Научная статья на тему 'Аграр озиқ-овқат секторини индикатив режалаштириш'

Аграр озиқ-овқат секторини индикатив режалаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
334
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли турмуш даражаси / озиқ-овқат бозори / озиқ-овқат хавфсизлиги / индикатив режалаштириш / аграр сиёсат / озиқ-овқат маҳсулотларига талаб / market of consumer goods / security of consumer goods / indicative planning / agriculture policy / demand to consumer goods

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қувнақов Ҳ. Қ., Абдуллаева М. К.

Мазкур мақолада миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишда индикатив режалаштиришнинг назарий-услубий асослари ва унинг зарурлиги, аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашни индикатив режалаштиришда иқтисодий-математик моделни ишлаб чиқариш масалалари ёритилган. Математик моделда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг индикатив режаларини ишлаб чиқиш технологиялари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INDICATIVE PLANNING OF THE AGRICULTURAL FOOD SECTOR

In the article is considered theoretical and methodical basis and necessity of indicative planning for national economy regulation by government. In the paper also provided economical-mathematical models to indicative planning of consumer goods. There were discussed technologies of mathematical models to indicative planning of agriculture.

Текст научной работы на тему «Аграр озиқ-овқат секторини индикатив режалаштириш»

К,увнак,ов Х.К., Абдуллаева М.К.,

Тошкент Давлат Ик,тисодиёт университети

АГРАР ОЗИК-ОВКАТ СЕКТОРИНИ ИНДИКАТИВ РЕЖАЛАШТИРИШ

ЦУВНАЦОВ Х,.Ц., АБДУЛЛАЕВА М.К. АГРАР ОЗИЦ-ОВЦАТ СЕКТОРИНИ ИНДИКАТИВ РЕЖАЛАШТИРИШ

Мазкур маколада миллий иктисодиётни давлат томонидан тартибга солишда индикатив режалаштиришнинг назарий-услубий асослари ва унинг зарурлиги, ах,олини озик-овкат мах,сулотлари билан таъминлашни индикатив режалаштиришда иктисодий-математик мо-делни ишлаб чикариш масалалари ёритилган. Математик моделда кишлок хужалигини ри-вожлантиришнинг индикатив режаларини ишлаб чикиш технологиялари келтирилган.

Таянч иборалар: ах,оли турмуш даражаси, озик-овкат бозори, озик-овкат хавфсизлиги, индикатив режалаштириш, аграр сиёсат, озик-овкат мах,сулотларига талаб.

КУВНАКОВ Х.К., АБДУЛЛАЕВА М.К. ИНДИКАТИВНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ АГРАРНОГО ПРОДОВОЛЬСТВЕННОГО СЕКТОРА

В статье рассматриваются научно-методические основы индикативного планирование и её необходимость в регулировании национальной экономики со стороны государства. Приводится применение экономико-математических моделей для индикативного планирования продуктов питания населения. В математической модели дана технология индикативного планировании в развитии сельского хозяйства.

Ключевые слова: рынок продуктов, безопасность продуктов питания, индикативное планирование, аграрная политика, спрос на продукты питания.

KUVNAKOV H.Q., ÂBDULLAEVA М.К. INDICATIVE PLANNING OF THE AGRICULTURAL FOOD SECTOR

In the article is considered theoretical and methodical basis and necessity of indicative planning for national economy regulation by government. In the paper also provided economical-mathematical models to indicative planning of consumer goods. There were discussed technologies of mathematical models to indicative planning of agriculture.

Keywords: market of consumer goods, security of consumer goods, indicative planning, agriculture policy, demand to consumer goods.

Бозор ицтисодиётида курсатмали режалар урнини индикатив режалаштириш эгаллайди, индикатив режалаштириш бозор ва бозор механизмига царама-царши булмасдан, аксинча, ишлаб чицаришнинг цулай йулларини танлаш-да, ресурслар билан уз вацтида таъминлашда, фойда-ланилмаган задира ва имкониятларни цуллашга цамда рацобатдаги устунликлардан максимал даражада фойда-ланишга ва турли хил таваккалчиликларни камайтириш-га имкон беради. Бунда ишлаб чицаришни ривожлантириш юзасидан царорлар цабул цилиш масъулиятини хужалик юритувчи субъектлар цуцуцларини кенгайтирган цолда мацаллий бошцарув органлари уз зиммасига олади.

Узбекистон кишлок хужалиги озик-овкат мах,сулотлари ишлаб чикаришнинг улкан ресурслари ва уни экспорт килиш имко-ниятиларига эга. Хозирги кунда дунёнинг озик-овкат бозорида доннинг ва бошка ис-теъмол товарларининг нархи йилдан-йилга ошиб бормокда. Бу эса, уз навбатида, Узбекистонда кишлок хужалигига озик-овкат мах,сулотларини етиштиришни купайтириш ва республика ах,олисини ушбу мах,сулотлар билан таъминлашни асосий вазифа сифати-да куяди.

Юзага келаётган бундай шароитда Узбекистон ички истеъмол бозорини узи-мизда ишлаб чикарилган озик-овкат мах,-сулотлари билан баркарор ва ишончли тарзда таъминлаш, уларни ишлаб чикариш х,ажмини купайтириш, турларини кен-гайтириш ва сифатини ошириш бораси-да Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2008 йил 20 октябрдаги "Озик-овкат экинлари экиладиган майдон-ларни оптималлаштириш ва уларни етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-4041-сонли фармони дол-зарб ах,амиятга эга булди.

Республикамиз ах,олисининг усиб бо-раётган тулов кобилияти билан мамлакати-миз корхоналарида ишлаб чикарилаётган мах,аллий озик-овкат товарлари х,ажми уртасида ички бозорда мутаносибликни таъминлаш, бундай мах,сулотлар турини кенгай-тириш, бозорларимизни улар билан ишончли тарзда тулдириб бориш давлатимиз аграр озик-овкат сиёсатининг бош максадидир. Чунки мамлакат ах,олисининг турмуш фаро-вонлиги куп жих,атдан уларнинг озик-овкат мах,сулотлари билан таъминланганлик дара-жасига боFликдир.

Узбекистон Республикасида ах,оли турмуш даражасини оширишда, биринчи на-вбатда, ах,оли саломатлигига эътибор-нинг катталигини куришимиз мумкин. Чунки айнан озик-овкат истеъмоли одамлар ва халклар саломатлигига бевосита таъ-сир килади. Коникарсиз озикланиш ин-сон саломатлигини емириб, жамият учун улкан иктисодий чикимларга олиб кела-ди. Куп тадкикотлар шуни курсатадики, коникарсиз озикланиш куп мамлакатларнинг иктисодий тараккиётига тускинлик килиб

келган. Озикланиш ва иктисодий усишга баFишланган ФАО (Food and Agriculture Organizatbn - БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти) тадкикотлари шуни курсатадики, оксил истеъмолининг бир фоизга кутарилиши узок муддат давоми-да ялпи ички мах,сулотнинг (ЯИМ)нинг 0,49 фоизга ошишига олиб келади. ЯИМнинг х,ар йили бир фоизга ортиши 72 йил давомида ах,оли даромадининг икки баравар ошиши, икки фоизга усиши эса 36 йилда икки баравар юксалишига олиб келади. Иктисодий тараккиётда озикланишнинг ах,амияти бебах.одир1.

Собик иттифок даврида давлатнинг мар-казлашган режалаштириш шароитида, кишлок хужалиги мах,сулотларини етиштириш буйича директив режалар асосий ролни уйнади. Уша даврда ах,оли даромадлари да-ражасининг ута пастлиги сабабли унинг 80 фоиздан ортиFи кундалик истеъмол товарла-рини истеъмол килишга, жумладан, 58,3 фо-изи озик-овкат мах,сулотлари ва 31,5 фои-зи ноозик-овкат мах,сулотлари истеъмолига сарфланган.

Биз, уз навбатида, ушбу х,олатни диаграмма куринишида ифодаласак булади 1-диаграмма).

1-диаграммадан куриниб турибдики, ах,олининг истеъмол харажатлари тарки-бида озик-овкат мах,сулотлари асосий уринни эгаллагани х,олда, хизматлар учун туловларнинг улуши пастлигини куришимиз мумкин. Ах,олининг норационал истеъмоли ногиронлик, ах,оли умрининг кискариши каби салбий окибатларга олиб келади. Шу-нинг учун х,ам республикамиз ах,олисининг умр куриш давомийлиги собик иттифок даврида бошка х,амдустлик давлатларига караганда паст булган.

Юкоридаги х,олат айнан мустакиллик йил-ларида ижобий тарафга узгариб, асосий озик-овкат мах,сулотларининг импортига чек куйилди.

Мустакиллик йилларида аграр сох,ада боскичма-боскич амалга оширилаётган из-чил ислох,отлар туфайли республикамизда

1 Узбекистонда озик-овкат хавфсизлиги. / Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараккиёт Дастури маърузаси. -Т., 2010. -5-б.

1-диаграмма. 1990 йилда Узбекистонда ах,оли истеъмол харажатларининг таркиби (фоиз х.исобида)1

озик-ов^ат махсулотлари

ноози^-овкат махсулотлари

хизматлар учун туловлар

О 10 20

озик-овкат хавфсизлигининг асосий таянчи булган кишлок хужалиги махсулотлари иш-лаб чикариш хажмини оширишга катта эъти-бор каратилмокда. Хусусан, экин майдон-лари таркибини оптималлаштириш, ишлаб чикаришга янги ва илFор технологияларни жорий этиш, экин навлари ва чорва мол-лари зотини яхшилаш, уругчилик-селекция ишларини тубдан яхшилаш борасида кенг камровли, шу билан бирга, пухта уй-ланган ишлар амалга оширилди. Натижа-да мамлакатимиз ахолисининг озик-овкат махсулотларига булган талаби ички имко-ниятлар хисобига кондирилди, энг асосийси, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини таъмин-лашга эришилди.

Узбекистон ахолисининг озик-овкат мах,-сулотлари билан таъминланганлик дара-жасининг хозирги холатини тахлил этсак: 1991 йилда ахоли жон бошига хисоблаганда меъёрга нисбатан етиштирилган махсулот хажми мевада 42,6% ни, узумда 93,8% ни, картошкада 29,8% ни ташкил этган булса, 2012 йилга келиб бу курсаткичлар мевада 119,7% ни, узумда 156,3% ни, сабзавот-да 229,2% ни, картошкада 135,4% ни ва по-лиз махсулотларида 245,1% ни ташкил этди. Шунингдек, асосий турдаги чорвачилик махсулотларини истеъмол килиш микдори

1 Манба: Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг "Мустакиллик - барча эзгу режа ва марраларимизнинг мустахкам мезонидир"рисоласини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: "Укитувчи", 2013. -43-б.

30 40 50 60 70

хам баркарор усиб бормокда. Жумладан,

2012 йилда ахоли жон бошига гушт ишлаб чикариш (суйилган вазнда) 36,7 кг ни (та-лабга нисбатан 91,8% ни), сут 247,5 кг ни (та-лабга нисбатан 176,8% ни), тухум 131 донани (талабга нисбатан 108,4% ни) ташкил этди2.

Бу холат мустакиллик йилларида, айникса, кишлок хужалигида дехкончилик ва чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришнинг купайиши билан узгарди. 2013 йилда кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш хажми 2000 йилдагига нисбатан 2,3 баробар купайди. Факат утган йилнинг узида кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш 6,8 фоизга, жумладан, дехкончилик 6,4 фоизга, чорвачилик 7,4 фоизга усди3.

Тахлиллар шуни кусатадики, тармокнинг ЯИМдаги улуши 2000 йилдаги 30,1 фоиздан

2013 йилда 16,8 фоизга пасайди. Лекин ЯИМ

2 Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилнинг асосий якунлари ва 2013 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривож-лантиришнинг устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги "Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш" мавзусидаги маърузасини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: "Укитувчи", 2013.

3 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегия-сини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакати-мизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланти-риш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. // "Халк сузи", 2014 йил 18 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

таркибининг пасайиши ах,олининг озик-овкат билан таъминланганлигига сал-бий таъсир курсатгани йук. Хозирги вактда Узбекистонда ах,оли томонидан истеъ-мол килинадиган озик-овкат мах,сулотлари Узбекистон Республикаси СоFликни саклаш вазирлиги томонидан берилган меъёрлар-га мувофик келади. Ах,олини озик-овкат мах,сулотлари билан таъминлашдаги бун-дай ижобий натижаларга, уз навбатида, Узбекистонда инсоннинг яшаш шароитини яхшилаш ва ах,олининг турмуш даражасини оширишга булган эътибор туфайли эришил-ди.

Айни вактда республикада сув ресурсла-рининг такчиллиги шароитида озик-овкат мах,сулотлари етиштиришни купайтиришни режалаштириш концепцияси ва озик-овкат саноатини бошкариш шаклларини узгартириш заруратини келтириб чикаради.

Бу вазифани амалга ошириш учун кишлок туманлари аграр секторида ислох,отлар ва таркибий узгаришларни чукурлаштириш дастурларини амалга ошириш мух,им роль уйнайди. Чунки у ерда кишлок хужалиги мах,сулотларининг бевосита ишлаб чикарув-чилари, тайёрлаш ва кайта ишловчи корхо-налар, шунингдек, моддий техника ва сервис хизматлари курсатувчи ташкилотларнинг асосий кисми жойлашган.

Лекин табиий-иктисодий шароитлар-нинг турлилиги, товар ишлаб чикаришнинг таркоклиги, кайта ишловчи ва хизмат курсатувчи корхоналарнинг монопол мавкеи туфайли зарар куриб ишлаш ва даромадлар-нинг бекарорлиги, аграр секторга инвестиция киритишнинг муаммолиги, х,удудларнинг иктисодий, ижтимоий, экологик муаммола-рини х,ал этиш зарурати агросаноат мажму-ини (АСМ) ва айникса, кишлок туманлари-ни режалаштириш ва бошкаришга булган эх,тиёжни келтириб чикаради.

Шундай килиб, бозор муносабатларига утиш билан ишлаб чикариш жараёнининг барча иштирокчилари уртасидаги узаро алокаларнинг мураккаблашуви шароитида режалаштиришнинг роли янада мух,им ах,амият касб эта бошлайди. Бунда дав-лат билан хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги муносабатларнинг хужалик юри-

тишнинг янги шароитларга мос келадиган шакллар ва усулларини куллаш лозим.

Бозор иктисодиётида курсатмали режа-лар урнини индикатив режалаштириш эгал-лайди, бунда ишлаб чикаришни ривожлан-тириш юзасидан карорлар кабул килиш масъулиятини хужалик юритувчи субъектлар х,укукларини кенгайтирган х,олда мах,аллий бошкарув органлари уз зиммасига олади.

Бозор иктисодиётида индикатив режалаштириш ишлаб чикаришни тартибга солиш унсури сифатида кишлок агросаноат маж-муининг ривожланишини прогноз килишни, натурал ишлаб чикариш балансларини х,исоблаб чикишни, бюджетни шаклланти-ришни ва унинг бутун инфратузилмасининг фаолият курсатишини назарда тутиши лозим.

Шу билан бирга, индикатив режалаштириш бозор ва бозор механизмига карама-карши булмасдан, аксинча, ишлаб чикаришнинг кулай йулларини танлашда, ресурслар билан уз вактида таъминлашда, фойдаланилмаган задира ва имкониятларни куллашга х,амда ракобатдаги устунликлардан максимал даражада фойдаланишга ва турли хил таваккалчиликларни камайтиришга им-кон беради.

Индикатив режани ишлаб чикаришда бозор талаблари ва ракобатчиликни эъти-борга олиб, у канчалик асослаб берилган булса, унинг х,акикийлиги ва иктисодиётдаги ах,вол билан боFликлиги шунчалик юкори булади. Бу эса юзага келиши мумкин булган ижтимоий-иктисодий х,олатларни бах,олаш ва мукобил карорларни танлашга имкон яратади.

Шунинг учун республикада пахта экилади-ган майдонларни оптималлаштириш буйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар кишлок хужалиги ишлаб чикариш самара-дорлигига салбий таъсир курсатмаслиги лозим. Айни вактда жах,он озик-овкат бозори конъюнктураси узгарган х,олатда озик-овкат хавфсизлиги масаласини республикада бозор механизмига мос келадиган индикатив режалаштиришни амалга ошириш оркали х,ал этиш мумкин.

Индикатив режалаштиришнинг директив режалаштиришдан фаркини англаш учун кишлок маъмурий туманини тадкик этиш асосида ётувчи методологик тамо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

1-расм. Озик,-овк,ат таъминоти матрицасининг таркиби1

К^ишлок; хужалиги Ахрли

Товар ишлаб чикарувчилар Эркаклар Аёллар

т

1

Кипиюк хужалик Фермер Дехдон Бошкалар

корхоналари хужаликлари хужаликлари

Товар турларини ишлаб чицариш

Талаб

Товар турлари

I

Болалар, 17 гача, 17-55, >55, >60 гача булганлар

МУВОФИКЛАШТИРУВЧИ БЛОК

йил хужалик фаолиятининг объекти сифа-тида куйидагиларни назарда тутади: унда-ги барча кишлок хужалиги корхоналари ва бошкарувчи буFинлар ягона узаро боFлик мажмуа сифатида ишлайди. Бу шуни англа-тадики, ундаги ах,оли даромадлари туловга кобил талабнинг асоси х,исобланади, улар-нинг озик-овкатга булган эх,тиёжлари кондирилиши жараёни барча иштирокчи-ларнинг молиявий фаолияти билан боFлик.

Бозор ва унинг механизмларини ушбу х,олатда индикатив режалаштириш икки-та даражада ташкил этилади; умуман туман ва алох,ида хужалик юритувчи субъект-лар буйича товар мах,сулотларининг реал х,ажмини улар асосида ишлаб чикариш салох,иятига караб, товар мах,сулотларининг реал чикиши, ах,оли жон бошига товар ишлаб чикариш х,ажми, ушбу курсаткичнинг табакаланиши даражаси аникланади.

Шу муносабат билан маъмурий туман-нинг озик-овкат таъминотини тадкик этиш-да мах,сулот ишлаб чикариш ва унинг ис-теъмолчигача булган барча жараёнларни мувофиклаштиришни уз ичига олувчи ти-зимли ёндашув кулланилади. Хужалик юри-тишнинг турли шаклларида, таъминот-нинг куплаб вариантларини тах,лил килиш, хужалик юритувчи х,ар бир субъектнинг урнини топиш, унинг ихтисослашуви ва бу-

1 Муаллифлар томонидан тузилган.

юртмалар х,ажмини белгилаш талаб этилади. Ушбу саволларнинг барчасига иктисодий-математик услубларни куллаган х,олда жавоб бериш мумкин.

Маъмурий туман агросаноат мажмуи-ни ривожлантириш таркиби, тузилиши ва йуналишларини асослашнинг иктисодий-математик модели чизикли тенгламалар ёр-дамида ишлаб чикариш, таксимлаш, алма-шиш ва истеъмол килиш жараёнини ёритув-чи узгарувчилар тизимини узида мужассам этади. Иктисодий математик модел (ИММ) узгарувчиларини деталлаштириш куйидаги хусусиятларни акс эттириш зарурати ва туликлик даражасига боFлик: туман ах,олиси; кишлок хужалиги мах,сулотларига булган талаб; ишлаб чикариладиган мах,сулот ассор-тименти истеъмол килинадиган ресурслар таркибини таснифлаш. Озик-овкат таъминоти нуктаи назаридан ИММ матрицасининг таркиби 1-расмда курсатиган.

"Кишлок хужалиги" блоки узгарувчилар ва чекловлар туплами билан намоён этил-ган булиб, бу мулкчилик ва хужалик юри-тиш шаклларида кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг имкониятларини англатади.

Товар ишлаб чикарувчилар - бу кишлок хужалиги корхоналари, дех,кон хужаликлари ва фермер хужаликлари.

Иккинчи "Ах,оли" блоки - х,удудий белгиси (шах,ар, кишлок); ёши (болалар ва усмирлар, мех,натга лаёкатли ах,оли, пенсионерлар);

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

касб-тармок ихтисослиги (кишлок хужалиги, саноат, савдо, таълим ходимлари); даромад-лар даражаси (паст, уртача, юкори) буйича таркибини тавсифловчи узгарувчилар билан намоён этилган.

Учинчи "Талаб" блоки - мах,аллий ах,оли талабини кондириш учун озик-овкат мах,сулотларига булган эх,тиёжни х,амда давлат ва мах,аллий фондларга озик-овкат мах,сулотларининг мажбурий етказиб бери-лишини акс эттиради.

Таклиф этилаётган ах,оли таснифи бозор иктисодиёти тамойилларига, айникса, талаб ва таклифнинг мослигига асосланган. Агар директив режалаштириш шароитида талаб ах,олининг сони ва истеъмол меъёрларига караб аникланган булса, бозор тизимида у куп омилли функцияси булган даромад дара-жасига кура белгиланади.

Ах,оли гурух,лари буйича мех,натга ярокли эркакнинг минимал истеъмол бюджетининг киймати бюджетларни табакалашнинг бел-гиланган коэффициентлари буйича амал-даги нархларда кайта х,исоблаб чиккан х,олда, ах,олининг жинс-ёш гурух,лари буйича х,исоблаб чикиш варианти асос килиб олин-ган. Озик-овкат мах,сулотларига булган та-лабни аниклашда эса овкатланиш индексла-рини тузишнинг меъёрлаш усули ётади.

Туманда озик-овкат балансини режа-лаштиришда ах,олини мах,сулотлар билан таъминлашнинг бир неча усуллари куриб чикилади - овкатланиш учун физиологик меъёрийлик овкатланиш физиологик тансик истеъмол бюджетлари. Мах,сулотларга булган эх,тиёж мах,аллий товар ишлаб чикарувчилар бозори ва етишмаётган мах,сулотларни чет-дан олиб келиш оркали копланади. Ортикча товарлар ва хомашё туман х,удудидан ташкарида сотилади.

ИММнинг таклиф этилаётган таркиби-га, бир томондан, хужалик юритиш шаклла-ри буйича ишлаб чикариш нисбатларини урнатиш зарурати, иккинчи томондан эса ах,олининг реал даромадларини х,исобга ол-ган х,олда унинг талабларига йуналтириш са-баб булди.

Туманда ишлаб чикаришнинг умумий даражаси хужалик юритиш шакллари буйича агросаноат мажмуини ривожланти-риш йуналишларини асослашнинг мух,им

мезони ^исобланади. Бунга товар ишлаб чикарувчиларни молиялаш ва кредитлаш имконияти доирасида ер, мех,нат ва моддий-техника ресурсларидан фойдаланишни таъ-минловчи тармокларни оптимал ривожлан-тириш ва уЙFунлаштириш йули билан эри-шилади.

Бундан келиб чикиб, дастлаб тармок, сунгра ^удудий нисбатларни аниклаш ва кишлок хужалигининг х,удудий нисбатларига яна бир бор аникликлар киритиш лозим.

Худудий-тармок нисбатларини ишлаб чикиш учун кишлок хужалиги ривожлани-шининг натижавий, асосий ва таъминлов-чи курсаткичлари кулланилади. Натижа-вий курсаткичлар жумласига ^осилдорлик, ма^сулдорлик, мах,сулотни ялпи ишлаб чикариш киради. Асосий курсаткичлар си-фатида тармок фойдаланиши мумкин булган энг такчил ресурслар - ер ва молиявий ре-сурсларнинг абсолют чекланишини акс этти-рувчи курсаткичлар иштирок этади. Таъмин-ловчи курсаткичлар узаро боFлик тармоклар ^олатини акс эттиради, масалан, уFитларни киритиш, чунки ма^сулот бирлигига асосий ресурс сарфи ва реал эришиладиган натижа-вий курсаткичлар уларга боFлик.

Шу муносабат билан моделда кишлок хужалигини ривожлантиришнинг индикатив режаларини ишлаб чикишнинг куйидаги тех-нологиясидан фойдаланилади: талаб бозо-ридан келиб чикиб мах,сулот турлари буйича ишлаб чикариш х,ажми аникланади. Шундан сунг х,айвонлар ма^сулдорлиги ва кишлок хужалиги экинларининг х,осилдорлиги курсаткичлари ва уларга мос келувчи озука ва моддий-техника ресурслари сарфининг нормалари ажратилади. Мумкин булган х,осилдорлик ва мах,сулдорликка мувофик х,ар бир турдаги ^айвоннинг сони ва экин майдонларининг таркиби прогноз килинади ва моддий-техника ресурсларига булган эх,тиёж шаклланади.

Кишлок хужалиги тармоклари ривож-ланишини режалаштириш вариантлари хужалик юритишнинг объектив шароитла-рини акс эттириб, улар асосида табиий ша-роитлар ва аграр озик-овкат саноатининг юзага келган ихтисослашувини имкон кадар х,исобга олиш ётади. Бу туман ах,олисининг талабидан келиб чикиб, кишлок хужалиги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

мах,сулотларини максимал даражада иш-лаб чикаришга эришиш учун умумий ресурс салох,иятидан комплекс тарзда фойдаланиш-га эришиш имконини беради.

Шуни алох,ида кайд этиш лозимки, бозор иктисодиёти шароитида режалаштиришнинг усулларидан булган меъёр усулига катта эътибор каратиш керак. Чунки бу усулда ре-сурсларни сарфлашнинг йул куйилиши мум-кин булган энг юкори ва энг куйи чегарала-ри аникланади.

Бизнингча, Узбекистонда озик-овкат мах,-сулотлари ишлаб чикаришни янада кенгай-тириш ва аграр ишлаб чикаришни модернизация килиш оркали тармокни истикболли

ривожлантириш учун ах,оли эх,тиёжлари учун озик-овкат мах,сулотлари, хусусан, чор-ва ва мева-сабзавот мах,сулотларини ишлаб чикарувчи, сакловчи ва кайта ишлаш-га ихтисослашган кичик хусусий корхона-ларни замонавий техника ва технология-лар билан жих,озлаш, хом ашёни кайта иш-лаш кувватларини ишга тушириш, мавжуд корхоналарни модернизация килиш, х,ул мева-сабзавот ва тайёр мах,сулот экспорт килувчи субъектлар учун давлат томонидан иктисодий куллаб-кувватлашнинг бозор му-носабатларига мос имтиёзлар тизимини иш-лаб чикиш лозим.

Адабиётлар:

1. И.А.Каримов. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислох,отлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маъруза. // "Халк сузи", 2014 йил 18 январь.

2. Узбекистонда озик-овкат хавфсизлиги. / Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараккиёт Дастури маърузаси. - Т., 2010. -73-б.

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг "Мустакиллик -барча эзгу режа ва марраларимизнинг мустах,кам мезонидир" рисоласини урганиш буйича укув кулланма. - Т.: "Укитувчи", 2013. -43-б.

4. Беркинов Б.Б., Ярмолик Е.А., Кувноков Х.К. Индикатив режалаштириш. Укув кулланма. - Т.: ТДИУ, 2011. -197-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.