Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАшУВ ВА МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАш МАСАЛАЛАРИ'

ГЛОБАЛЛАшУВ ВА МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАш МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1139
144
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
глобаллашув / миллий иқтисодиёт / модернизациялаш. / globalization / national economy / modernization

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зохирова Гульнора Мухаммадиевна

Мақолада миллий иқтисодиётни (ва унинг унсурларини) модернизациялаш зарурати ва глобаллашув жараёнларида келиб чиққан муаммолар ўрганилди. Республика учун яқин ўн йилларда иқтисодиёт соҳасидаги асосий чақирув жаҳон иқтисодиётида муносиб ўрин эгаллаш ҳисобланади. Шу боис, мамлакатнинг хомашёга ихтисослашганлиги барқарор ривожланиш, аҳоли турмуш даражаси ва сифатининг ошишини таъминлай олмайди. Республиканинг яқин йиллардаги ривожланиши ҳудудий, ресурс салоҳияти, фуқароларнинг ижодий салоҳияти каби асосий рақобатбардош омиллардан фойдаланишга таяниши лозим.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GLOBALIZATION AND PROBLEMS OF MODERNIZATION OF THE NATIONAL ECONOMY

The article deals with the problems arising from the process of globalization and the necessity of modernization of the national economy (and its components). The main task for the country for the next decade is to take its rightful place in the global economy. Specializing on raw material base, the state will not be able to improve the live quality and standard. To the country development in is urgent necessity realization of competition’s main factors as a regional potential, resource potential and the capacity of civilians creativity.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАшУВ ВА МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАш МАСАЛАЛАРИ»

Захирова Г.М.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси

ГЛОБАЛЛАШУВ ВА МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ

ЗАХИРОВА Г.М. ГЛОБАЛЛАШУВ ВА МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада миллий иктисодиётни (ва унинг унсурларини) модернизациялаш зару-рати ва глобаллашув жараёнларида келиб чиккан муаммолар урганилди. Республика учун якин ун йилларда иктисодиёт сох,асидаги асосий чакирув жах,он иктисодиётида муносиб урин эгаллаш х,исобланади. Шу боис, мамлакатнинг хомашёга ихтисослаш-ганлиги баркарор ривожланиш, ах,оли турмуш даражаси ва сифатининг ошишини таъминлай олмайди. Республиканинг якин йиллардаги ривожланиши х,удудий, ресурс салох,ияти, фукароларнинг ижодий салох,ияти каби асосий ракобатбардош омиллардан фойдаланишга таяниши лозим.

Таянч иборалар: глобаллашув, миллий иктисодиёт, модернизациялаш.

ЗАХИРОВА Г.М. ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И ВОПРОСЫ МОДЕРНИЗАЦИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье изучаются проблемы, возникшие в процессе глобализации и необходимость модернизации национальной экономики (и её элементов). На предстоящее десятилетие лет основной задачей для республики должно стать освоение достойной ниши в мировой экономике. Специализируясь на сырьевую базу, государство не сможет обеспечить повышению качества и уровня жизни населения. Для развития республики на ближайшие годы нужно пользоваться ключевыми конкурентными факторами как региональный потенциал, ресурсный потенциал и потенциал гражданского творчества.

Ключевые слова: глобализация, национальная экономика, модернизация.

ZAHIROVA G.M. GLOBALIZATION AND PROBLEMS OF MODERNIZATION OF THE NATIONAL ECONOMY

The article deals with the problems arising from the process of globalization and the necessity of modernization of the national economy (and its components). The main task for the country for the next decade is to take its rightful place in the global economy. Specializing on raw material base, the state will not be able to improve the live quality and standard. To the country development in is urgent necessity realization of competition's main factors as a regional potential, resource potential and the capacity of civilians creativity.

Keywords: globalization, national economy, modernization.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

Глобаллашув жараёнига цушилган ицтисодиёт нуцтаи назаридан юцори модернизациялашга утиш шахс ва оммавий алоцидаликни бирлаштириш гоясини узида мужассамлаштиради. Европача шахснинг вужудга кели-ши Италияда XIV асрдан бошланди, бу индивидуализм -нинг ривожланиши ва билим даражаси билан ботлиц эди. Бу сифатлар зулм билан курашиш, бойлик ва жамиятда уцимишли цатламлар шарафи учун цаттиц рацобатда шаклланди.

Инсон, давлат ва бозор нисбати жуда мураккаб назарий масала х,исобланади. Аммо уни бозор узгаришлари страте-гиясини ишлаб чикиш ва глобаллашувга жалб килиш учун изох,лаш жуда мух,им. Глобаллашув доирасида иктисодий жи-х,атга ижтимоий-сиёсийдан ажратиб куйиш мумкин булмаган иктисодиёт тури сифатида караш мумкин. Шу са-бабли глобаллашув ва унинг бозор узгаришлари билан алокаларини тушу-ниш учун соф иктисодий муаммоларни уларнинг ижтимоий-сиёсий жих,атларини х,исобга олиб, тадкик этиш зарур.

Глобаллашув - иктисодий субъект-ларнинг глобал микёсдаги узаро алока-ларининг кучайиши, буларнинг ах,оли х,аётининг х,укукий, ижтимоий, демогра-фик, диний ва бошка томонларига таъси-ри жараёнидир. Жамият ривожланиши-нинг барчага ва х,ар кимга, бутун жах,он х,амжамиятига тааллукли, оламшумул хусусиятга эга муаммолари глобал му-аммолар деб юритилади. Ушбу муаммо-ларнинг сайёрамиз микёсида ёйилиши ва кейинчалик кескинлашиб бораётгани уларни глобал, давлатлараро х,ал килиш йулларини излашни талаб килмокда, чунки айрим мамлакатлар, х,атто ай-рим давлатлар гурух,и бунинг учун зарур булган улкан куч ва воситаларга эга эмас.

Глобал муаммоларнинг кандай тури булмасин, уларни бутун жах,он х,ам-жамиятининг турли ресурслари (мод-дий, молиявий, мех,нат, технологик, маънавий, интеллектуал, ахборот ре-сурслари)ни бирлаштиришсиз х,ал килиб булмаслигига олиб келадиган жиддий иктисодий жих,атлар мавжуд.

■ а и V и ч/

Миллий чегараларни йукотиш, узвий халкаро иктисодий х,амкорликка асос-ланган, ростмона умумжах,он иктисодий тизимини шакллантириш х,озирги замон иктисодий ривожланишининг узига хос белгиси х,исобланади. Иктисодиётнинг глобаллашуви халкаро иктисодий таш-килотлар, трансмиллий банклар ва ком-паниялар, бутун интермиллий пул бир-ликлари каторининг пайдо булишида намоён булмокда.

Иктисодиётнинг глобаллашуви алох,и-да давлат томонидан амалга ошириб булмайдиган технологик ютуклар билан миллий иктисодиётларни бойитиш, бар-ча мамлакатларнинг капитал ва мех,нат ресурсларининг х,аракатчанлиги, халкаро лойих,аларни амалга ошириш имко-ниятлари х,исобига бугунги иктисодий тараккиётга олиб келиши мумкин. Би-ринчи халкаро коинот станциянинг таш-кил килинишига олиб келган коинотни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

узлаштириш дастури бундай лойих,ага классик мисол ^исобланади1.

Бошка томондан, глобаллашув купгина муаммоларга х,ам олиб келади, улар ора-сида куйидагиларни ажратиш мумкин:

- ривожланган мамлакатлар ва уларнинг йирик компанияларига кам тараккий этган давлатларнинг иктисодий тобелиги;

- миллий иктисодий меъёр ва анъана-ларнинг унутилиши;

- реал мах,сулотлар ва хизматлар бо-зори эволюциясидан илгарилаб борувчи фиктив капиталнинг гипертрофирлашган2 ривожланган бозорига эга булган жах,он молиявий «квазииктисодиёти3«нинг ву-жудга келиши, бу жах,он иктисодий инки-розлари, жумладан, сунъий равишда, молия бозорини «бузиш» х,исобига так-рорланиш имкониятига олиб келмокда;

- гиёх,ванд моддалар, кУPол-яроFлар, «жонли товар» экспорт-импорти би-лан шуFулланадиган фундаменталистик окимдаги террористик ташкилотлар, халкаро жиноятчилик картеллари ва синдикатларининг пайдо булиши.

Глобал иктисодий муаммоларнинг пайдо булиши х,ам глобаллашув жи-х,атларига киради. Охирги икки аср-да инсоният шундай муаммоларга дуч келдики, цивилизациянинг шунчаки гуллаб-яшнаши эмас, балки ер юзи-да х,аётнинг давом этишининг узи х,ам хавф остида кола бошлади. Бу муаммо-лар х,ар доим х,ам уз табиатига кура, соф иктисодий муаммолар х,исобланмайди,

1 К,обулов ш.Р. Иктисодиёт назарияси: Дарслик. - Т.: Узбекистон Республикаси ¡IV академияси, 2013. -621-629-б.

2 Хаддан ташкари кенгайган (изох, муаллифни-ки).

3 Калбаки иктисод.

балки уларнинг х,аммаси куп ёки кам да-ражада иктисодий жих,атларга х,ам эга4.

Глобал муаммоларнинг таркиби ва роли жамият ривожланишининг айрим боскичларида узгариб туради. Табиий омиллар билан боFлик куплаб глобал муаммолар - табиий офатлар (зилзила, тошкин, туфон, бурон ва х,.к.), куёш ва ой тутилишлари, метеорит ёмFирлари, магнит буронлари жуда кадимдан мавжуд.

Хозирги глобал муаммолар куп жих,атдан инсониятнинг аввалги бутун фаолияти, умуман, жамият ривожланишининг натижасидир. Глобал муаммоларнинг инсоният х,аёти ва фаолиятининг барча томонларига салбий таъсирла-ри кучайиб бораётгани, уларни х,озирги боскичда ва келажакда х,ал килиш бо-расидаги кийинчиликлар фан-техника тараккиёти асосидаги иктисодий усиш суръатларининг катталиги билан боFлик. Хозирги вактда киркка якин глобал муаммолар мавжуд булиб, улар ичида асосийларини экологик, демографик, озик-овкат, куролланиш, ядро куролини таркатмаслик ва ядро урушининг олди-ни олиш, халкаро хавфсизлик ташкил килади.

Шундай килиб, жах,он иктисодиёти шаклланишининг алох,ида боFловчи омили - барчага тааллукли булган х,амда куплаб ёки барча мамлакатлар, халкаро ташкилотларнинг жами маблаFларини жалб этиш ва давлатлараро иктисодий х,амкорлик оркали х,ал килинадиган инсониятнинг глобал муаммоларидир. Глобал муаммоларнинг узига хос жих,атини уларнинг универсал хусусияти ташкил

4 Кобулов Ш.Р. Иктисодиёт назарияси: Дарслик. - Т.: Узбекистон Республикаси ¡IV академияси, 2013. -630-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

килади, чунки улар х,озирги замон циви-лизациясининг натижасидир.

«Жамият-табиат» тизими иктисодий муаммолари инсониятнинг уни юзага келтирган мух,итга мос булмаган муноса-бати туфайли вужудга келди. Асосий му-аммо инсонлар яшаш табиий мух,итининг аста-секин бузилишидан иборат эко-логик муаммо х,исобланади. Кишилар фаолияти билан келиб чикадиган х,аво ва сув ресурсларининг ифлосланиши, урмонларнинг кесилиши, тупрок эро-зияси, овланадиган х,айвонлар алох,ида турларининг йуколиб кетиши - булар-нинг х,аммаси унинг айрим таркибий кисмларидир, холос.

Экологик муаммолар билан боFлик бошка мух,им муаммо ресурсларнинг ту-гаши муаммоси х,исобланади. У инсон то-монидан фойдали казилмалар барча тур-лари истеъмолининг усиши натижасида юзага келди. Фойдали казилмаларнинг айрим турлари ер юзида жудаям кам колди ва истеъмолнинг мавжуд суръат-лари сакланиб колган шароитда улар XXI асрнинг охиригача тугаб битади.

Ижтимоий муаммолар ичида гло-бал муаммолар жамиятнинг уз-узини коникарсиз ташкил килиши билан боF-лик. Улар инсоният цивилизациясининг ички зиддиятлари тугатилгандагина х,ал килиниши мумкин. Глобал иктисодий муаммолар тарихий тавсифга эга, турли даврларда улардан бирининг ах,амияти ошади ва бошкалари, янгиларининг ёки яхши унутилган эски, масалан, юкумли касалликлар муаммоларининг салмоFи камаяди.

Озик-овкат муаммоси колганлари орасида энг узок тарихга эга. Даврий равишда у инсоният ривожининг барча боскичларида юзага келди. Бун-

да озик-овкат ишлаб чикариш буйича жах,он х,амжамиятининг имкониятлари х,озирги вактда бутун ер юзи ах,олисини бокиш учун етарли. Охирги ун йил-ликларда бу муаммони факат энг ри-вожланган мамлакатларда тулик х,ал килишнинг уддасидан чикилди. Бирок мамлакатлар ва минтакалар буйича озик-овкат мах,сулотларининг нотекис таксимланиши шунга олиб келадики, Ер юзида очарчилик х,иссини х,озирги вактда 600 млн дан 700 млн гача ах,оли бошдан кечирмокда1.

Глобал демографик муаммо халкаро ишчи кучи миграцияси билан узвий боFлик, чунки бир мамлакатда яшов-чиларнинг етишмаслиги ва бошкасида ортикчалиги купинча ах,олининг узига хос «окиб утишига» олиб келади. Масалан, баъзи Мустакил Хамдустлик давлат-лари ах,олисининг усиш тенденцияси ва Россия х,удудларида ах,олининг сийрак жойлашганлиги у ерга ишчи кучи мигра-циясининг усиши билан копланмокда. Демографик муаммолар бошка катор глобал муаммолар билан, масалан, озик-овкат, камбаFалликни тугатиш, инсон салох,иятини ривожлантириш билан боFликлиги жуда узвий х,исобланади. Кам тараккий этган мамлакатлардаги демографик портлаш очлар, камбаFаллар сонининг камайишига ёки ах,оли маълу-мот даражасининг усишига ёрдам бер-майди.

Халкаро бозорларга чикиш ва чет мамлакатлар билан савдо муносабатла-рининг кенгайиши корхоналарнинг турли эх,тиёжлари билан белгиланади:

1 Григорьева О.В. Глобализация, модернизация национальной экономики и развитие малого предпринимательства. // Гуманитарный вестник МГТУ им. Н.Э.Баумана. М., 2013, вып. №6. -С. 3.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

- ички бозорнинг ривожланиши (бо-зорнинг товарлар билан тулдирилиши, ракобатчилар босимининг кучайиши);

- айникса, ишлаб чикаришни кенгай-тириш, капитал кайтими, нархлар, сифат масалаларида воситачилик савдосига боFликликнинг усиши;

- атроф-мух,ит мух,офазаси, ижти-моий конунчиликка риоя килиш кийин-чиликлари билан боFлик йиFимларнинг усиши, бунда капиталларни четга чика-риш фойдали булади;

- чет эллик ракобатчиларнинг фаол-лиги ва унинг ички бозорлардаги муваф-факияти х,алол ракобат усулларини кул-лаган х,олда уз йулини излашга мажбур килади (бу уз обрусини керакли даража-да ушлаб туриш зарурати билан боFлик эмас);

- ички бозорга боFликликни тугатиш ва хорижий бозорларни эгаллаш йули билан хатарларни «таксимлаш»;

- мавжуд ва кушимча равишда ярати-ладиган кувватларни юклашнинг ошиши;

- иш х,аки, хомашё, транспорт хара-жатлари улушларининг камайиши, хусу-сан, ишлаб чикаришнинг турли шаклла-ридан чет элда фойдаланиш, жумладан, ички бозор учун тегишли нарх имтиёз-ларига эга булган реимпорт йули билан солик туловларини пасайтириш;

- хужалик субъектлари уз мамлакати-да ёки кучиб борган мамлакатида кабул килинган ёрдам курсатиш давлат дастур-ларидан фойдаланиши;

- тегишли мамлакатларда кисман ишлаб чикариш ва сотишни ташкил килиш йули билан валюта курси тебранишлари-ни коплаш;

- маълум чет эл бозорларида, маса-лан, чет эл фирмалари билан шериклик шаклида давомли узгаришлар шароити-

да мумкин булган ноу-хаудан фойдала-ниш;

- узок муддатли муваффакиятли савдо ва мос равишда, иктисодий усишни таъ-минлаш;

- хатарларни катта х,ажмларда таксимлаш, уларнинг бир кисмини чет эл фир-маларида амалга ошириш йули билан унинг умумий даражасини пасайтириш;

- алох,ида буюмлар ва уларга бутловчи жих,озларни чет элда ишлаб чикаришга утказиш йули билан уз мамлакатидаги мураккаб муаммоларни х,ал килиш учун юкори малакали кадрлар, ходимларни кайта йуналтириш;

- нарх сиёсатини баркарорлаштириш ёки ички ва ма^сулот микдорига нис-батан дегрессия (камайтириш) куллани-ладиган чет эл бозорларида уни амалга ошириш доираларини кенгайтириш.

Жах,он иктисодиётининг глобаллашу-ви ва жах,он куламидаги сиёсий-^укукий ва ижтимоий-гуманитар жараёнларнинг усиб борувчи синхронлашуви республи-кани ривожлантиришнинг тубдан янги жих,атини яратади, бунинг учун янги имкониятлар очилади ва ташки жой-лаштириш учун х,ам, ички ривожланиш максадларига эришиш учун ^ам янги чакирувлар намоён булади.

Ташки даъватлар - бу давлат ва но-давлат субъектлари томонидан хавф-сизлик, жах,он молиявий инкирозининг мамлакат иктисодиётига таъсири, мам-лакатнинг халкаро бозорлар х,олатига боFликлиги хавфлари булиб, айнан улар купрок «глобаллашув окибатлари» туFрисидаги мунозаралар объекти булиб колади. Бирок ички даъватлар кам ах,амиятга эга эмас, республика шароити учун х,атто катта ах,амият касб этади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

Иктисодиёт сох,асида якин ун йиллар ичидаги асосий даъват Узбекистонни жах,он иктисодиётига интеграциялаш зарурати х,исобланади. Хомашёга ихти-сослашиш яшаш даражаси ва сифатини баркарор устиришни х,ам (шу боисдан баркарор, ташки конъюнктурага боFлик булмаган ресурс манбаларини бермай-ди), янги турмуш тарзини шаклланти-ришни х,ам таъминлай олмайди.

Мамлакатнинг ривожланиши учта асосий ракобат устунликлари1: фукаро-ларнинг ресурс, х,удудий ва ижодий салох,иятидан фойдаланишга таяниши ло-зим. Факат биринчи гурух, х,озирча фаол х,аракатланмокда. Худудий салох,иятдан фойдаланиш учун инфратузилмани ри-вожлантириш, тадбиркорлик ташаббус-корлигини руёбга чикариш шароитлари-ни яратиш, хизматлар сох,аси (ахборот, транспорт, сайёх,лик)даги колипларни узгартириш лозим.

Фукароларнинг ижодий салох,иятлари-ни долзарблаштириш нафакат иктисодий, балки ижтимоий-сиёсий шароитлар-ни х,ам, яъни ижод эркинлиги ва унинг интеллектуал мулк шаклидаги натижа-ларининг х,имояланганлиги, ижтимоий алокалар ва жамиятдаги ишончнинг ри-вожланганлиги, кулай ва сифатли таъ-лим, самарали амал киладиган суд тизи-мини таъминлайди. Бу шароитларнинг таъминланиши ривожланиш стратегия-сининг мух,им унсури булиши керак.

Янги мингйилликда республикамиз-да турли ривожланиш сценарийларида-ги тажриба натижаларини бах,олаш учун етарли вакт мавжуд. Бир томондан, ресурс бойликларини истеъмол килишнинг инерцион-оммавий сценарийлари узок

1 Портер М. Конкуренция. - М.: "Вильямс", 2005. -С. 342.

муддатли миллий устуворликлар зара-рига киска муддатли вазифаларни ечиш-дан нарига утмайди. Бошка томондан, иктисодиёт самарадорлигини ошириш-нинг реал механизмлари сиёсий тизим, иктисодиёт ва жамиятни умумкамровли институционал модернизациялаш билан боFлик.

Факат шу вазифаларнинг х,ал кили-ниши республикани янги илмий-тех-ник ва ижтимоий-маданий Fояларни ^аракатлантириш ва коплашга лаёкатли интеллектуал-маданий етакчилар като-рига олиб чика олади. Модернизация-лаш стратегиясининг мазмуни мамлакат ракобат устунликларидан фойдаланиш асосида инновацион ривожланишни таъ-минлайдиган механизмлар кенг ижтимоий ташкилотларини яратишдан иборат.

Бунинг учун ижтимоий бойлик-ни таксимлаш эмас, балки уни яратиш буйича унумли фаолиятга йуналтирилган коидаларни шакллантириш х,исобига бизнес ва нотижорат ташкилотларини ривожлантириш учун кулай институционал мух,итни яратиш зарур. Давлат х,ам ресурс ва худудий устунликлардан, х,ам фукароларнинг ижодий сало^иятидан юкори даражада ва тулик фойдаланишни таъминлайдиган ишлаб чикариш - мо-лиявий, илмий-таълим, ахборот, транспорт ва ижтимоий инфратузилмаларнинг илгарилаб ривожланишига кучларини жамлаши зарур.

Бугунги кунда мавжуд мукобиллардан факат модернизациялаш стратегияси мамлакат ах,олисининг ижодий сало-х,иятини ривожлантириш ва руёбга чикариш х,амда турмуш сифати замонавий та-лабларига жавоб берадиган х,удудларни узлаштиришни тула х,ажмда таъминлаш имконини беради. Факат модернизация-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

лашгина, ижтимоий-иктисодий ва сиё-сий тизим амал килиши танкидий курсаткичлари сакланиб колганда, мам-лакатнинг ривожланиш стратегик мак-садларига эришишни кафолатлай олади.

Глобаллашув, модернизациялаш ва ракобатбардошлик бизнинг фикримиз-ча, миллий иктисодиётнинг эволюцион ривожланиш жараёнларини белгилай-диган ва унинг унсурларини шаклланти-радиган учта узаро боFлик ва узаро бир-бирини такозо этадиган тушунчалардир. Назарияда модернизациялаш деганда, саноатлаштириш, урбанизация, сиёсий х,окимиятга ваколатли умумий таълим тизимининг вужудга келиши, «анъанавий ёпик жамиятга» карама-карши уларок, «х,озирги замон очик жамияти»нинг шаклланишига олиб келадиган макон ва ижтимоий х,аракатчанликнинг кучайиши тушунилади.

Модернизациялаш жараёни доираси-да куйидаги узгаришлар юз беради:

- ижтимоий муносабатлар бутун ти-зимини такомиллаштириш ва турмуш тарзини узгартириш, яъни низоларни тартибга соладиган ва ижтимоий муам-моларни х,ал киладиган тартибот ва ме-ханизмларнинг пайдо булиши;

- ногиронлар мустакиллиги ва тафак-курининг усиши;

- иктисодиёт сох,асида - товар-пул му-носабатларининг кенг таркалиши, янги, илFор технологияларнинг пайдо булиши, менежерлар ва ёлланма ишчилар касбий ихтисослашувининг юкори даражасига эришиш;

- ижтимоий муносабатларнинг узга-риши - иммобиль (котиб колган) таба-качиликка асосланган жамиятдан юкори ижтимоий х,аракатчанлик ва ракобатга асосланган динамик жамиятга утиш.

Модернизациялаш жараёнининг тав-сифлари каторида яна куйидагиларни х,ам ажратиш лозим:

- мажмуавийлик, шу сабабли у жами-ят х,аётининг барча сох,аларини камраб олади;

- тизимлилик, чунки жамият х,аётининг исталган унсури ёки бутун сох,асининг узгариши бошкаларининг (маданий ва сиёсий узгаришлар) узгаришига олиб ке-лади;

- глобал тавсифи - Fарб мамлакатла-ридан бошланиб, сунгра у бутун дунёга таркалади;

- масофавий тавсиф - модернизациялаш бир соатда юз бермайди, балки боскичларга булинади (ислох,отчилар катламининг пайдо булиши, ислох,отлар йуналишларини белгилаш, улар на-тижаларининг таркалиши ва муста^-камланиши);

- табакалашган, аммо бир турли ва туFри чизикли булмаган тавсиф - турли мамлакатларда модернизациялаш турлича кечади, миллий маданият ва ах,лок анъаналарини х,исобга олади х,амда уларга суянади (масалан, «япон иктисодий муъжизаси»), Fарб ва Европа кадриятлари фойдасига уз анъаналари-дан воз кечишни талаб килмайди.

Модернизациялашга булган э^тиёж, биринчи навбатда, миллий товар иш-лаб чикарувчиларнинг катта сони бугун-ги кунда «нарх ва сифат» ночорлигида амал килаётганлиги, республика ах,олиси харид лаёкатининг ошиши шароитида ракобатбардош эмаслиги билан белги-ланади. Охирги вактларда а^оли турмуш даражасининг усишига мувофик, бу тенденция якин ва узок хорижий мамлакат-лардан импортнинг усиши куринишида намоён булмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

Меъёрида ракобатбардош мах,сулот ишлаб чикариш учун (республика са-ноат корхоналари асосий ускунала-рининг эскирганлигини х,исобга олиб) сифат жих,атдан янги технологиялар ишлаб чикарилиши лозим. Айнан шу шартлар республика саноатининг жа-даллашган модернизациялаш зарур-лигини курсатмокда. Бунингсиз 3- ва 4-иктисодий укладлардан 5- ва ундан кейинги, юкори даражада индустрлаш-ган жамият укладларига утишни таъмин-лаш мумкин эмас1.

Хозирги жах,он иктисодий инкирози ривожланган мамлакатларда реиндустр-лаштириш муаммосини келтириб чи-карди. Инкироз шароитида жах,он бо-зоридаги ракобатнинг кучайиши ишлаб чикарувчиларни тезкор суръатларда ишлаб чикаришни бошкариш ва таш-кил этишнинг усуллари х,амда янги тех-нологияларини жорий этишга мажбур килмокда. Энг асосийси, ривожланган мамлакатларда иктисодий усиш суръат-ларини тиклаш ва инкирозгача булган давр даражасига эришишларини таъ-минлаш х,амда ракобатбардошлиликни ошириш учун янада янги, юкори тех-нологияларни жорий этишлари талаб килинмокда. Бу эса АКШ, Fарбий Европа давлатлари, Япония, Хиндистон ва Бразилия каби мамлакатларда юкори малакали кадрларга булган эх,тиёжни оширмокда. Иктисодиётда тикланиш суръатларининг пастлиги сабабли иш-лаб чикаришнинг ишчи кучи арзон мамлакатларга кучирилиши эх,тимоли ошмокда.

1 Маълумки, жамият иктисодий ривожланиш даражасига кура, анъанавий жамият, уткинчи жамият, индустриялашган жамиятга утиш даври, индустриялашган жамият, «оммавий истеъмол» жамиятига ажратилади.

Инвестициялаш учун кулай халкаро мух,ит шароитида республикамиз са-ноатида технологик модернизациялаш-нинг кушимча имкониятлари пайдо булмокда. Бу жараёнларнинг республикамиз иктисодиётига таъсири х,акида тухталиб, Президентимиз И.А.Каримов жумладан шундай дейди: «Бугунги кун-да дунёнинг турли минтакаларида шиддат билан содир булаётган жара-ёнлар ва биринчи навбатда, карама-каршиликларнинг кучайиб бораётгани, жах,он бозорларидаги вазиятнинг тез узгараётгани, ^али-бери давом этаётган жах,он молиявий-иктисодий инкирози ва унинг окибатлари, дунёнинг куплаб дав-латларида инвестиция фаоллигининг су-сайиши ва усиш суръатларининг пасайи-ши мамлакатимиз иктисодиётига х,ам узининг салбий таъсирини утказмасдан колмайди, албатта»2. Янги мингйил-лик бошларида факат саноат, илм-фан, мудофаа, таълим ва тиббиётни модернизациялашни амалга ошириш республикамиз маданийлашган мамла-кат тизимининг меъёрий унсурига айла-нишини белгилайди3.

Хозирги шароитда иктисодиётни соF-ломлаштириш, баркарор ва динамик иктисодий ривожланиш пастдан - биз-

2 Каримов И.А. 2015 йилда ик,тисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якун-лари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Ма^камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

3 Концепция инновационного развития Республики Узбекистан на 2012-2020 гг. // Проект ПРООН «Поддержка в сфере инновационной политики и трансфера технологий». -С. 30.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 5

нес ва минтакалардан бошланиши ло-зим. Миллий х,укуматнинг вазифаси узок муддатли устуворликларни (бу 40 йил олдин булиши мумкин эди, аммо х,озирги глобал ва динамик узгараётган дунёда амалда мумкин булмади) мустакил бел-гилаш ва амалга оширишдан эмас, балки хусусий бизнесда булган имконият-ларни руёбга чикариш ва ресурсларни х,аракатлантириш учун шароит яратиш-дан иборат.

Хорижий тажрибанинг курсатишича, глобал бозорга муваффакиятли интег-рациялашув купинча миллий давлат-лар даражасида эмас, балки алох,ида минтакалар даражасида юз беради ёки бу жараён минтакавий даражадан бош-ланади. Инсоннинг биосфера вазифаси х,акидаги коида, инсоният томони-дан узининг табиатга муносабатини узгартириш зарурлигининг англаниши модернизациялаш стратегиясининг мар-казий урнини эгаллаши лозимдир.

Биосферанинг баркарорлиги жами-ятнинг эгоцентризмни канчалик бар-тараф килиши, уз йулини табиатнинг ривожланиш конунлари билан келиш-тириши мумкинлиги билан белгиланади. Агар регресснинг антропоген омилла-ри ривожланиш конунларидан устунлик килса, бу нафакат цивилизация, бал-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ки барча жонли организмларга х,алокат хавфини солади. Кишилар биосферага ундан канча олинса, шунча берган х,олда ижодий муносабатга утишлари керак, акс х,олда унинг х,ам, инсониятнинг х,ам х,алокати мукаррардир.

Иктисодий ривожланишнинг усишдан концептуал фаркларидан бири инсон х,амда инсон ресурсларининг урни ва ролини аниклашда куринади. Иктисодий усиш механизми инсон мех,натини капитал билан бир каторда, узгармайдиган омиллардан бири сифатида уз ичига олади. Иктисодий ривожланиш жараё-нида инсон омили доимо узгариб бора-ди ва асосийси булиб колаверади.

Ижтимоий ривожланишда тизим-лар ва мезонлар поFоналарида пиро-вард максад булиб инсон чикади, ижтимоий тизимлар хулк-атвори модел-ларини ишлаб чикиш унинг эволюция-си максадларига буйсундирилган. Бу-ларнинг ^аммаси инсон ва табиатнинг уЙFунлашган иттифоки жамиятда барча хужалик тизимларининг баркарор ри-вожланиши учун асос ^исобланиши х,акида хулоса килиш имкониятини бе-ради.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

ЖАХОН ИК.ТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА 39 _/

2. Григорьева О.В. Глобализация, модернизация национальной экономики и развитие малого предпринимательства. // Гуманитарный вестник МГТУ им. Н.Э.Баумана. М., 2013, вып. №6. -С. 3.

3. Портер М. Конкуренция. - М.: «Вильямс», 2005. -С. 342.

4. Кобулов Ш.Р. Иктисодиёт назарияси: Дарслик. - Т.: Узбекистон Республикаси академияси, 2013.

5. Концепция инновационного развития Республики Узбекистан на 2012-2020 гг. // Проект ПРООН «Поддержка в сфере инновационной политики и трансфера технологий». -С. 30.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.