Научная статья на тему 'Инновацион тараққиёт йўлига ўтиш даврида "иқтисодиёт назарияси" фани тараққиётининг устувор йўналишлари'

Инновацион тараққиёт йўлига ўтиш даврида "иқтисодиёт назарияси" фани тараққиётининг устувор йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2293
112
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НЕОИқТИСОДИЁТ / ЯНГИ ИқТИСОДИЁТ / ГЛОБАЛЛАШУВ / АХБОРОТ ОМИЛИ / ВИРТУАЛ ИқТИСОДИЁТ / ВИРТУАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА / VIRTUAL ECONOMY / НЕОЭКОНОМИКА / НОВАЯ ЭКОНОМИКА / NEW ECONOMY / ГЛОБАЛИЗАЦИЯ / GLOBALIZATION / ФАКТОР ИНФОРМАЦИИ / INFORMATION FACTOR / NEO-ECONOMY

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзакаримова Муяссар Муминовна, Қулматов Алимжон Абдуллаевич

Мақолада инновацион тараққиёт йўлига ўтиш даврида «Иқтисодиёт назарияси» фани олдида турган долзарб муаммолар, тадқиқот предметини ташкил этаётган иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар ҳамда глобаллашув ва ахборотлашган жамият билан боғлиқ устувор йўналишлар тадқиқ этилади. Ҳозирги замон иқтисодий назарияларидан бўлган неоклассик ва неокейнсча назариялардан тубдан фарқ қиладиган янги йўналиш неоиқтисодиётнинг ўзига хос жиҳатлари фарқланади, муҳим илмий хулосалар чиқарилади.В статье представлены актуальные проблемы экономической теории, экономические события и процессы, составляющие предмет исследования, а также приоритетные направления, связанные со становлением информационного общества и глобализацией. Анализируются особенности неоэкономики, которая отличается от современных теорий неоклассического и неокейнсианского направления, сделаны выводы.There is studied in the article current problems of economic theory, economic events and processes that make up the subject of research, as well as priority areas related to the establishment of information society and globalization trends.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Инновацион тараққиёт йўлига ўтиш даврида "иқтисодиёт назарияси" фани тараққиётининг устувор йўналишлари»

г

V.

МИРЗАКАРИМОВА Муяссар Муминовна,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Корпоратив бошкарув» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди; КУЛМАТОВ Алимжон Абдуллаевич,

Узбекистон Миллий университети «Макроиктисодиёт» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ИННОВАЦИОН ТАРАЦИЁТ ЙУЛИГА УТИШ ДАВРИДА «ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ» ФАНИ ТАРАЦИЁТИНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК 330.1 ББК 65.013

МИРЗАКАРИМОВА М.М., НУЛМАТОВ А.А. ИННОВАЦИОН ТАРАЦЦИЁТ ЙУЛИГА УТИШ ДАВРИДА «ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ» ФАНИ ТАРАЦЦИЁТИНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада инновацион тараккиёт йулига утиш даврида «Иктисодиёт назарияси» фани олдида турган долзарб муаммолар, тадкикот предметини ташкил этаётган иктисодий х,одиса ва жараёнлар х,амда глобаллашув ва ахборотлашган жамият билан боFлик устувор йуналишлар тадкик этилади. Хозирги замон иктисодий назарияларидан булган неоклассик ва неокейнсча назариялардан тубдан фарк киладиган янги йуналиш - неоиктисодиётнинг узига хос жих,атлари фаркланади, мух,им илмий хулосалар чикарилади.

Таянч иборалар: неоиктисодиёт, янги иктисодиёт, глобаллашув, ахборот омили, виртуал иктисодиёт.

МИРЗАКАРИМОВА М.М., КУЛМАТОВ А.А. ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ ПРЕДМЕТА «ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ» В УСЛОВИЯХ ПЕРЕХОДА НА ИННОВАЦИОННЫЙ ПУТЬ РАЗВИТИЯ

В статье представлены актуальные проблемы экономической теории, экономические события и процессы, составляющие предмет исследования, а также приоритетные направления, связанные со становлением информационного общества и глобализацией. Анализируются особенности неоэкономики, которая отличается от современных теорий неоклассического и неокейнсианского направления, сделаны выводы.

Ключевые слова: неоэкономика, новая экономика, глобализация, фактор информации, виртуальная экономика.

MIRZAKARIMOVA M., KULMATOV A. PRIORITY DIRECTIONS OF DEVELOPMENT OF THE «ECONOMIC THEORY» IN THE CONDITIONS OF TRANSITION TO INNOVATIVE DEVELOPMENT PATH

There is studied in the article current problems of economic theory, economic events and processes that make up the subject of research, as well as priority areas related to the establishment of information society and globalization trends.

Keywords: neo-economy, new economy, globalization, information factor, virtual economy

1960 ùunnapHuHe oxupudaH 6owna6, W3 6ераётган vyqyp ea Kamma y3eapuwnap ôyHéHUHe mypnu MuHmaçanapuôa Kuwunap-huhi XXI acp 6ownapudaeu y3 tonnapu, xoquw-ucmaKnapu, MyHo-ca6amnapu, x,apaKamnapu ea qunMuwnapuea, MaMnaKamnap ea MUHma^anap MaH$aamnapu, cuëcuù eocumanapuea, wy opqanu эca wax,oH u^mucoduèmuHu yùfyH ea 6apqapop pueownaHmupuw, yMyMaH, waMunm 6ymyH My^umuea ma6uam çoHyHnapu 6unaH KenuwuneaH qonda Kamma my3amuwnap Kupumuw nae^amuHuHe Mycma^KaMnueuHu 6owdaH KenupMoqda.

ХХ асрнинг охири - XXI асрнинг бошларида ривожланиш йулини стратегик танлаш муам-моси (сиёсий-иктисодий, ижтимоий-маъна-вий, техник-технологик ва бошка) турлича уткирликда барча мамлакатлар олдида тур-ган масалалардандир.

Мустакиллик йиллари давомида миллий хужалигимиз иктисодий жих,атдан мустах,кам-ланиб, бугунги кунда Президентимиз Ш.Мир-зиёев айтганларидек, «Макроиктисодий баркарорликни янада мустах,камлаш ва иктисодий усишнинг юкори суръатларини саклаб колиш, жумладан, Давлат бюджети барча даражада мутаносиб, миллий валюта ва ички бозордаги нарх даражаси баркарор булишини таъминлаш - энг мух,им устувор вазифамиздир»1. Мазкур жараёнларнинг илмий-назарий талкинини бериш ва ривож-ланишнинг устувор йуналишларини ишлаб чикиш х,ам иктисодиёт назарияси фанининг вазифаси х,исобланади.

1927 йилда, Франция учун мураккаб булган бир вазиятда Ж.Ш.Сисмонди: »Бугун жамият бизда х,еч кандай тажриба мавжуд булмаган,

1 Мирзиёев Ш. Танкидий тах,лил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - х,ар бир рах,бар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017. -8-б.

мутлако янги яшаш шароитларида турибди»2, деб таъкидлаган эди. Бу фикрлар бизнинг давримиз учун х,ам долзарбдир.

Биринчидан, собик, социалистик ва ривож-ланаётган мамлакатлардаги вазият, ислох,от-ларнинг бошида саноат жих,атдан тараккий этган мамлакатлар иктисодиёти моделини танлаб, бугунги кунда абстракт «бозор», бутун замонавий иктисодиёт тутрисидаги тар^бот-лар даражасидаги билимлар етишмай колди.

Иккинчидан, утган аср 80-йилларнинг охи-рида жах,он иктисодиётининг мувозанати бузилгандан кейин х,амда к,атор бошка сабаб-лар туфайли «намунали мамлакатлар» З.Бжезинскийнинг киёфали ифодалаши буйича «глобал тартибсизлик ва х,алокатлар» х,олатига кирдилар3. Л.Туроу х,озирги замон жах,он х,олатини «буюк тунтаришлар», деб номлади, Дж.Сорос эса уни нафакат демократия, балки юзага келаётган бутун Европа цивилизациясига х,ам хавф солаётган «капи-

2 Ойкен В. Основные принципы экономической политики. - М.: «Прогресс», 1995. -С. 71.

3 Бжезинский З. Глобальный беспорядок накануне XXI века. // «США: Экономика, политика, идеология», 1994, №4-5.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

тализмнинг жах,он инкирози»1 сифатида бах,олади.

Айрим иктисодчилар барча мамлакатлар учун «утиш даври» тушунчасидан фойдала-нишни таклиф этмокдалар. Уларнинг фикрича, бу давр замонавий ривожланиш тенденция-лари ва институционал динамикани тавсиф-лайди2. Далилий маълумотлар мавжуд наза-рий кисмида ёзилмайдиган, кузатилаётган жах,он иктисодиётининг мух,им онтологик ва гносеологик узгаришларини ифодалайди. Иктисодчи, илмшунос П.Икинз: «Хозирги замон иктисодиёт фани боши берк кучага кириб колди, унинг воситалари соддалашди... ХХ аср охиридаги илм-фан, технологиялар, кадриятлар ва муносабатларга мос келадиган иктисодий ёндашувни, янги турткини ишлаб чикиш зарур»3, деб ёзади. Охирги х,олат мавжуд замонавий амалиётнинг эскирган тоялари ва моделлари пойгаси билан эмас, балки биринчи навбатда, назарияда жараёнлар акси ва узгаришлар кулланилишини талаб килади. Бутун замонавий вокелик ва хусусан, иктисодий вокелик х,акидаги афсона ва тасав-вурлардан холи, тулик билим олиш имко-ниятини берадиган бошка методологик ёнда-шувлар, коида ва тадкикот тартиботларини талаб килади.

Хозирги замон сиёсий-иктисодий ама-лиёти бутун дунёда амалга оширилган ва фанда етакчилик килаётган неоклассик наза-рия бугунги кунда мэйнстрим тавсифига эга булмокда. Айнан шу нуктаи назардан иктисодий фан фалсафий асосларини, предмети ва айрим тах,лилий воситаларини инвента-ризациялаш амалга оширилмокда. Охирги йилларда назариянинг танкидий, аммо шу билан бирга, позитив тах,лили сох,асида куп ишлар килинмокда. «Иктисодиёт назарияси фанининг предметини чеклаб, - деб ёзади М.Блауг, - неоклассиклар томонидан куйилган

1 Туроу Л. Будущее капитализма. - М.: «Сибирский хронограф», 1999.

2 Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. - М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997.

3 «Вопросы экономики», 1993, №1. -С. 57.

чегаралар доирасидан ташкарида узларининг лаёкатсизликларини ошкора тан олдилар ва шу тарика, соFлом фикр даражасида нафакат катор хулосаларни, балки бир канча ким-матли Fояларни х,ам илгари сурдилар. Неоклассик назариянинг узвий методологик хатоси шундаки, у техник тараккиёт ва реал дунёдаги вокеаларнинг боришини башорат-лаш учун ресурсларнинг купайиши амал килмайдиган, «вактдан ташкари»ги модел-лардан келтириб чикарилган микростатик назариялардан фойдаланди»4.

Дж.Сорос узини назариётчи сифатида намоён килмайди, балки амалий фаолияти туфайли унга мурожаат килиш уринли булади. «Иктисодиёт назарияси, - деб ёзади у, - гипо-тетик конструкция сифатида туFри булиб, унда рефлексивлик мавжуд эмас. Иктисодиёт назариясини реал оламга куллаганимизда, бошкача манзарага эга булишимиз мумкин. Бу айникса, молиявий бозорларда сезиларли булиб, бу ерда рефлексивлик мух,им роль уйнайди. Рационал кутишлар ва самарали бозорлар назариялари ишончсиз х,исобла-нади»5.

Маълумки, неоклассик назария (А.Маршалл, Л.Вальрас, И.Шумпетер) бозор икти-содиёти шароитида давлатнинг иктисодиётга аралашувини чеклаш Fоясини илгари сурди. Функционал боFланиш Fоясини асослайди, бозор нархини белгиловчи омиллар талаб ва таклифдан иборат, деб х,исоблайди. Давлатнинг ялпи талабни раFбатлантириши бюджет такчиллигига олиб келади. Уни пул эмиссия килиш оркали коплаш инфляцияни вужудга келтиради. Давлатнинг даромадла-рини купайтиришга каратилган ^аракати соликларнинг усишига сабаб булади ва бу тадбиркорлик фаолияти сусайиши ва фой-данинг камайиши билан бирга боради. Нати-жада иктисодиётда стагфляция х,олати куза-тилади. Давлат бозор конъюнктурасида кути-лаётган инкирозли ^олатларни олдиндан

4 Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. - М.: «Дело Лтд», 1994.

5 Сорос. Дж. Сорос о Соросе. - М.: «Инфра-М», 1996.

тахминлаш ва унинг окибатларини юмшатиш буйича чора-тадбирлар белгилашга каратиш зарурлигини к,айд килади.

Неокейнсчилар фикрига кура, давлат «самарали талаб»ни раFбатлантириш вази-фасини миллий хужаликка инвестициялар куйиш ва давлат сарфларини купайтириш оркали бажаради хамда бу бандлик ва кор-хоналар фойдаси усишига олиб келади.

Молиявий фундаментализм сиёсатининг умумий натижаси виртуал иктисодиёт хисоб-ланади. Молиявий дунё жисмоний-иктисодий вокеликка бевосита ботликлигини йукотган, амалда мустакил мукобил олам булиб колди. ХХ асрнинг охирларида ер юзида бу квази-иктисодиётнинг реал сектор иктисодиёти билан зиддиятли тукнашувини белгилаган турли-туман валюта-молиявий операциялар мустакил номинал майдонини шакллантирди. Барча амалга ошириладиган трансакцион операцияларда товар айланиши хиссасига дунё битимлари хажмининг бор-йуFи 2%и тутри келмокда1. Нобель мукофоти лауреати М.Алле 1992 йилдаёк, «Бозор иктисодиётининг монетар шароитлари» асарида жах,он иктисодиёти бир бутун сифатида бугунги кунда карзлар йирик пирамидасига таяниб, жуда мураккаб мувозанатда турибди... Валюта билан чайковчилик ёки фонд бозоридаги чайковчилик дунё бутун кенглигида карзлар буйича таксимланадиган уйин жадваллари-нинг катта киморхонасига айланганлигидан далолат беради. Узок муддатли потенциал бекарорлик хамда молия тизими ва реал иктисодиёт уртасида усиб борувчи тафовут вужудга келди2, деб таъкидлаган. Усиб борувчи такчилликлар ва давлат карзлари, масалан, АКШда бугунги кунда 5,5 триллион доллардан ошиб кетди, бу купгина иктисодчиларда «давлат хозирги вактда чикиб кетиб булмайдиган бюджет камокхо-

1 Туроу Л. Будущее капитализма. - М.: «Сибирский хронограф», 1999. -С. 10.

2 Чибрикова Г.Г. Взаимодействие финансовой системы и реального производства в современном мире. //Вестник МГУ, сер. 6, «Экономика», 1999, №6.

насида яшаётганлиги хакида» тасаввур уйтотади3 (хозирда АК.Ш карзи 11 триллион-дан ортди (тахр.)).

Гап виртуал молиявий иктисодиёт ва тупланган давлат карзлари жахон ик,тисодий мувозанатсизлиги учун шароит яратганида хам эмас. Вазият парадокси шундаки, дунё инкирозлилиги уз доирасига «катта ва кичик» мамлакатларни жалб килган холда, молиявий капиталга халигача йирик даромадлиликни таъминламокда. М.Фридмен 1998 йил инки-розининг сабабларини тахлил килиб, яна шундай деб ёзади: «Осиё мамлакатлари иктисодиётларидаги молиявий инкироз уч таркибий унсурларнинг бирикмасидан ву-жудга келди: Япониядаги туртунлик, марказий банклар томонидан миллий валюталар алма-шув курсларининг Америка долларига боF-ланиши хамда ХВФ сиёсати ва амалиёти»4.

Классик сиёсий иктисодиёт назарияси киймат, абстракт мехнат, унумли ва унумсиз мехнат тушунчаларидан фойдаланиб, миллий даромад ва бойликда мехнат омилининг хиссасини асослаган холда иктисодиёт наза-риясида хакикатан хам инкилоб ясаган. Неоклассик-кейнсча назариялар асосида ЯИМ таркибига хар хил турдаги хизматлар киритила бошланди. Саноати тараккий этган давлатлар ЯИМда молиявий хизматлар сал-моти 10-19% даражасида хисобланади. Бирок индустриал нуктаи назардан бутун молиявий сектор трансакцион тармоклар тоифасига киради5. Трансакцион харажатлар - бозор туридаги иктисодиётни эксплуатация килиш-нинг узига хос харажатлари булиб, уларнинг хажми усиш тенденциясига эга булмокда.

Институционализм назариясига кура, бу хизматлар ижтимоий фойдали самара ярат-майди, балки факат хар хил турдаги трансакцион харажатларга хизмат курсатиш хамда мулк ва эркинлик хукукларини химоялаш

3 Туроу Л. Будущее капитализма. - М.: «Сибирский хронограф», 1999. -С. 216.

4 Фридмен М. Уроки финансового кризиса. // «Независимая газета», 23.10.1998.

5 Туроу Л. Будущее капитализма. - М.: «Сибирский хронограф», 1999. -С. 13.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

буйича кушимча харажатларга эга. Демак, ушбу мураккаб ва х,ак,ик,атан мух,им фаолият туликлигича унумли мехнат сифатида ино-батга олинмасдан, мох,иятан иктисодиёт реал секторининг умумий таркибий кисмлари сифатида йиFилмасдан, балки ЯИМдан чикариб ташланиши керак1. Бу ва бошка назарий-амалий муаммолар бугунги кунда асосий макроиктисодий курсаткичларгагина эмас, балки миллий бойлик каби мух,им кур-саткични белгилашига нисбатан х,ам жонли мунозараларни келтириб чик,армок,да. Бу мавжуд ижтимоий-иктисодий тизимлар сама-радорлик мезонлари туFрисидаги тасаввур-ларни х,ам узгартириш заруриятидан далолат беради.

Иктисодиёт назарияси фани бугунги кунда уз эътиборини глобаллашувнинг куйидаги йуналишларига каратмокда:

- молия бозорининг амал килиши;

- жах,он ахборотлашган тармоFи;

- шаклланаётган ва ривожланаётган трансмиллий компаниялар;

- иктисодиётнинг минтакалаштирилиши2;

- коммуникация электрон шакллари ва х,исоблаш турлари оркали жах,он савдосининг интенсивлашуви;

- конвергенция жараёнлари3.

Хозирги пайтда барча юз бераётган ик,ти-

содий жараёнларга жах,он молиясининг кучли таъсиридан ташк,ари, иктисодиёт назарияси

1 Фридмен М. Уроки финансового кризиса. // «Независимая газета», 23.10.1998. -С. 102, 206-207; Wallias J.J., North D.C. Measuring the transaction Sector in the American Economy, 1870-1970. // Long-term factors in American Ecomic Growth. Ed. by Engerman S. -Chicago, 1987. Р. 11.

2 Глобаллашувга к,арши - минтак,алашув (тах,р.)

3 Глобаллашув х,ак,ида (globe - ер шари) биринчи марта ХХ асрнинг 80-йиллари бошларида амери-каликлар гапирганлар. Гарвард бизнес мактаби маслах,атчиси япониялик К.Омэ 1990 йилда «Чега-расиз дунё» (Oh mae R. The Bordeless World: power in the Interlinked Economy. Fontana, 1990) асарида алох,ида давлатларнинг ик,тисодий миллийлиги маъ-нога эга эмас, чунки жах,он ик,тисодиёти аср охирига ТМКлар узаро ^лик;лиги ва уч марказ: ЕИ, АК.Ш ва Япониянинг таъсири билан белгиланади, деб ёзган. «Глобаллашув» тушунчаси ХХ аср 60-йилларининг бошларидаёк, Канада социологи ва тарихчиси Мак-Луаннинг асарларида пайдо булган.

фанига ёндашув ва методологиянинг узи х,ам узгарди. Неоиктисодиёт ва глобаллашув замонавийлик намоён булишининг икки томони эканлиги мух,им х,олати сезилмаяпти. «Янги иктисодиёт» тушунчаси гарчи уни талкин килишнинг бир хил эмаслигини кайд этиш лозим булса-да, ишбилармонлик ама-лиётига х,ам, илмий адабиётларга х,ам кенг кириб борди. Саноат инкилобининг ривож-ланиши техник-иктисодий циклини якунлаб, ахборот инкилоби, уз навбатида, инсон фао-лиятининг турли сох,а ва тармокларида, жум-ладан, унинг онгида х,ам мух,им таркибий узгаришларни бошлаб берди. Бу узгаришлар тарихи ва амалий фойдаланилиши асослан-моFи ва изох,ланиши даркордир.

Адабиётлар тах,лилининг курсатишича, «неоиктисодиёт» («янги иктисодиёт») тушунчаси икки томонлама талкин килинади. Биринчидан, у юкори даражада индустрлаш-ган, ривожланиши юкори даражадаги иктисодий буFинларнинг синоними сифатида ишлатилиб, бутун тизимда тубдан бошкача сифат мавжудлигини изох,лаб берган х,олда иктисодиётнинг анъанавий сох,аси янги унсурлар билан узвий чирмашиб кетганли-гини асослайди. Иккинчидан, тор маънода бу суз замонавий иктисодиётда юзага кела-ётган янги узгаришларнинг тавсифланишидир (1-жадвал).

Унинг технологик таркиби, энг аввало, индустриал турдаги 1-3-укладларда ифода-ланган булиб, афсуски, иктисодиёт назарияси фани томонидан бизнинг юртимизда етар-лича урганилмаяпти. Ушбу ёндашувга кура, унумли капитал бу молия ва ахборот оким-ларини ташкил килиш ва ривожлантириш-нинг асосий ижтимоий шакли сифатида чикади. Машинасозлик тармоFи, нефть-кимё корхоналари ва бошка реал сектор тармок-ларининг уртача фойда нормаси эса икти-содиётга сармоялар йуналтирилишини тар-тибга солишнинг асосий воситаси х,исобла-нади. Янги иктисодиётнинг шаклланиши мос равишда 4- ва 5-укладлар билан боFликдир. Бу энг аввало, робототехника, электроника

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

1-жадвал. Янги ик,тисодиётнинг шаклланишида технологик узгаришлар ва циклларнинг ах,амияти.

Цикллар 1-цикл 2-цикл 3-цикл 4-цикл 5-цикл

Циклнинг бошланиши (йили) 1780 1845 1890 1945 1990

1. Кулланилиши БуF машинаси Поезд Кино, моторларнинг кашф этилиши Автомобиль, телефон, телевизор, компьютер Дастурий таъминот, мультимедиа, хизматлар иктисодиёти

2. Технология ва хом ашё БуF Пулат, кумир Электр, кимё, нефть Электроника, ядро технологияси Ахборот технология-лари, био- ва ген техникаси

3. Тармоклар Тукимачилик мануфактура ишлаб чикариши ва савдо тармоклари Транспорт тармоклари Энерго-тармоклар Коммуникация тармоклари Глобал тармоклар, билимлар

ишлаб чикарилиши ва фойдаланилиши, телекоммуникация воситалари ва муносабатла-рининг ривожланиши, кимё ва биотехнология, космик технология ютукларидан фойда-ланишдир. Бу тармокдарда аввалги уклад тармокларига нисбатан уртача фойда нор-масининг сезиларли даражада юкорилиги, сармоялар таксимотида, мазкур тармоклар томонига кескин узгаришларга олиб келди.

1-жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, янги иктисодиёт шу тарика, энг аввало, бешинчи циклнинг янги технологик сакраши билан белгиланади. Хозирги замон иктисодиёти, энг аввало, янги иктисодиётга хос булган жихатлар таъсирида уз таркибини узгартириб, мураккаблашди. Унга хос булган ходисалар умумий ривожланиш стратегия-сида хам, анъанавий тармок ва муносабат-ларда хам хукмрон булиб колмокда. Маса-лан, электрлаштиришнинг таъсири ХХ аср-нинг охирида барча ишлаб чикариш турла-рига кириб борди, компьютер технология-лари билан тулдирилган илмий-ахборот тар-кибий кисми эса ХХ асрнинг охири-ХХ1 асрнинг бошларида етакчилик килди.

Янги технологик сакраш билан боFлик равишда мухим онтологик узгаришлар юз бериб, улар билан амалиётчилар, олимлар,

сиёсатчилар хисоблашишга мажбурдирлар. Биринчидан, бир бутун иктисодиёт дунёси шаклланди, унинг исталган кисмларидаги кичик узгаришлар алохида миллий иктисо-диётлардаги турлича узгаришларга олиб келмокда.

Иккинчидан, ахборотлар узига хос ким-матга ва анъанавий тармоклардан ажралиб турадиган ишлаб чикариш жараёнига, уни ташкил килиш ва бошкариш шаклига эга булган мустакил ресурс булиб колди. Охирги 15 йилда ахборот сохасининг салмоFи усди ва ривожланган мамлакатларда 45-65%ни ташкил этди1. Аникланган белгилар ахборот ресурсини бошка ресурслардан тубдан фарк-лайди, муносабатлар тизими, нарх улчови, солик сиёсати ва бошкаларга мухим узгаришлар киритади.

Учинчидан, ахборотлар ва бутун ахборот сохаси замонавий ижтимоий-иктисодий ривожланиш, динамика ва усишини белги-лайдиган энг кучли манба хисобланади. Мохиятан бу эндоген иктисодий усиш замонавий назариясини тулдиради. Масалан, 2000 йилга келиб, индустриал ривожланганлик

1 Мельянцев В. Информационная революция -феномен «новой экономики». // МЭ и МО, 2001, №2.

тавсифига эга булган маълум мамлакатларда ахборот омили кушимча кийматнинг 50-75%ини ташкил этди1. Махсулотлар 10,5, 12,5 ва 14 йиллик таълим цензига2 эга булган Америка ишчилари томонидан ишлаб чикарилган3.

Т. Эггертесон агар j мамлакатни, мамлакат ахолиси жон бошига туFри келадиган даро-мадини эса yi билан белгиланса, wi жахон билимлар захираси шароитида мамлакатнинг бундай даромади мамлакат томонидан фой-даланилаётган жами жахон билимлар захираси функцияси эканлиги келиб чикади, деб таъкидлайди:

Yij = f(wi)2.

Демак, ривожланиш динамикаси жорий фаровонликнинг нафакат макроиктисодий курсаткичлари, балки «эски», анъанавий хамда «янги» улчовида хам «инсон капи-тали»ни такрор ишлаб чикаришни таъмин-лайдиган тармоклар ва илмий-ахборот тармоклари комплекс ишланмаларининг фаоллиги даражасига боFликдир4.

Туртинчидан, иктисодий тараккиёт траек-торияси ва механизмида узгаришлар куза-тилди. Ахборот технологияларининг жорий этилиши анъанавий укладларни бузмаган холда умуман, техника ва технологиялар узаро таъсири, иктисодий муносабатлар ва шакллар, институционал ва ижтимоий алока-

1 Цвылев Р. Метаморфоза индустриальной экономики: проблема экономических изменений. // МЭ и МО, 2001, №2.

2 Таълимнинг маълум даражаси талабларидан исталганини танлаб олиш хукукининг чегараси, билимлилик, маълумотлилик, таълим курганлик даражаси.

3 Марцинкевич В.И. Человеческий фактор и эффективность экономики. - М.: «Наука», 1991. -С. 173174.

4 Янги иктисодиётнинг ривожланиши нафакат

иктисодий тараккиётнинг киймат натижаларини, балки нархлар бозор тизимига тушмасада, ижти-

моий ахамиятга эга булган, ривожланиш ва усиш шароитлари ва имкониятларини тавсифлайдиган тупланган хужалик салохияти хам акс эттира ола-диган янги агрегирлашган курсаткичлар тизимини излаш заруриятини туFдирди. (Karunarathe N.D. Analytics of Information and empiric ox the lufor-Economy. // The Information Society, №4.

ларнинг янги сифатини яратади. Натижада макрогенерация5 синергетик самарасини ишлаб олади, бу ерда кутарилиш тулкинига турли цикллар: техник-технологик, ресурс-энергетик, капитал, молиявий, ижтимоий-иктисодий ва ахборот цикллари тебраниш ораликлари мос келади. Ахборот конунлари-нинг мавжуд тартиблар ва муносабатлар бутун мажмуига таъсири х,ам х,алигача узининг махсус тадкикотини кутаётган булса-да, тупланган маълумотлар бутун цикллар мажмуида ахборот цикли етакчи уринни эгаллаётгани х,акида хулоса чикариш имко-нини бермокда.

Ахборот цикли, энг аввало, фикрлаш х,амда ахборотлар билан ишлаш: уни йиFиш, кайта ишлаш, ишлаб чикариш, жамFариш, янгилаш, Химоялаш, узатиш, максадга мувофик ахбо-ротни айирбошлаш ва фойдаланиш услубини ифодалайди. Д.Норт ва Р.Фогелнинг фикрича, айнан ахборот туплаш ва фикрлаш усуллари давлатларнинг иктисодий тарихини изох,-лашда асосийси х,исобланади6.

Х,озирги вактда бизда хам, хорижда х,ам кишиларнинг илмий, амалий, ахборот ва рухий узгаришларини акс эттирадиган янги, самаралирок таълим технологиялари ва услубларини излаш ва жорий этишнинг гувох,и булмокдамиз.

Бешинчидан, бу хам аввалги коидалардан келиб чикади, ижтимоий бойликнинг таркиби ва шакли узгармокда. Натурал-мулкий ва киймат шакллари бойлик юкори даражасига ахборот, социомаданий ёки кишилик бойлик-ларини жалб этадиган, яратилаётган бойлик умумий таркиби асосида кетади. Унинг ахборот бойлиги узига хос истеъмол кийматига эга. «Билимлар томонидан яратилган киймат уз тавсифига кура, юкори даражада субъек-

5Эволюция жараёнига макрогенерацияларнинг таъсири туFрисида: Маевский В.В. Эволюционная макроэкономика и неравновесные процессы. В кн. Эволюционная экономика и «мэйнстрим». - М., 2000. -С. 15-30.

6 Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. - М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

тивлашган жамиятни талаб килади, акс х,олда у зарурий эътирофга эга була олмайди», деб ёзади Т.Сакайя1.

Агар иктисодий фаолият, энг аввало, ахбо-рот фаолияти деб тахмин килинса, у х,олда ахборот тоифалари барча объектив-субъек-тив хужалик муносабатларининг универсал, белгиловчи тавсифи булиб чикади. Ахборот шу тарика, масалан, классик сиёсий иктисо-диёт назарияси намояндаларининг карашлари шаклланган даврда ижтимоий мех,нат мух,-рини узида ифодалаган кийматдан фарк килиб, замонавий иктисодиёт мох,иятини ташкил этмокда.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Олтинчидан, электроника, кибернетика, космик алока йулдоши, дастурий таъминотни жадал ривожлантириш негизида ахборот инкилоби узининг барча белгилари ва тав-сифлари билан глобал жамиятнинг шаклла-нишини якунлаб, телекоммуникация восита-ларига бурилишни амалга оширди, улар х,алигача фаол мух,окама килинмокда. Хаки-катан х,ам масалан, транспорт инфратузил-маси туфайли авиация, автомобиль, сув ва темир йул транспорти янги авлодини жорий этиш х,амда халкаро моддий инфратузилма-лар оркали утказгичлар тармотининг жадал кенгайтирилиши натижасида иктисодий макон кискарди ва шу оркали мамлакатлар, фирмалар, кишилар уртасидаги тафовутни якинлаштириб, вакт сикиштирилди. Хар 100 кунда ахборот х,ажми икки бараварга купай-мокда, йиллик усиш 7,3 мартани ташкил этади. Бунинг натижасида тубдан янги вазият вужудга келди. Энг аввало, капиталлар х,ара-катчанлиги кескин ошди ва ишлаб чик,аришни ташкил килишнинг мазмуни ва шакли х,ам узгарди, унинг алох,ида турларидаги тафовут х,ал килувчи ах,амиятга эга эмас.

Еттинчидан, трансмиллий корпорациялар (ТМК) ривожланишида нафакат микдорий, балки сифат сакрашлари х,ам юз берди. Энг

1 Новая постиндустриальная вольна на Западе. Антология. / Под ред. В.Л.Иноземцева. - М.: «Academia», 1999. -С. 352.

аввало, ТМКларнинг узлари узининг тоявий-концептуал якунига эга булди. Чет кисмлар (шуъбалар) ва марказ тушунчалари ахборот тармокларининг харакатлари туфайли узининг биринчи даражали ах,амияти ва маъно-сини йукотди. Бу инвестициялар таркиби, йуналишлари ва х,ажмини узгартирди.

ХХ аср 80-йиллартнинг урталарида тутри-дан-тутри хорижий инвестицияларнинг усиш индекси ялпи ички куйилмаларнинг шу син-гари индексидан анча илгарилаб кетди ва 2000 йилларнинг охирига келиб, усиш 7 мар-талик даражадан ошикрокни ташкил этди. Натижада истеъмолчи афзал куришини кондириш имкониятлари диапазони анча кенгайди. Савдо ва х,исоб-китобларнинг электрон шакли трансакцион битимлар х,ажмини оширган ва тезлаштирган х,олда бу имкони-ятларни, улар билан бирга эса трансакцион харажатлар микдорини х,ам х,акикатга айлан-тирмокда. Бирок глобал нуктаи назардан ТМК ва трансмиллий банклар (ТМБ)нинг барча сиёсий-ик,тисодий жараёнларга таъсири дара-жасининг усишини кайд килиш мух,им2.

Бунинг окибатида капитал экспорт килувчи ва кабул килувчи мамлакатлар иктисодиёти-нинг узи купрок трансмиллий х,амда юзага келаётган миллий бозорлар ва халкаро институтларга боFлик булиб колмокдалар. Бугунги кунда халкаро институтлар асосий конун чикарувчи (техник, дастурий, иннова-цион), тартибга солувчи ва ахборот фаолияти бирламчи мах,сулотларининг асосий фойда-ланувчиси х,исобланади. Бирин-кетин ахборот мух,итининг кейинги таксимланиши юз беради, унинг конунлари иктисодиёт наза-риясига маълум булган жами ижтимоий мах,сулотни таксимлаш конунларига х,еч канакасига мос келмайди.

Саккизинчидан, мамлакатлар мустакил-лиги даражасининг чекланганлигидан келиб чикиб, миллий сиёсат мазмуни, таркиби,

2 Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. М.: «Academia», 1999. -С. 18.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

стратегик ва тактик максадларининг амалга оширилиши анча узгарди. Ракобатнинг оFир-лик маркази миллий сиёсатга иктисодий таъ-сир курсатган сохалардан сиёсий сохаларга утказилади. Бу уз навбатида, иктисодий соха-даги ракобат кураши коидасини намойиш этади1. Бунда хам «янги иктисодиёт»да куза-тилаётган куплаб парадокслардан бири намоён булмокда. Унинг мазмуни шундан иборатки, кайсидир мамлакат иктисодиёти очиклигининг усиши бутун таркибий кисм-лари билан унинг миллий мустакиллигига нафакат путур етказади, балки ТМК ва ТМБларга тулайдиган глобал рентасини чеги-риб олиш учун шарт-шароит хам яратади. Тенгсизликнинг янги шакли - ахборотга дахл-дорлик даражаси, яъни мамлакатлар ва кишиларнинг ишончли ва илмий ахборот олишга кодирликларининг турли кулайлик-лари вужудга келди.

Агар тегишли тушунчалардан фойдала-нилса, янги синф, хамкорлик, ижтимоий гурухлар ва бир бутун миллатлар вужудга келиб, улар янги ахборот ресурсининг бутун афзалликлари сифатида бойликни тасарруф этган холда фойдаланмокдалар. Ривожланиш жараёнида янги ресурслар, технология ва муносабат шаклларини узлаштирган холда либерал ва демократик кадриятлар тамойил-ларига асосланиб амал киладиган бозор тизими узининг хулк-атвор - тенгсизлик, ахборот-молиявий-сиёсий тоталитаризм, автократия к,арама-к,аршилигини тасдик,лай-диган иктисодий маконни яратдилар. Уз дав-рида А.Смит укитган этика ва маънавий-рухий тояларни амалга оширишнинг уз даври учун самарали ва адолатли иктисодий тамойиллари бугунги кунда юзага келган янги зиддиятларни бутун уткирлигида хали узлаш-тирмади ва хали бундай вазиятни меъёрида деб эътироф этади. Аммо охирги йилларнинг

1 Давлат ривожланишининг турли боскичларида ракобат сиёсати стратегияларининг узгариши хакида М.Портер асосли фикрларни ёзади: Портер М. Международная конкуренция. - М.: «Международные отношения», 1993.

уткир вокеалари «цивилизация бузилиши» окибатлари хакида асослирок уйлаб куришга мажбур килади»2.

Янги ик,тисодиёт янги назарий мушо^адани Хам талаб килади. Товар-пул операциялари эволюцияси меркантилизмни вужудга кел-тирган эди, физиократлар к,ишлок, хужалигини тахлил килдилар ва изохладилар, саноат капитали даври классик сиёсий иктисоднинг тадкикот объекти булиб чикди. Неоклассик-ларнинг фикрича, бозор механизмининг бузилиши монополиялар вужудга келганда Хам юз беради. Эндиликда «Янги ик,тисодиёт» учун янги назарияни излаш бунинг мантикий давоми хисобланади.

Энг аввало, янги иктисодиёт назарияси иктисодий ходиса ва жараёнларга онгли муносабатда буладиган иккита таркибий кисмга эътибор каратадиган методологик ёндашув асосида ишлаб чикилиши зарур. Биринчиси - кайсидир даражада ахборотга ва замонавий иктисодий социумга мос рухий хоссалар мажмуига эгалик киладиган, узгариб бораётган, жумладан, ракобат мухитига хам мослашиш имкониятини берадиган фаол онгли боFланиш объекти сифатида эътироф этишдир3. Назариянинг иккинчи жираты иктисодчилар энг охирги вактларгача инкор килган - тор доиралардан ташк,ари чикадиган кишилардаги хосса ва мак,садларни эътироф этиш ва фаол илгаридан куникиб келинган моделларнинг онгли фаолиятга, сунгра эса бошкарувчилик карорларига хам кирити-лиши эканлигига тегишлидир. Ахборот тех-

2 Туроу Л. Будущее капитализма. М.: «Сибирский хронограф», 1999. -С. 13.; Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. - М.: «Academia», 1999. -С. 18.; Иноземцев В.Л. Расколотая цивилизация. -М.: «Academia-Наука», 1999. -С. 19.; Экономическая теория на пороге XXI века - 5: Неоэкономика. / Под ред. Ю.М.Осипова, В.Т.Белолипецкого, Е.С.Зотовой. - М.: 2001; Иноземцев В.Л. За пределами экономического общества. - М.: «Academia», 1998.

3 Шунчаки билимлар ва билимлар туFрисидаги билимлар иктисодий субъектлар: истеъмолчи-лар, ишлаб чикарувчилар, сиёсатчилар, конун чикарувчилар узларини кандай тутишлари хакидаги тасаввурларини анча узгартиради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

H0.n0mfl.napM Typnu mxtmmomm maKnnapga HaMoeH 6ynaflMraH mhcoh oHriHM Ha^a^aT Mex,HaT npegMeTira, 6anKM MK™coflMM $aHra x,aM atfnaHTMpaflM1.

WyHgaM Kinu6, MabnyMoTnap m^tmcoamm cy6beKTnap TOMOHMgaH KynnaHinaeTraH 6un-BociTa 6enrunap KaTopugaH acocuM pecypc, XM3MaT Ba Ma^cynoT 6ynu6 KonMoKga. Ax6opoT MyaMMocM 6wpMH4M MapTa yMyMMM ToBap cM^aTMfla A.XapTHMHr MaKonacMga KyTapu6 4MKunraH2. 30 MungaH opTMK BaKT unrapu y umna6 4MKapwm цмкnмнм flHru ax6opoT okmmmcm3 TamKMnnamTMpMmTMpw6 6ynMacnu-rMHM Mc6oTnaraH. HaTixaga ax6opoT KiMMaTM кoнцeпцмflcм cTaTicTMK TaflKiKoTnapga, aMpiM My^aHflMcnMK ^aHnapuga, 6omKapyB ^aHiga pMBoxnaHMm iiMKoHira эra 6yngM.

MKTMcoflMeT Ha3apMflcMga ax6opoTnapHM Tax,nun cox,acura kmpmtmw ^x.Xmkc, n.CaMy-эnbcoн, flx.fle6pe Ba 6omKa x,o3uprn 3aMoH MKTMcog^MnapMra yMyMMM mktmcoamm MyBo-3aHaT Ha3apMflcMra 6up MyH^a 6owKa^apoK eHflawum y^yH acoc 6yngM3. By Ha3apMflga MHflMBMflnapHMHr ^ebn-aTBopiHM 6enmnaM-gMraH flroHa oMin Hapx x,uco6naHM6, y acocuM ax6opoT Ba3M^acMHM 6axapagM. ByHgaH TamKapM, HeoKnacciK Ha3apifl y3 Tax^Mnuga xyxanMK fopMTyB4M 6ap^a cy6beKTnapHMHr ax6opoTnapra TeHr Ba TyniK KMpumM Kouga-cugaH Kenu6 mKKaH.

OppoyHMHr TabKignamma, ax6opoT $aKaT MKTMcogMM TymyH^a эмac4. y y3 Ma3MyHira Kypa, «MKTMcogMM MaMgoH» goupacMflaH Tam-

1 Bppoy K. l/lн$opмaцl/lfl u BKoHoMi/mecKoe noBege-Hue. // «Bonpocbi bkohommkm», 1995, №5. -C. 169294.

2 Hart A. Risk. Uncertaityand Unprofitabilityof Compounding Profitabilities.In: Studies in Matematical Economics and Econometrics. Chicago, University of Chicago Press. 1992.

3 flx.AKepno^, Ax.Ctmmi^ Ba M.CneHcnap 2001 Munga TaKoMunnamMaraH ax6opoTnap 6o3opu Ha3a-puflcu FoflnapuHu umna6 MiKKaHnuKnapu ynyH Ho6enb MyKo^oTMHM onraHnap. By Ma3Kyp Ha3apuM MyHanMmHMHr MyxMMnuru Ba yHiu flHaga umna6 mmkmw 3apypnuruflaH ganonaT 6epagu.

4 Эppoy K. lн^opмaцufl u BKoHoMi/mecKoe noBege-Hie. // «Bonpocbi bkohommkm», 1995, №5. -C. 98-107.

карига чикади. Бирок хозирги замон ик,ти-содиётида ахборот хакикатан хам баркарор ва иктисодий макомга хамда мос тавсифга эга булди. Энг аввало, бу истеъмол киймати ва кийматга эга булган товардир. К,иймат ва истеъмол киймати сифатидаги ахборотнинг узига хослиги, умуман, бутун товарга узига хослик беради, у булинмаслик ва амал килиш вакти, даври хоссасига эга.

Ахборот айирбошлаш киймат конунида хамда талаб ва таклиф конунида ёзилмайди, чунки трансакция иштирокчилари эквивалент муносабатлар даражасини ифодаламайди. Ахборот фаолияти махсулига нарх белгилаш механизми харидорлар ва сотувчиларга шун-дай таъсир киладики, талаб ва таклиф урта-сидаги мувозанат бир мунча шартли характер касб этади. Чекланган харажатлар ва чеклан-ган даромадлар тенглиги туFрисидаги нео-классикларнинг машхур кридалари хам алма-шув нисбатларини ифодаламайди. Ахборот фаолияти сохасида чекланган харажатлар ва чекланган даромадларни бахолаш баркарор мезонларга эга эмас.

Биринчидан, «ахборот буюртмачиси» ва ишлаб чикарувчиси ишлаб чикарилаётган ахборот махсулотини бахолашга бир хил бул-маган мезонларни урнатадилар.

Иккинчидан, айнан шу буюртмачи бирор-бир илмий-ахборот махсулоти ишлаб чика-ришини аванслаган холда кутилаётган мах-сулотни ололмаслигига таваккал килади.

Учинчидан, ахборот хак тулаш хакида карор кабул килиш учун уни тулик харидорга бахолашга тавсия килишда бир бутунлик хоссасига эга булади. Бирок ахборот у билан дастлабки танишув боскичида олинган булганлиги сабабли хаки туланмаслиги мум-кин.

Туртинчидан, ахборот сотувчиси ахборот хизматлари учун пул олиб, моддий товардаги каби ундан тула махрум булмайди. У факат купайтириш учун асосий харажатлар килиб, ахборотни кейинчалик сотиши мумкин.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

Бешинчидан, ахборот мах,сулотини мала-кали экспертларсиз истеъмол сифатлари буйича бах,олаш жуда кийин. Консалтинг ва инжиниринг бизнеси ахборот хизматлари бозорида экспертлар фаолиятининг амалда намоён булишидан бошка нарса эмас. Бу бизнесда харидор ва сотувчи неъматларни яратишда биргаликда катнашадилар.

Ахборотлашган иктисодиётда яна бир машх,ур иктисодий конун бузилади. Бу конун XVIII асрда Т.Мальтус ва Д.Рикардо томони-дан шакллантирилган даромадлиликнинг камайиб бориши конунидир. Бу х,акда 50-йилларнинг охирларида К.Кларк х,ам узининг «уч сох,а»ли иктисодий моделида кайд этиб утган.

Ахборотлашган иктисодиётда тайёр мах,сулот ишлаб чикаришга дастлабки хара-жатлар катта. Шунинг учун х,ам х,ар доим янги товарлар нархи уларнинг х,акикий фойдали самараси нуктаи назаридан белгиланиши тушунарлидир. Ишлаб чикариш х,ажми канчалик катта булса, олинадиган даромад шунчалик юкори булади. Фан сиFимли мах,сулот яратадиган фирма х,ам так,симланган мах,сулотдан ташки самара х,исобига даро-мадларнинг кушимча манбаларини олади. Масалан, Windows дастурининг кенг тар-калиши тулов асосида таркалган кушимча дастурий иловаларни талаб килди. Тарка-тишдан ташки самараларнинг фаол таъсири алока воситаларидан фойдаланадиган саноат тармокларида х,ам сезилмокда.

Неоиктисодиёт (янги иктисодиёт) глобал молиявий капиталга асосланган иктисодиёт булиб, ак,л марказлари билан бошк,ариладиган эгилувчан тармокларнинг пасайтирилган оFирлиги оркали алох,ида иктисодий муно-сабатларни шакллантиради. Уларда ишлаб чикариш муносабатлари хужалик алок,аларига айланади. Бу субъектлар келишувларининг асосий предмети х,озирги ишлаб чикариш муносабатларини тартибга солишда транс-акциялар ва трансакцион харажатларни камайтириш оркали самарадорликни оши-

ришга уринишдир. Жах,он иктисодиётида кечаётган бу жараёнлар ва тараккиётнинг куйида келтирилган асосий омиллари Узбекистоннинг тараккиёт йулини белги-лашда хам х,исобга олиниши лозим (2-жадвал).

Жа^онда иктисодий усиш сифатини ошириш буйича ^атор, жумладан, ^уйидаги устувор йуналишларда тад^и-^отлар олиб борилмоеда: ресурсларни самарали таксимлаш; иш билан бандлик даражасини даромадларни самарали устириш асосида таъминлаш ва мех,нат унумдорли-гини ошириш; иктисодий усиш самарадор-лиги ва омиллар ялпи унумдорлиги ^Р)ни ошириш; институционал тузилма ва инфра-тузилма сифатини яхшилаш х,амда ривожлан-тириш.

Жамият ривожланиши туFрисидаги янгича илмий назарий карашлар ва Fоялар Узбекистон Республикаси Биринчи Прези-денти Ислом АбдуFаниевич Каримовнинг тула асарлар жилдида, шунингдек, унинг «Узбекистон мустакилликка эришиш остона-сида», «Юксак маънавият - енгилмас куч» асарларида илмий асослаб берилганлигини курамиз. Бу тараккиёт йули моддий ва маъ-навий хаёт уЙFунлигига асосланганлиги билан тубдан ажралиб туради. Куриниб турибдики, юксак билим ва маънавиятли мутахассислар тайёрлаш миллий тараккиёт йулимизнинг асосига куйилган.

Узбекистон давлат мустакиллигига эриш-гач, энг асосий масала бу марказлашган режалаштириш ва бошкарувнинг маъмурий-буйрукбозлик услубидан бозор ик,тисодиётига утиш эди. Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов бозор икти-содиётига утишнинг асосий тамойилларини ишлаб чикди ва бу бутун дунёда «узбек модели» деган ном олди. Бу модель асосида иктисодиётимизни инновацион тараккиёт йулига утказиш, иктисодиётни тараккий этти-риш ва баркарор иктисодий усишга шароит яратиш ётади. Бу жараёнларни илмий-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

2-жадвал. Хорижий адабиётларда барк,арор ик,тисодий усиш муаммоларининг ёритилиши1

Муаллифлар Асосий Fоялари

М. Спенс, Р. Солоу Иктисодий усишнинг ижтимоий натижаларини ривожлантириш, инклюзив усиш каби баркарор усиш сифатининг мезонларини тадк,ик, этиш

Э. Корсо Иктисодий усиш ва мехнат унумдорлиги узгаришининг ик,тисодий усишга таъсири

К. Сен Институционал бирликларнинг ик,тисодий усиш сифатини инклюзив жихатларга таъсири

П. Веллала, М. Мадала, У. Чхаттопадхай Инклюзив усиш курсаткичлари ва уларни бахолашга эконометрик ёндошувларнинг илмий-услубий жихатлари

Ч. Аояги, Г. Ганелли Ишсизликни камайтириш, савдони ривожлантириш ва мехнат унумдорлигини оширишга к,аратилган макроик,тисодий сиёсат асосида баркарорликни таъминлаш хамда инклюзив усиш жараёнлари

Р. Ананд, С. Мишра, Ш.Ж. Пейрис Макроиктисодий баркарорлик, инсон капитали, таркибий узгаришлар, хорижий инвестициялар ва ташки савдо эркинлиги асосида инклюзив усишни таъминлаш

А. Смит, Д. Рикардо, Дж.С. Милл Иктисодий усишнинг ракобат, ташки савдо, капитал ва ахоли сонидаги узгаришлар билан боFлик1лиги

И. Шумпетер Инновация, техника-технологиялардаги узгаришлар каби интенсив омиллар

Дж.М. Кейнс, Р. Харрод, Е. Домар, Э. Хансен Инвестициялар, мультипликатор акселератор принциплари асосида ялпи талаб билан боFлик1лиги

Р. Солоу, Т. Сван, Э. Денисон Асосий капитал ва инсон капиталини жамFариш хамда техника тарак,к,иёти асосидаги баркарор усиш даражаси

П. Ромер, Д. Барро, Р. Лукас, С. Ребело Техника тараккёитининг эндоген омил сифатидаги талк,ини

назарий жих,атдан асослаш эса «Ик,тисодиёт назарияси» фанининг устувор вазифаси х,исобланмок,да. Шу билан бирга, икдисодиёт сох,асига ихтисослашган мутахассисларни

тайёрлаш учун «Неоик,тисодиёт» фанини киритиш ва бу йуналиш учун махсус ук,ув кулланмалар ва дарсликлар тайёрлаш -бугунги куннинг долзарб масалаларидандир.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш. Танк,идий тах,лил, к,атъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - х,ар бир рах,бар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017. -8-б.

2. Бжезинский З. Глобальный беспорядок накануне XXI века. // «США: Экономика, политика, идеология», 1994, №4-5.

3. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. - М.: «Дело ЛТД», 1994.

4. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. - М.: «Academia», 1999. -С. 18.

5. Иноземцев В.Л. Расколотая цивилизация. - М.: «Academia», 1999. с.19.

1 Доклад о росте. Стратегии устойчивого роста и инклюзивного развития .// М.Спенс, Р. Солоу и др. «Весь мир», 2009. // http://siteresources.worldbank.org/EXTREMNET/Resources/489960-1338997241035/ Growth_Commossion_Final_Report_Russian.pdf; E.Korso. Inclusive growth analysis and HRV: a methodological note. 2011. //http:// siteresources.worldbank.org/EXTREMNET/Resources/468980-1316457581843/TRIG-andHRV.pdf.

6. Иноземцев В.Л. За пределами экономического общества. - М.: «Academia - Наука», 1998.

7. Маевский В.В. Эволюционная макроэкономика и неравновесные процессы. В кн. Эволюционная экономика и «мэйнстрим». - М.: «Наука», 2000. -С. 15-30.

8. Мельянцев В. Информационная революция - феномен «новой экономики». // МЭ и МО, 2001, №2.

9. Марцинкевич В.И. Человеческий фактор и эффективность экономики. - М.: «Наука», 1991.-С. 173-174.

10. Новая постиндустриальная вольна на Западе. Антология. / Под ред. В.Л.Иноземцева. - М.: «Academia», 1999. -С. 352.

11. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. - М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997.

12. Ойкен В. Основные принципы экономической политики. - М.: «Прогресс», 1995. -С. 71.

13. Портер М. Международная конкуренция. - М.: «Международные отношения», 1993.

14. Сорос. Дж. Сорос о Соросе. - М.: «Инфра-М» 1996.

15. Туроу Л. Будущее капитализма. - М.: «Сибирский хронограф», 1999.

16. Чибрикова Г.Г. Взаимодействие финансовой системы и реального производства в современном мире. // Вестник МГУ, сер.6. Экономика, 1999, №6.

17. Фридмен М. Уроки финансового кризиса. // «Независимая газета», 23.10.1998.

18. Цвылев Р. Метаморфоза индустриальной экономики: проблема экономических изменений. // МЭ и МО, 2001, №2.

19. Экономическая теория на пороге XXI века - 5: Неоэкономика./Под ред. Ю.М.Осипова, В.Т. Белолипецкого, Е.С.Зотовой. М., 2001;

20. Эрроу К. Информация и экономическое поведение. // «Вопросы экономики», 1995, №5. -С. 169-294.

21. Hart A. Risk. Uncertaityand Unprofitabilityof Compounding Profitabilities.In: Studies in Matematical Economics and Econometrics. Chicago, University of Chicago Press. 1992.

22. Karunarathe N.D. Analytics of Information and empiric ox the lufor -Economy// The Information Society. №4.

23. Wallias J.J., North D.C. Measuring the transaction Sector in the American Economy, 1870-1970. // Long-term factors in American Ecomic Growth. Ed. by Engerman S. -Chicago, 1987. Р. 11.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.