлакатимизда озик-овкат мах,сулотлари ишлаб чикаришнинг амалда тулик узлаш-тирилганидан далолат беради. Импорт таркибида машина ва асбоб-ускуналар улуши 1990 йилдаги 12,1%дан 2014 йилда 39,7%га усди2.

Мамлакатимизда иктисодий усиш суръа-тига солик юкининг боскичма-боскич па-сайтириб борилиши ижобий таъсир кур-сатди. 1998-2015 йилларда йиFма бюджет даромадлари буйича х,исобланган солик юки 39,0%дан 20%га, давлат бюджети даромадлари буйича ЯИМга нисбатан эса 32,2%дан 20% га камайди. Юридик шахс-лардан олинадиган даромад (фойдаси) со-ЛИFИ ставкаси 1995 йилдаги 38%дан 2015 йилда 7,5%га, ягона ижтимоий тулов 40%дан 25%га, микрофирма, кичик корхо-на ва фермер хужаликлари учун ягона ижтимоий туловнинг амалдаги 25% ставкаси 15%га пасайтирилди. Кичик корхоналар ва микрофирмалардан олинадиган ягона солик тулови (бюджетдан ташкари жамFар-маларга ажратмалар билан бирга) 2002 йилдаги 12,2%дан 2015 йилда 6%га (саноат ва курилишда, улгуржи ва чакана савдо ай-ланмасига 5%га) пасайтирилди.

Мамлакатимизда мустакиллик йиллари-да банк тизимини янада мустах,камлаш, банкларнинг капиталлашув даражасини

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва кур-саткичлари х,амда 2011-2015 йилларга мул-жалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011. -59-б; Экономика Узбекистана: информационо-аналитический бюллетень за 2014 год. - Т.: ЦЭИ, 2015. -С. 8; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

2 Уша манба.

ошириш ва инвестициявий фаолиятини кенгайтириш таъминланди. 2015 йилда банк тизимининг жами капитали 2014 йил-га нисбатан 23,3% купайиб, 7 триллион 800 миллиард сумга етди. Сунги 5 йилда мазкур курсаткич 2,4 баробарга усди. Банк тизими капиталининг етарлилик даражаси карийб 24%ни ташкил килди. Бу умумий кабул килинган халкаро стандартлардан 3 марта, банк ликвидлиги эса энг юкори курсаткич-лардан 2 марта купдир. Ташки савдо ижобий сальдога эга. Давлат карзининг ЯИМ-даги улуши 18,5%дан ошмаган3.

Бундай тадбирлар иктисодий усишни таъминлашнинг мух,им шарти булган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ри-вожланишига олиб келди. Кичик бизнес-нинг ялпи ички мах,сулотдаги улуши 2000 йилдаги 31,0%дан, 2015 йилда 56,7%га етди. Ушбу сох,ада банд ах,олининг 77 фоиздан ортиFИ ишламокда. Агар 2000 йилда сано-атда кичик бизнеснинг улуши 14 фоизни ташкил килган булса, 2015 йилда 33 фоиздан ошиб кетди4.

Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада эркинлаштириш ва раFбатлантириш буйича катта ишлар амалга оширилди. Хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик х,укукини х,имоя килиш бо-расидаги конунчиликни мустах,камлаш, бо-зор инфратузилмасини шакллантиришга каратилган ишлар шулар жумласидандир. Шунингдек, бизнесни руйхатга олиш, ихти-ёрий равишда ёпиш ва тугатиш, фаолият-нинг алох,ида турлари билан шуFулланиш

3 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFИшланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

4 Уша манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

х,укукини берадиган лицензия ва рухсатно-малар бериш жараёни соддалаштирилиб тартибга солинди. Тадбиркорларга, аввало, кичик бизнес субъектларига асосий, шу жумладан, талаб юкори булган моддий ре-сурслардан кенг фойдаланиш имконини берадиган баркарор бозор механизми шаклланди.

Давлат мулкини унинг тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш ишларининг амалга оширилиши билан нодавлат, хусу-сий иктисодий сектор ва хусусий мулк х,амда мулкдорлар мавкеи ошиб борди, на-тижада иктисодиётда нодавлат, хусусий сектор карор топди. 2015 йил 1 январь х,олатига кура, хусусий секторнинг ялпи ички мах,сулот таркибидаги улуши 84% дан ошди. Саноат мах,сулотларининг 85,6%и, кишлок хужалиги мах,сулотларининг салкам 99,8%и, чакана савдо айланмасининг 99,8%и, иш билан бандликнинг 80,7%и ана шу сектор х,иссасига туFри келди1. Хозирги пайтда Узбекистан Республикаси Прези-дентининг 2015 йил 28 апрелдаги «Иктисодиётда хусусий мулкнинг улуши ва ах,а-миятини ошириш чора-тадбирлари туFри-сидаги» ПК-2340-сонли карори билан тас-дикланган Хусусийлаштириш дастури амал-га оширилмокда.

Мазкур дастурга биноан 2015 йилда 506 та мулк комплекси 1 триллион сум ва 40 миллион доллар инвестиция киритиш, 22 мингга якин иш уринлар яратиш шарти билан сотилди. 245 та кам рентабелли ва фаолият юритмаётган ташкилотлар тугатил-ди. 363 та давлат объекти бузилиб 120 гектар ер майдони бушади, шундан 80 гектар тадбиркорларга ишлаб чикариш корхона-ларини ташкил этиш учун берилди. 378 ак-циядорлик жамиятининг давлат улуши бах,оланиб, чет эллик инвесторларига со-тишга куйилди. 52 та акциядорлик жамиятининг давлат улуши хусусий мулкдорларга сотилди. Хусусий мулкдорлар ва тадбир-

1 Статистическое обозрение Узбекистан за 2014 год. - Т,. 2015. -С. 7; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

корларни х,укукий х,имоя килиш кучайти-рилди. 2015 йилда 42800 та тадбиркорлик субъекти интернет тармоFи оркали Ягона интерактив давлат хизматлари порталида руйхатга олинган. 2013-2014 йилларда уларга 102 мингдан ортик хизмат курса-тилган булса, 2015 йилда бу курсаткич 420 мингдан ошди2.

Иктисодий усишни таъминлашда мамла-кат иктисодиётига йуналтирилган инвести-циялар х,ажмининг йилдан-йилга усиб бо-риши мух,им роль уйнади. Иктисодиётга киритилган инвестициялар х,ажми 2014 йилда 1990 йилга нисбатан 14 баробардан зиёдга усди. 2015 йилда жами 15,8 миллиард доллар эквивалентида инвестициялар узлаштирилди. Бу 2014 йилга нисбатан 9,5 фоиз купдир. Жами инвестицияларнинг 21 фоизи хорижий инвестициялар булиб, шу-нинг 73 фоизи туFридан-туFри хорижий ин-вестициялардир. Инвестицяларнинг 67,1 фоизи янги ишлаб чикариш кувватларини барпо этишга йуналтирилди. 2015 йилда умумий киймати 7,4 миллиард доллар эк-виваленти булган 158 та йирик ишлаб чикариш объекти фойдаланишга топши-рилди.

Умуман олганда, «Узбек модели»га асос-ланиб олиб борилган ислох,отлар натижа-сида мустакиллик йилларида мамлакат ялпи ички мах,сулоти 6 мартага якин, а^олининг даромадлари 9 мартага ошди; а^оли сони салкам 11 миллионга купайди ва 2015 йилнинг 1 январь х,олатига 31,5 миллион кишини ташкил этди; охирги 10 йилда ялпи ички мах,сулотнинг йиллик

2 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган исло^отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига батишланган Вазирлар Ма^камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

усиш суръатлари 8 фоиздан юкори булди. Жах,он иктисодий форуми рейтингига кура, Узбекистан 2014-2015 йиллардаги ривож-ланиш якунлари ва 2016-2017 йилларда иктисодий усиш прогнозлари буйича дунё-даги энг тез ривожланаётган бешта мамла-кат каторидан жой олди.

Узбекистонда баркарор иктисодий усиш натижасида 2000-2014 йилларда ах,олининг реал даромадлари киши бошига 11,0 баро-бар, уртача ойлик иш х,аки 20,4 баробар, пенсия 16,6 баробар ошди. 2015 йилда Бюджет ташкилотлари ходимларининг иш х,аки, пенсия ва стипендиялар 21,9%га, ах,оли жон бошига реал даромадлари 9,6%га ошди. Мустакиллик йилларида уму-мий ах,оли даромадлари таркибида тадбир-корликдан тушган даромад улуши 10,6%дан 52%га усди. МДХ, давлатларида ушбу кур-саткич уртача 20-25 фоиздан ошмайди. Энг куп ва энг кам даромад оладиган ах,оли уртасидаги фарк 2000 йилдаги 53,3 баро-бардан 2010 йилда 8,5 баробарга, 2015 йилда 7,7 баробарга тушди. Жини индекси курсаткичи 0,40 дан 0,280 га пасайди (хал-каро стандарт 0,35-0,37). Республикамизда 1990 йилда ах,олининг 18 фоизи урта синф тоифасига туFри келган булса, 2014 йилга келиб уларнинг улуши 50 фоиздан ошди.

Ах,оли истеъмол харажатлари 2000-2015 йилларда 10 баробардан ортик усди. Мустакиллик йилларида ах,оли сони 11 миллион кишидан зиёдга ортишига карамасдан, гушт истеъмоли усиши 1,4 баробар, сут -1,3 баробар, тухум - 2,2 баробар, сабзавот-лар - 2,6 баробар, мевалар - 6,1 баробар, усимлик ёFИ - 1,8 баробар, шакарники 2,3 баробарни ташкил этди. 2015 йилда 100 та оиланинг 42 таси енгил автомобилга эга булиб, бу 5 йил аввалги курсаткичдан 1,5 баробарга куп. 47 та оила шахсий компью-терлар билан таъминланган ва бу даврда усиш 3,9 баробарни ташкил этди. Х,ар

100 та оиладан 31 таси кондиционерга эга ёки бу борадаги усиш 1,7 баробарга тенг; х,ар 100 та оилага 234 та мобиль телефон туFри келмокда ёки бу сох,адаги усиш 1,6 баробарни ташкил этмокда. Дунёнинг энг бахтли мамлакатлари деган тадкикот нати-жаларига кура Узбекистан 158 та мамлакат ичида 44-уринни эгаллади. Узбекистан 2013 йилда бу борада 60-уринда эди1.

Эндиликда макроиктисодий баркарор-лик, ишлаб чикаришнинг изчил ва мутано-сиб юкори усиш суръатларини таъминлаш учун жалб этилаётган инвестицияларни купайтириш х,исобидан таркибий узгариш-лар, иктисодиётнинг етакчи тармокларида модернизация килиш, техник ва технологик кайта жих,озлаш ва янгилаш ишлари истик-болда х,ам изчил давом эттирилади. Узбекистан Республикаси биринчи Прези-денти Ислом Каримов «Биз учун асосий ва-зифа - ишлаб чикаришни техник ва техно-логик жих,атдан узлуксиз янгилаб бориш, доимий равишда ички имконият ва захира-ларни излаб топиш, иктисодиётда чукур таркибий узгаришларни амалга ошириш, саноатни модернизация ва диверсификация килишни изчил давом эттиришдан ибо-рат булиши зарур»2, деб таъкидлаган.

Истикболда Узбекистонни уртача ри-вожланган давлатлар орасида даромади юкори булган мамлакатлар каторига кири-тиш вазифаси куйилган. А^оли жон бошига ялпи ички мах,сулот ишлаб чикаришнинг

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд ки-йинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ис-лох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFИшланган Вазирлар Ма^камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2 Уша манба.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 9

камида 10-12 минг АКШ долларини ташкил килиши, ЯИМни 2016-2020 йилларда 1,3 баробарга ошириш, ЯИМни 2016-2030 йилларда 2,0 марта ошириш режалари белги-ланган. 2030 йилда янги турдаги товарлар тайёрлашни узлаштириш асосида нефть-газ сохасида махсулот ишлаб чикариш х,аж-мини 3,2 баробарга, рангли металл мах,-сулотлари 2,2 баробар, кора металлдан тайёрланадиган буюмлар 2,3 карра, кимё саноати махсулотлари, жумладан, минерал УFитлар 3,2 баробар купайиши мумкин. Тукимачилик ва енгил саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмини 5,6 марта, мева-сабзавот махсулотларини кайта ишлаш хажмини 5,7 карра ошириш, хом ашёни жахон бозорида талаб катта булган тайёр махсулотга айлантириш учун кайта ишлаш-нинг 3-4 боскичли тизимига утиш мулжал-ланмокда1.

Истикболда мамлакатимиз иктисодиёти-да чукур таркибий ва институционал узга-ришларни давом эттириш; иктисодиётда хусусий секторнинг мавкеини янада оши-

риш; мамлакатимизда ишбилармонлик му-хитини янада яхшилаш; иктисодиётга инвестицияларни кенг жалб килиш; кадр-лар тайёрлаш сифатини яхшилаш баркарор ва мутаносиб ривожланишнинг мухим омиллари булади. Шунингдек, иктисодиётни ривожлантириш, бозор механизмлари амал килишини таъминлаш максадида монополизм куринишларига карши кураш ва ракобат мухитини ривожлантириш мухим ахамият касб этади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохаси мамлакатимизни модернизация килиш ва янгилашнинг ишончли таянчи булган мулкдорлар син-фини, яъни урта синфни шакллантириш-нинг мухим устувор йуналиши сифатида жадал ривожлантирилади. Шунингдек, ахоли бандлигини таъминлаш, янги иш уринларини ташкил этиш асосида халк тур-муш даражасини изчил ва баркарор ри-вожлантиришга йуналтирилган стратегик вазифаларни амалга ошириш чора-тадбир-лари давом эттирилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 6 мартдаги «2015-2019 йил-лар учун мухандислик-коммуникация ва йул-транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ва замонавийлаштириш дастури туFрисида»ги ПК-2313-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2015 й., 44-сон, 560-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 12 апрелдаги «Мева-сабзавот, картошка ва полиз махсулотларини харид килиш ва улардан фойдаланиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-2520-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2016 й., 15-сон, 145-модда, 38-сон, 447-модда.

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

3. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эт-тириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бе-риш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

4. Абулкосимов Х.П. Иктисодиётни тартибга солишнинг бозор ва давлат меха-низмлари. - Т.: «Akademiya», 2012.

5. Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 20112015 йилларга мулжалланган прогнозлари: статистик туплам. - Т.: «Узбекистон», 2011.

6. Экономика Узбекистана: информационо-аналитический бюллетень за 2014 год. - Т.: ЦЭИ, 2015.

7. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.