Научная статья на тему ' турмуш сифати ва ижтимоий стандартлар жамиятни модернизациялаш асоси сифатида'

турмуш сифати ва ижтимоий стандартлар жамиятни модернизациялаш асоси сифатида Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
563
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳимоялаш / ижтимоий ҳимоялаш тамойиллари / турмуш сифати / ижтимоий стандартлар / social protection / principles of social protection / quality of life / social standards

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Хошимов Пазлиддин Зухурович, Махмадазизов Сардор Маъруфжонович

Мақолада Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш ўрта ва узоқ муддатли стратегияларини амалга ошириш, республика иқтисодиётини тенг рақобатли имкониятлар асосида жаҳон иқтисодиётига янада интеграциялаш орқали барқарор иқтисодий ўсиш ва турмуш сифатига эришиш масалалари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

QUALITY OF LIFE AND SOCIAL STANDARDS AS BASIS OF SOCIETY MODERNIZATION

In the article issues of realization of medium-term and long-term strategy of social and economic development of Uzbekistan, achievement of sustained economic growth and quality of life on the basis of integration of the republic economy into the world economy are considered.

Текст научной работы на тему « турмуш сифати ва ижтимоий стандартлар жамиятни модернизациялаш асоси сифатида»

Хошимов П.З.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети Иктисодиёт факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди;

Махмадазизов С.М.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети Иктисодиёт факультети магистранти

ТУРМУШ СИФАТИ ВА ИЖТИМОИЙ СТАНДАРТЛАР ЖАМИЯТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ АСОСИ СИФАТИДА

ХОШИМОВ П.З., МАХМАДАЗИЗОВ С.М. ТУРМУШ СИФАТИ ВА ИЖТИМОИЙ СТАНДАРТЛАР ЖАМИЯТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ АСОСИ СИФАТИДА

Маколада Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш урта ва узок муддатли стратегияларини амалга ошириш, республика иктисодиётини тенг ракобатли имкониятлар асосида жахон иктисодиётига янада интеграциялаш оркали баркарор иктисодий усиш ва турмуш сифатига эришиш масалалари урганилган.

Таянч иборалар: ижтимоий химоялаш, ижтимоий химоялаш тамойиллари, турмуш сифати, ижтимоий стандартлар.

ХОШИМОВ П.З., МАХМАДАЗИЗОВ С.М. КАЧЕСТВО ЖИЗНИ И СОЦИАЛЬНЫЕ СТАНДАРТЫ КАК ОСНОВА МОДЕРНИЗАЦИИ ОБЩЕСТВА

В статье рассмотрены вопросы реализации среднесрочной и долгосрочной стратегии социально-экономического развития Узбекистана, достижения устойчивого экономического роста и качества жизни на основе интегрирования экономики республики в мировую экономику.

Ключевые слова: социальная защита, принципы социальной защиты, качество жизни, социальные стандарты.

XOSHIMOV P.Z., MAHMADAZIZOV S.M. QUALITY OF LIFE AND SOCIAL STANDARDS AS BASIS OF SOCIETY MODERNIZATION

In the article issues of realization of medium-term and long-term strategy of social and economic development of Uzbekistan, achievement of sustained economic growth and quality of life on the basis of integration of the republic economy into the world economy are considered.

Keywords: social protection, principles of social protection, quality of life, social standards

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

ХХ асрнинг охирги ун йилликлари инсоният тарацциётида илгарилаб ривожланиши билан тавсифланади. Шу билан боглиц равишда инсон, унинг саломатлиги ва ацл-заковати цар цандай давлатнинг асосий бойлиги булиб цолди. Цозирги замон жамиятини ривожлантиришдан асосий мацсад эса сиёсий, ицтисодий ва ижтимоий шаро-итларни яратишдан иборат булиб, улар инсоннинг ацлий салоциятларини янада ривожлантиришга ёрдам бериши, уни ривожлантириш имкониятла-рининг кенг танловини таъминлаши, шахсни цар томонлама шакллантириш шароитларини ярати-ши зарур.

Хозирги замон ижтимоий йунал-тирилган давлати:

- жамиятнинг барча аъзоларига ижтимоий химоялаш тизимига ки-ришда тенг хук,ук,ларни так,дим к,илиш йули билан ижтимоий хатарларни к,иск,артириш, зарарсизлантириш ва бартараф к,илиш устидан жавобгар-ликни уз зиммасига олади;

- мунтазам равишда ижтимоий ва-зифаларни бажаради, бунинг учун ижтимоий тартиблашнинг тегишли хукукий асосларига эга булган ижтимоий химоя институтларини яратади;

- мухим ижтимоий меъёрлар ва стандартларни к,онунан мустахкамлаб куяди;

- ижтимоий вазифаларни бажариш учун суFурталаш ва к,айта так,симлаш молиявий механизмларини яратади.

Шундай килиб, хар бир киши-га узининг физиологик, ижтимоий ва маънавий эхтиёжларини муносиб хаёт кечириш учун зарурий хажмда кондириш имкониятларини так,дим килиш шаклида инсон тарак,к,иёти мак,садларининг амалиётга жорий

этилиши куп жихатдан давлатда кабул килинган ахолини ижтимоий химоя-лаш тизимига боFлик булади.

«Ижтимоий химоялаш»нинг замона-вий тушунчаси Халк,аро Мехнат Ташкило-ти (ХМТ), Умумжахон соFликни сак,лаш ташкилоти (УССТ), Халк,аро ижтимоий таъминот уюшмаси (ХИТУ)нинг ижтимоий суFурталаш ва ижтимоий ёрдам буйича конвенциялари ва тавсияла-рида шаклланган.

Ижтимоий химоялаш - бу дав-лат томонидан ахолига ишчи кучи-ни меъёрида такрор ишлаб чик,ариш ва мехнатга лаёк,атли бок,имандалар хамда ижтимоий хатарлар, ишлаб чик,аришдаги жарохатлар, вак,тин-чалик мехнат лаёк,атини йукотиш ва/ ёки ёшига кура уни йукотиш туфай-ли ёки бошидан унга эга булмаганлар (ногиронлар, болалар ва х.к.)нинг яшаши зарурий кафолатланган энг кам турмуш даражасини таъминлаш юзасидан юзага келадиган муносабат-лар тизимидир.

Ижтимоий химоялаш тизими аник олинган давлатнинг барча аъзола-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

1-жадвал. Ижтимоий таъминотнинг турли унсурларини куллаётган мамлакатлар сони (147 та

мамлакат буйича)1

СуFурта ва ёрдам турлари Йиллар

1940 1949 1958 1967 1977 1987 1997

Ижтимоий суFурталаш ва таъминотнинг алохида турлари 57 58 80 120 129 141 146

Карилик, ногиронлик буйича пенсия таъминоти ва бокимандалик нафакалари 33 44 58 92 114 130 139

Умумий касалликлар ва бола туFилиши билан боFлик мехнат лаёкати йукотишларини суFурталаш 24 36 59 65 72 84 87

Ишлаб чикаришдаги бахтсиз ходисалардан ва касб касалликларидан суFурталаш 57 57 77 117 129 136 139

Ишсизлик суFуртаси 21 22 26 34 38 40 46

Оилага ёрдам курсатиш 7 27 38 62 65 63 66

ри учун энг кам хаётий стандартлар-нинг таъминланишини кузда тутади ва хукумат томонидан ишлаб чикилган ижтимоий дастурларга ва бу дастур-ларни мамлакат фукароларининг мухтож тоифалари учун пул ва нату-рал шаклда амалга оширишга нисба-тан кулланилади2.

Ижтимоий химоялаш механизмлари барча фукаролар учун давлат томонидан кафолатланган энг кам турмуш даражасини куллаб-кувватлаш, ижтимоий низоларни юмшатиш ва тенг-сизликни кискартириш воситаси си-фатида яратилди. Ахолини ижтимоий химоялаш тизимида ижтимоий таъ-минотга алохида эътибор каратилади. Ижтимоий таъминот тизими биринчи марта Европада XIX асрнинг охири-да жорий этилган ва Иккинчи жахон урушидан кейин охирги шаклини ол-ган. Олимлар томонидан ижтимоий таъминот тушунчасига берилган таърифлар жуда турли-туман. Бирок

1 Якимчук С.В. Социальная защита населения и ее совершенствование в современных условиях. Монография. - Белгород: ИП «Остащенко А.А.», 2008. -С. 66.

2 Павлюченко В.Г. Социальное страхование. -

М.: «Дашков и К», 2007. -С. 12-13.

купчилик тадкикотчилар уни алохида хаётий вазиятларда (даромаднинг йукотилиши ёки пасайиши, ёки юко-ри харажатлар, кам таъминланганлик ёки камбаFаллик) фукаролар химоя-сини таъминлайдиган ижтимоий хи-моя блокларидан бири сифатида урганадилар3.

1952 йилдаги «Ижтимоий таъминотнинг энг кам меъёрлари туFрисида»ги 102-сонли конвенцияга мувофик, ижтимоий таъминотга жами харажатлар 9 йуналиш буйича барча дастур-лар ёки хизматларни уз ичига олади: карилик пенсияси, бокувчисини йу-котганлик, ногиронлик, ишлаб чи-кариш жарохати олган вазиятларда, касаллик ва саломатлигининг холати буйича, оилавий шароитлари, иш-сизлик, турар жой, ижтимоий ёрдам курсатиш дастурига кура нафакалар.

Тарихан турли мамлакатларда ижтимоий таъминотнинг турли тизимла-ри вужудга келган (1-жадвал).

Ижтимоий таъминот ижтимоий суFурталаш ва ижтимоий ёрдам-ни (жумладан, ижтимоий хизматлар)

3 Павлюченко В.Г. Социальное страхование. -М.: «Дашков и К», 2007. -С. 12-13.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

бир тизимда бирлаштириб, турли мо-лиявий механизмлар асосида амал килади. Ижтимоий суFурталаш тизими хозирги вак,тда ик,тисодиёт субъектла-ри томонидан ишлаб топилган даро-мадларни келажакда хатарли вазият юзага келган пайтга к,айта так,симлаш асосида амалга оширишни назарда ту-тади. Корхоналар ва ишчилар бадал-лари, паст хак, туланадиган ишчилар учун солик,лардан бюджет дотация-лари ижтимоий суFурталаш тизимини молиялаштириш манбаи хисобланади. Ижтимоий ёрдам ва ижтимоий хизмат курсатиш тизими бюджет маблаFлари, яъни солик,лар хисобига жамFарилган маблаFларни к,айта так,симлаш меха-низми асосида амалга оширилади.

Ижтимоий химоялашнинг замо-навий тизимига мехнат бозори ин-ститутлари хам киради: энг кам иш хаки институти, ижтимоий шериклик институти хамда ахоли бандлигига кумаклашиш давлат фаол дастурлари.

Бундан ташк,ари, ривожланган мам-лакатлардаги миллий стандартлар таълим, соFликни сак,лаш, уй-жой коммунал хизматлари курсатиш, ат-роф-мухит ва ахборот макони билан боFлик. Хозирги замон ривожланган ик,тисодиётида ижтимоий химоялаш услубий тамойиллари кенг маълум ва OFишларсиз амал к,илмок,да. Фаровон-лик давлатлари ва либерал ижтимоий давлатлар барча учун ягона булган тамойиллар билан эмас, балки к,атор тамойилларнинг устуворлиги билан фаркланади. Шунингдек, фаровонлик давлатлари учун бирдамлик тамойи-ли ва мос равишда, к,айта так,симлаш механизми, либерал давлатлар учун

эса суFурталаш тамойили ва ижтимоий хатарларни молиялаштиришнинг суFурталаш механизмлари устувор хисобланади (2-жадвал). Тарихий ри-вожланишнинг турли даврларида ти-зим белгиларининг бирлиги сак,ланиб колган шароитда турли тамойиллар биринчи уринга сурилиши мумкин.

Утган асрнинг охирги йиллари-да ва хозирги даврнинг бошларида куплаб мамлакатлар ахолини ижтимоий химоялашни ташкил килишда мураккаб муаммоларга дуч келдилар. Шу билан боFлик равишда ижтимоий химояланганликнинг юк,ори даражаси иктисодий максадга мувофиклик ва самарадорлик билан уЙFунлашувини таъминлаш учун ижтимоий химоялаш тизимини фаол назарий тадк,ик, этиш ва амалда ислох килиш олиб борил-мокда. ХХ асрнинг охирларида ривожланган мамлакатлар ижтимоий химоясининг амал к,илиши ва турмуш сифати миллий стандартларининг шаклланишида устуворлик сифатида куйидаги тамойилларни илгари суриш ягона тенденцияси пайдо булди.

1. К,айта таксимлаш молиявий ме-ханизмидан суFурталаш ва ижтимоий суFурталаш молиявий механизми тамойилининг устуворлиги. Купгина мамлакатлар ижтимоий суFурталаш фондидан суFурта туловлари шакли-даги катор нафакаларни утказиш йули билан бюджет харажатларини к,иск,артиришга харакат килмокдалар (Японияда оиланинг кекса аъзола-рига караш нафакаси, Канадада хоми-ладорлик ва туFрук нафакаси суFурта туловлари каторига утказилди).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

2-жадвал. Хозирги замон ривожланган мамлакатларида ах,олини ижтимоий х,имоялаш

тамойиллари

Тамойиллар • жамиятнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий тизимларининг бирлиги; • жамият барча аъзолари учун хукуклар тенглиги ёки ижтимоий тизим кулайлиги; • ижтимоий суFурта ва кайта таксимлаш механизмларини уЙFунлаштириш; • бирдамлик; • суFурталаш; • субсидиарлик; • манзиллилик; • динамизм; • ягона норматив макон; • ижтимоий ёрдам сохаларини кенгайтириш; • вариативлик (танлаш имконияти мавжудлиги) ва б.

Фаровонлик давлати (welfare state) - Европа мамлакатлари Либерал ижтимоий давлат АК,Ш, Австралия, Ирландия ва б.

Устувор тамойиллар • жамиятнинг барча аъзолари турмуш даражасини тенглаштириш тамойили; • бирдамлик; • кайта таксимлаш молиявий механизми • уз улушидан келиб чикиб (мехнат стажи ва х.к.), ижтимоий хатардан зарар суFуртасини жойлаштириш тамойили; • суFурталаш; • суFурталаш молиявий механизми

2. Пуллик трансфертлардан ман-зиллилик ва натурал шаклдаги (хиз-матлар) трансфертларни афзал куриш тамойилидан фойдаланиш. Маса-лан, бандликка кумаклашиш фаол дастурларида катнашиш ишсизлик нафакасини олишнинг зарурий шар-ти хисобланади. Мактабгача таълим хизматларини курсатиш кам таъмин-ланаётганлар учун мукобил нафака хисобланади.

3. Субсидиарлик тамойилидан фойдаланиш. Унга кура, у ёки бу ижтимоий масалани бошкариш ижтимоий нуктаи назардан янада самаралирок амалга ошириладиган даражага утка-зилади. Бу ривожланган мамлакат-ларда ишсизларга кайта тайёрлашдан утиш учун (мумкин булган молиялаш-тириш доирасида) таълимни ташкил килишни танлаш, ногиронга ижтимоий хизмат ёки зарурий товарни етка-

зиб берувчини мустакил танлаш им-кониятини яратади.

Танлаш эркинлиги тушунчаси хо-зирги замон ривожланган иктисо-диётида асосий тушунчалардан бири хисобланади. «Агар хаётга маълум кимматга эга «харакатлар ва яшаш шароитлари» туплами сифатида ка-ралса, турмуш сифатини бахолаш моддий шароитларнинг бу турлари, инсоннинг харакатланиш имконият-лари ва реал харакатларини бахолаш шаклини олади. Хаётнинг таркибий унсурлари фаолият турлари хилма-хиллиги сифатида курилади. Бу фаолият турлари оддий (физиологик эхтиёжлар), ижтимоий булиши мумкин. Имкониятлар шахсни турли турмуш тарзларидан бирини танлаш эр-кинлигини ифодалайди»1.

1 Якимчук С.В. Социальная защита населения и ее совершенствование в современных условиях. Монография. - Белгород: ИП «Остащенко А.А.», 2008. - С. 70.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

4. Турмуш сифати миллий стан-дартларида ижтимоий хизматларга устуворлик бериш ижтимоий хизмат-лар билан таъминланганлик ва иж-тимоий хизматлар кулайликларини фарклашга мажбур килади. Таъмин-ланганлик, деганда ижтимоий хизмат-га эга булиш имконияти тушунилиб, у ижтимоий инфратузилма объектлари ва улар томонидан курсатиладиган хизматларнинг ижтимоий меъёрлар-га мувофик, хакикатда мавжудлиги-га боFлик. Ижтимоий хизматларнинг кулайлиги, деганда ижтимоий инфратузилма фаолияти билан таъминлан-ган ижтимоий хизматларга эга булиш учун уй хужаликлари сарфлайдиган харажатлар суммаси тушунилади. Шу-нингдек, 100% болалар боFчалари билан камраб олинганда, бепул хизматларнинг мавжудмаслиги кам таъ-минланган оилага улардан фойдала-ниш имконини бермаслиги мумкин. Ишсизларни талаб килинган мутахас-сисликлар буйича тайёрлаш имконияти вилоятлар марказида булиши, кичик шахарлардаги ишсизларда йул кира хаки ва яшаш маблаFлари булмаслиги мумкин, демак, бу хизмат-дан фойдаланиш улар учун нокулай.

5. Хомиладорлик таътили ва маъ-лум ёшгача (турли мамлакатларда турлича) булган болаларни парва-ришлаш таътили давридаги аёлларга иктисодий фаол ахоли тушунчасининг кулланилиши. Купгина мамлакатлар оналик ва болаликни куллаб-кув-ватлаш, оилада инсон ресурсларини такрор ишлаб чикаришга ёндашув-ларда туб узгаришларни амалга оши-

риш зарурлигини билдирмокдалар. Аёлларнинг уй хужаликларидаги бандлиги, уларнинг болалар тарбияси жараёнига жалб килинганлиги ижтимоий нафака шаклида эмас, балки иш хаки шаклида мукофот олиши такозо этилади. Хатто, агар пул эквивален-тида бу суммалар тенг булса, аёлларнинг ижтимоий макоми, пенсия аж-ратмалари у банд сифатида эътироф этилган вазиятда исталган банд индивид каби уринли булиши мумкин1.

Ижтимоий химоя тамойилларини амалиётга жорий этиш хар бир сохада узига хос шаклда намоён булади, шу сабабли уни алохида куриб чикиш максадга мувофик хисобланади.

Хозирги Узбекистоннинг ривожла-ниши жамият хаётининг ижтимоий-иктисодий ва сиёсий сохаларида динамик узгаришлар билан тавсиф-ланади. Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш урта ва узок муддатли стратегияларини амалга ошириш ижтимоий-иктисодий ва сиёсий ислохотлар жихатидан баркарор усишга ёрдам беради, республика иктисодиётини тенг ракобатли имко-ниятлар асосида жахон иктисодиётига янада интеграциялашни таъминлайди. Иктисодий, ижтимоий ва сиёсий мо-дернизациялашнинг Узбекистон йули юкори турмуш даражасини яратиш-га каратилган. Турмуш сифати стан-дартлари бокимандалик кайфиятла-рининг усишига олиб келмаган холда республикани ижтимоий модерниза-циялаш ва инсон капиталини ривож-

1 Роик В.Д. Основы социального страхования. -М. «Анкил», 2005. -С. 13.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

лантиришнинг самарали бозор воси-таси булиши керак. Жамият ижтимоий ривожланишини модернизациялаш, давлатдан фукароларни ижтимоий химоялаш ва даромадларни шакллан-тириш услубиятига бугунги ёндашув-лардан фаркли ахолини ижтимоий химоялаш сиёсати ислохотларини да-вом эттиришни талаб килади. Бу мам-лакатда инсон капитали сифат дара-жаси, ижтимоий инфратузилманинг ривожланиш даражаси, ахоли хаёт сифати курсаткичларининг Европа мамлакатларидаги турмуш даражаси умумкабул килинган стандартлари билан таккосланувчанлигини тавсиф-лайдиган катор омиллар билан белги-ланади.

Европа Иттифокида турмуш даражаси динамикаси усиш томонига узгармокда. Бир кишига туFри келади-ган ялпи ички махсулот (РРР стандар-тида) Люксембургда энг юкори ва Бол-гарияда энг паст хисобланади. Европа иттифоки узининг бой ва камбаFал аъзолари уртасидаги фаркни камай-тириш, Европа ик,тисодиётини кучай-тириш, унинг ракобатбардошлигини ошириш ва куплаб ишчи уринларини яратиш, шу оркали турмуш сифатини яхшилашга уринмокда.

Турмуш сифати ик,тисодий ва ижтимоий ахамиятга эга булган катор омилларга боFликдир. Турмуш сифати стандартлари мамлакатнинг ик,ти-содий тараккиёт даражасидан келиб чик,иб, Европанинг барча мамлакат-ларида фаркланади. Шу билан бир-галикда ижтимоий стандартларнинг кафолатланган минимуми меъёрла-

рини конунан эътироф этиш ягона тамойили Европа Иттифок,и (ЕИ)нинг барча давлатлари учун умумий асос хисобланади. Бу барча фукаролар учун моддий неъматлар ва ижтимоий хизматларга булган хаётий эхтиёж-ларни кондиришда истисноларсиз тенг хукук ва имкониятларни таъмин-лайди.

Евроиттифок, мамлакатларида давлат минимал ижтимоий стандартлари соFликни сак,лаш, таълим, ахолини ижтимоий химоялаш, ма-даният, жисмоний тарбия ва спорт, уй-жой коммунал хужалиги хизмат-ларини курсатиш, хукук-тартибот ва фукаролар хавфсизлигини таъминлаш, оилани, оналик ва болаликни куллаб-кувватлаш сохаларида урнатилган. Умумкабул килинган услубиятга кура, турмуш сифати минимал ижтимоий стандартлари ЕИ да Европа ижтимоий таъминот кодекси, Европа Иттифок,и фундаментал хукуклар Хартияси, Европа ижтимоий таъминот кодекси-га Баённома талабларига мувофик, урнатилади. ЕИ талабларига мувофик, Халкаро Мехнат Ташкилотининг 102-сонли «Ижтимоий таъминот энг кам меъёрлари туFрисида»ги (Женева, 1952 й. 4 июнь), 131-сонли «Энг кам иш хакини белгилаш туFрисида»ги конвенциялари барча мамлакатларда ратификацияланган. Бу эса ЕИ барча мамлакатларида турмуш сифати стан-дартларини белгилаш ягона тамойи-лини таъминлаш имконини беради.

Энг кам иш хаки даражаси буйича Европа иттифоки мамлакатларини шартли равишда уч гурухга ажра-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

тиш мумкин. Биринчи гурух туккизта мамлакатни уз ичига олади (Болгария, Руминия, Латвия, Литва, Словакия, Эстония, Польша, Венгрия ва Чехия). Энг кам иш хаки бу гурухда 2006 йил 1 январида 82 дан 331 еврога-чани ташкил килди. Иккинчи гурухда энг кам иш хаки 437 дан 668 еврогача булган бешта мамлакат мавжуд (Португалия, Словения, Мальта, Испания ва Греция). Учинчи гурух олтита Европа мамлакатини уз ичига олиб (Франция, Бельгия, Буюк Британия, Нидерландия, Ирландия ва Люксембург), унда энг кам иш хаки 1200 евродан юкорини ташкил килади1.

2006 йил мартида Европа кенгаши «Бирга ишлаб, яхши ишлаб: ижтимоий химоя ва ижтимоий кушилиш сиёсати-ни мувофиклаштириш янги чизмаси» хужжатида баён килинган ижтимоий химоя янги чизмасини куриб чикди. Мазкур хужжатда, хусусан, давлат ва хусусий пенсия тизимлари молиявий баркарорлигини таъминлаш оркали ухшаш ва баркарор пенсияларни куллаб-кувватлаш зарурлиги туFрисида гапирилади. ЕИ мамлакатлари пенсия тизимлари баркарорлигининг асоси кекса ёшдаги кишилар ишлаш давомийлигини ошириш стратегия-си булиб колиши керак, бунда ишчи узининг пенсияга чикишини кейинга колдиришдан манфаатдор. Масалан, Германияда кушимча хусусий пенсия суFуртаси пенсионерларга улар мехнат фаолиятининг аввалги йил-ларидаги турмуш даражасини кекса-ликда хам куллаб-кувватлаш имкони-

1 Country Background Papers; ОЭСР.

ни берадиган молиявий таъминотга эга була олишлари учун киритилди. Словенияда уртача пенсия уртача иш хакининг 69% ини ташкил килади, бу

^ I—I

эса тула кулланувчандир. Польшада уртача пенсия тахминан 200 еврони ёки уртача иш хакининг 22% ини таш-кил килади. Венгрияда уртача пенсия уртача иш хакининг камида 40% ини ташкил килади ва 116,71 еврога тенг-дир. Болгарияда энг кам пенсия тахминан 25 еврони, энг купи эса 50 еврони ташкил килади. Европа ижтимоий таъ-минот кодекси пенсияни уртача иш хакининг 50% идан юкори кутаришни тавсия этади. Германияда уртача пенсия уртача иш хакининг 62% ини ташкил килади. Пенсия харажатларининг ЯИМдаги улуши универсал индикатор хисобланади. Эстонияда пенсия туловига харажатлар икки мартадан купрокдир ва ЯИМ нинг 5,9% ини таш-кил килади.

ЕИ мамлакатларида тасдикланган тиббий хизматлар сифати стандарт-лари профилактик ва даволаш тавси-фидаги турли тиббий ёрдамларни му-жассамлаштиради. СоFликни саклаш сохасидаги ижтимоий стандартлар стационар, амбулатор-поликлиник ва тез тиббий ёрдам, сил касаллари ва болаларга санаторий ёрдами курсатиш буйича бепул умумкулай хизматлар хамда санитар-профилактик тавсиф-даги хизматлар тупламини уз ичига олади. СоFликни саклаш сохасидаги ижтимоий стандартлар йилига бир кишига хисобланган соFликни сак-лашнинг энг кам бюджет таъмино-ти меъёри, бепул ва умумкулай тиб-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

бий хизматлар хар хил турлари ва Х.к.ларни молиялаштириш меъёрлари-ни аниклаш учун кулланилади. ЕИнинг 8 та мамлакатида соFликни саклаш сохасига харажатлар Словениядаги ЯИМ нинг 8,1%идан Эстониядаги ЯИМ нинг 5,4%игача ораликда тебраниб туради. Учта Болтикбуйи мамлакати (Эстония, Латвия и Литва) соFликни саклашга уртача ЯИМнинг камида 6% ини сарфлайди. Visegrad-4 гурухи мамлакатлари бу максадларга (Чехия, Венгрия, Польша, Словакия) ЯИМ нинг 6,2%идан 7,5%игача маблаFни сарфлайдилар. Словения соFликни саклашга ЯИМнинг 8%идан бирмун-ча купрок маблаF сарфлайди. ЕИнинг 8 та мамлакатида соFликни саклашга харажатлар ЯИМ нинг уртача 6,6%ини, ЕИнинг 15 та мамлакатида ЯИМ нинг 8,1%ини ташкил килади1.

Таълимнинг ижтимоий стандартлари давлат маблаFлари хисобига молия-лаштириладиган бепул ва умумкулай таълим хизматлари руйхати, ахолини бепул ва умумкулай таълим хизматлари билан таъминлаш меъёрлари ва нормативлари, хар хил турдаги таълим ва тарбия муассасаларини моддий, кадрлар билан ва техник таъминлаш меъёрларини уз ичига олади. Таълим сохасидаги ижтимоий стандартлар йи-лига битта укувчига хисобланган таълим ва тарбия хар хил турлари билан энг кам таъминланганлик нормативлари; йилига хар хил турдаги таълим ва тарбия муассасаларини молиявий таъминлаш нормативларини аниклаш учун фойдаланилади.

1 Country Background Papers; ОЭСР.

Таълимга умумий харажатлар Венг-рияда ЯИМ нинг 5,5%ига, Польшада -5,4%, Словакияда - 4,3%, Литвада эса 5,2%ига тенг.

Узбекистонда таълим-тарбия ва тиббиёт муассасаларини янада ривож-лантириш, уларнинг моддий-техник базасини мустахкамлаш ва бугунги кун талаблари асосида жихозлаш да-ражасини ошириш, ижтимоий инфра-тузилма объектларини жадал ривож-лантириш, ахолини сифатли ичимлик суви ва замонавий санитария тозалаш тизимлари билан таъминлаш устувор йуналиш хисобланади2.

Мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш мухим давлат дас-турларида соFликни саклаш ва таълим сохасига куйилмалар мамлакат ик-тисодиётининг усишига туFридан-туFри боFл и к ва хакикатда давлатнинг кела-жагига инвестиция хисобланади. Мам-лакатнинг истикболдаги тараккиёти фукароларнинг ташаббускорлиги, уларнинг ижодий, таълим, маданий, интеллектуал ва илмий салохияти билан белгиланиб, унинг тупланиши фукаролар турмушини сифатли яхши-лаш воситасида юз беради.

2 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. // Узбекистан Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жа-раёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусу-сий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

2. Павлюченко В.Г. Социальное страхование. - М.: «Дашков и К», 2007. С.12-13

3. Григорьянц Г.Н., Замараева З.П. Социальная защита населения в России: становление и развитие. - М.: «Союз», 2004. -С. 12-13.

4. Якимчук С.В. Социальная защита населения и ее совершенствование в современных условиях. Монография. -Белгород: ИП «Остащенко А.А.», 2008. -С. 66, 70.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Роик В.Д. Основы социального страхования. - М. «Анкил», 2005. -С. 26.

6. Country Background Papers; ОЭСР.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.