Научная статья на тему 'Глобаллашув шароитида конвергенция назариясининг моҳияти'

Глобаллашув шароитида конвергенция назариясининг моҳияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
348
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КОНВЕРГЕНЦИЯ / CONVERGENCE / НАЗАРИЯ / ГЛОБАЛЛАШУВ / ТАРАққИЁТ / ТРАНСМИЛЛИЙ КОРПОРАЦИЯЛАР / ТЕОРИЯ / THEORY / ГЛОБАЛИЗАЦИЯ / GLOBALIZATION / РАЗВИТИЕ / DEVELOPMENT / ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫЕ КОРПОРАЦИИ / TRANSNATIONAL CORPORATIONS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров Мирёқуб Тожиевич

Мақолада конвергенция назарияси вужудга келиши, тараққиёти ва глобал иқтисодиёт ривожланган шароитда унинг моҳияти муҳокама қилинган.В статье рассматриваются условия зарождения и развития теории конвергенции, а также ее судьба в условиях развитой глобальной экономики.There are considered in the article appearance and development of the convergence theoryand its fate in the global economy circumstances.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Глобаллашув шароитида конвергенция назариясининг моҳияти»

>

Хайдаров М.Т.,

иктисод фанлари номзоди, доцент

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА КОНВЕРГЕНЦИЯ НАЗАРИЯСИНИНГ МО^ИЯТИ

ХАЙДАРОВ М.Т. ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА КОНВЕРГЕНЦИЯ НАЗАРИЯСИНИНГ МОЦИЯТИ

Мак,олада конвергенция назарияси вужудга келиши, тараккиёти ва глобал иктисодиёт ривожланган шароитда унинг мох,ияти мух,окама килинган.

Таянч иборалар: конвергенция, назария, глобаллашув, тараккиёт, трансмиллий корпорациялар.

ХАЙДАРОВ М.Т. ТЕОРИЯ КОНВЕРГЕНЦИИ В ПРЕЛОМЛЕНИИ ГЛОБАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье рассматриваются условия зарождения и развития теории конвергенции, а также ее судьба в условиях развитой глобальной экономики.

Ключевые слова: конвергенция, теория, глобализация, развитие, транснациональные корпорации.

KHAYDAROV М.Т. CONVERGENCE THEORY IN GLOBALIZATION CIRCUMSTANCES

There are considered in the article appearance and development of the convergence theory and its fate in the global economy circumstances.

Keywords: convergence, theory, globalization, development, transnational corporations.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Узбекистон Республикаси мустацилликка эришганининг 25 йиллигини нишонлаш арафасида турган эканмиз, бу чорак аср даврида нималарга эришганимиз ва нималардан воз кечганимизни куздан кечиришимиз табиий цолдир. Бунда авваломбор моддий жицатдан эришилган улкан ютуцларимиз бацоланади. Шу билан бирга, ушбу ицтисодий усишда эришган ютуцларнинг назарий негизида цандай гоялар барпо этилганию, цайси тоялардан воз кечилгани, ижтимоий-ицтисодий тарацциётга цандай назарий асос яратилгани ва бу цол келажак тарацциётимизга цандай асос яратганини бацолаш имконини беради. Бундай тацлил ушбу яратилган базисни цандай ривожлантириш кераклиги борасида янги гоялар ишлаб чицишга хизмат цилиши мумкин.

Собик планли тизимнинг ута марказлаш-ганлиги, режаларнинг тузилишидаги микдорий муаммолар, иктисодий пропор-цияларнинг номувофиклиги ва бунда ишлаб чикариш воситаларининг кенг истеъ-мол мах,сулотлари ишлаб чикаришга нис-батан купрок х,ажмларда яратилиши, энг зарур эх,тиёждаги куплаб мах,сулотларга су-рункали дефицит мавжудлиги куплаб ада-биётларда келтирилган. Шу билан бирга, саноати тараккий этган Fарб давлатлари-нинг иктисодиётлари х,ам узига яраша катор муаммоларга эга. Булар каторида, жами ах,олининг бир неча фоизигина ута бой оилалар булиши билан миллионлаб кашшок оилаларнинг мавжудлиги, сурунка-ли ишсизлик, сурункали иктисодий инки-розлар ва бошка катор иктисодий муаммолар марказлашган иктисодиёт мутахассис-лари томонидан танкид килинар эди.

ХХ аср 50-йилларининг охирига келиб Fарб иктисодий-ижтимоий фанида «умумий индустриал жамият» Fояси тараккий эта бошлади. Бу Fояга кура, саноати тараккий этган барча капиталистик ва марказлашган давлатлар умумий индустриал жамият си-фатида курилган. Шу билан бирга, бозор иктисодиётидаги ва марказлашган-планли давлатлар узаро муносабатларга киришиш-лари ва бир-бирларига узаро ижобий таъ-сир этишлари борасида тизимли карашлар

ривожлана бошлади1 ва бу карашларга нисбатан «конвергенция назарияси» атама-си кулланиб келинмокда.

Конвергенция сузи инглиз тилида бир-бирига якинлашиш, бир-бирини кесиб утиш мазмунига эга. Конвергенция назария-сини Сорокин, Гэлбрейт, Ростоу (АК.Ш), Фу-растье ва Ф.Перру (Франция), Я.Тинберген (Голландия), Шельски, О.Флехтгейм (Германия) ва бошкалар тарFиб этганлар. Ушбу назария бозорга иктисодиётига асосланган ва режалаштиришга асосланган тизимлар бир-бирларини тулдириб турувчи жамият-лар, деб таъкидлайди. Улар бир-бирларига кушимча далда берувчи жамиятлар ва улар асосида янги турдаги, иккисига хос ижобий хусусиятларни узида жамлаган жамият ву-жудга келади, деган Fояни илгари суради.

Я.Тинберген (голландиялик олим) бу Fоя тарFиботчилари каторида утган асрнинг 60-йилларда етакчилик килган. Унинг фик-рига кура, янги жамият бозор иктисодиётига хос асосий туртта хусусиятларидан учтаси-ни камраб олади, булар:

- хусусий мулкчилик;

- иктисодий раFбат ва манфаатдорлик-лар, жумладан фойда олиш манфаатдор-лиги;

- бозор тизимидаги хужалик юрити-лиши.

1 Брегель Э. Теория конвергенции двух экономических систем. // Мировая экономика и международные отношения, 1968.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

Eo3op MKTucoflMeTMra xoc 6y-raH gaB-aT MK,™coflMeT TapaKKueTMra apa-amMac-MK TaMOMM-MgaH B03 Ke^M-MmM TatKMgnaHraH.

WyHMHrgeK, n-aH-M MKTucoflMeTHMHr Typrra acocMM TaMOMM-n-napMgaH ymacMHM KaMpa6 o-agM, Ey-ap:

- o-mm gapaxagarn TeHr xyKyK-MK;

- e—aHMa um^M-apHMHr Mm-a6 4MKa-pMmHMHr Ha3opaTMga KeHr MmTMpoKM;

- MKTMcoflMeTHMHr pexa-amTMpM-MmM.

ym6y Kapam-apra Kypa, cоцмa-пмзмra xoc

6y-raH Mm-a6 4MKapwm BocMTa-apMra gaB--aT My-K^M-MrnHMHr ycTyBop-Mm TaMOMM--MgaH BO3 Ke^M-MmM TatKMfl-naHraH.

flHa 6up xaMMATmyHoc flxXe-n6petfT (AK.W) MKKa-a MXTMMOMM-MKTMcOflMM TM3MM flKMH^nawMWMHMHr HerM3Mga TexHO-orMK Tap-km6 TapaKKueTMHMHr yMyMMM-Mm xoM-am-raH-Mmra э"bтм6оpнм KapaTraH. y TexH0-0-rMK TapKM6-ap yMyMMM TapaKKueT KOHyH^M--Mmra pwoa KM-flMHMWM Ba xapaKarnaHMmM 6omKapyB TM3MM-apMHMHr yMyMMM-MrMga, gaB-aT ^ao-MflTMHM MyBO^MK-namTMpMmga Ba x0Ka30-apga HaMoeH 6y-MmMHM TatKMfl--araH1.

re-6peMT foacwra Kypa, 6o3op mktmco-flMeTM y3rapMmMHMHr acocMM ca6a6M TexHO-TapKM6 xyKMflOp-MrMgaflMp. TexHOTapKM6 ge-raHga, Kyn-a6 MxTMcoc-amraH 6M-MM-apra эгa O-MM-ap, MyxaHflMc-ap, mxtmpo^m, xyKyK-myHoc Ba MatMyp-apHMHr mmfmh^mcm Tymy-HM-agM. TexHOTapKM6^M-ap Kapop-ap Ka6y-KM-Mm y^yH 3apyp 6M-MM-apra AKKa xokmm--mk ypHaTM6, KapOp Ka6y- Ku-um xapaeHM-gaH ac- My-K эra-пapмнм 4eT-naTMmra эpмm-raH-ap. XyKyMaT-apHM эca y3-apMHMHr «ux-po^M KyMMTa-apMra» atf-naHTMpM6 o-raH-ap. Ey x,O-HMHT mxo6mm tomohm ^MpMa-apHMHr MyHTa3aM ycMmMgup, 6yHra эpмmмm yc-y6M эca ^MpMa-ap ^ao-MAT ropMTaeTraH xaMMAT My^MTMHMHr ycTMgaH Ha3opaTgMp. Ey geraHM, y-ap 6ap^a Hapx-ap ypHaTM-MmM, TaHHapx--ap maK-n-naHMWMfla, Ta"bMMHOT4M-nap, MCTet-MO-4M-ap, xaMMAT Ba x,yKyMamap ycTMgaH «xokmmmat» ypHaTagM-ap.

1 Axoh re-6peMT. HoBoe uHflycipua-bHoe rocy-gapcTBO (John Kenneth Galbraith. The New Industrial State, 1967. http://www.economicportal.ru/ eco-nomist_scientist/gal braith.html

Гелбрейт технотаркиб атамасининг планли-марказлаштирилган иктисодиёт шароитида хам кулланилишига ишонади. Социалистик корхоналарнинг бошкарув таркиби Fарб корпорациялариникига нис-батан соддароклигига карамай, бу корхо-наларининг ичида карорларнинг кабул килинишида турли билимларга эга булган куплаб мутахассисларнинг тажрибаларини жамлаган холда жамоа карорларини кабул килиш эхтиёжи мавжуддир.

Йирик саноат маъмурлари, кайси тизим-га тааллуклигидан фарксиз, узларининг иш-лаб чикариш борасидаги зарур карорларини сиёсат ва мафкурадан катъий назар амалга ошириш лозимлигини уктириб бор-ганлар. Гелбрейтнинг фикрича, бозор ва планли иктисодиётда йирик корхоналарнинг табиатига кура иккала иктисодий ти-зимнинг конвергенцияга (бирлашишига) ундовчи омиллар устунлик килади.

Франциялик иктисодчи Ф.Перу ушбу на-зарияни бошка нуктаи назардан ёритган. Илмий коммунизм асосчилари томонидан ёритиб утилган бозор иктисодиётининг асосий тафовути - ишлаб чикаришнинг умум жамиятлашуви ва ишлаб чикариш махсулларининг хусусий шаклда узлаштири-лишида деб бахоланган. Ишлаб чикаришнинг умумлаштирилишидаги мавжуд муам-моллар Перунинг фикрича, ишлаб чика-ришни режалаштиришга талаб ошиши би-лан намоён булади. Бунинг негизида эса жамиятнинг тулик иктисодий ^аётини онг-ли равишда тартибга солиб туриш эх,-тиёжини ривожлантиради. Унинг фикрига кура, бу жараёнлар, яъни иктисодиётнинг давлат томонидан мувофиклаштиришга эхтиёж бозор иктисодиёти шароитда хам узини намойиш этади ва факат планли иктисодиёт шароитидагина бартараф эти-лиши мумкин. Бозор иктисодиётига асос-ланган ишлаб чикариш тизими бу муаммо-ларни кисман хал килиш кобилиятига эга2.

Яна бир франциялик жамиятшунос ва сиёсатшунос Р.Арон «умумий индустриал

2 Современные буржуазные теории о слиянии капитализма и социализма. - М., 1970. -С. 45.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

жамият» Fоясини тарFиб этар экан, унга хос бешта хусусиятни ифодалаган:

1. Корхоналар анъанавий жамиятлардан фаркли уларок, тулалигича оилалардан аж-раган. (Анъанавий жамиятлар - кишлок хужалиги тараккий этган жамиятлар. Бунда оилалар нафакат узларига хос тарбиявий ва бошка ижтимоий масалалар, булар би-лан бирга ишлаб чикариш функцияларни х,ам бажарадилар.)

2. Замонавий индустриал жамият учун махсус технологик мех,нат таксимоти хос-дир. Бу хослик (анъанавий жамиятлардан фаркли уларок) алох,ида ишлаб чикарувчи шахсларнинг хусусияти билан эмас, кул-ланиладиган техника ва технологиялар ху-сусиятлари билан боFликдир.

3. Умумий индустриал жамият шароити-да саноат ишлаб чикариши капитал жам-Fарилишига мух,тож. Анъанавий жамият-ларда бундай мух,тожлик сезиларли эмасдир.

4. Индустриал жамият учун ута такомил-лашган иктисодий х,исоб-китоблар, режа-лаштириш, кредит тизими жуда катта ах,а-мият касб этади.

5. Замонавий ишлаб чикариш иш кучи-нинг концентрацияси, яъни бир ерда му-жассамланиши билан ажралиб туради. (Йи-рик саноат бирлашмалар шаклланиши ло-зим, акс х,олда корхоналар иктисодий ракобатга чида олмайдилар.)

Келтирилган хусусиятлар Р.Арон фикри-ча х,ам бозор иктисодиёти ва планли ишлаб чикариш тизимларига хосдир. Лекин бу ти-зимларнинг умумжах,он микёсида бирла-шишларига сиёсий ва мафкуравий фарклар халакит беради. Шунинг учун х,ам Арон замонавий жамиятларни муфкуравий ва сиёсий ёндашувлардан холи килиш кераклиги-ни тарFиб этган.

Бундан хулоса килиб, конвергенция на-зарияси асосчилари иккала тизим - бозор иктисодиёти ва планли иктисодиётнинг камчиликлари ва муаммоларини тасаввур килганлар ва бу тизимлар орасидаги тафо-вутларнинг бартараф килиш йулларини кидирганлар.

Жах,он социалистик тизимининг йук булиб кетиши конвергенция муаммосининг иккита карама-карши тизимнинг бирлашу-ви зарурати долзарблигини йукотди. Шу билан бирга, тарFиботчилар конвергенция назариясини бошка тусда: колок давлатлар тараккиётини тезлаштириш ва бозор иктисодиётига асосланган тизим жорий килиш оркали уларнинг ривожланганлик даражасини тараккий этган давлатларни-кига етказиш, улардаги турмуш даражасини юксалтиришга эришиш ва жах,он иктисодиёти умумлашган - глобал иктисодиёт шаклига киритилиши кераклигини тарFиб килмокдалар.

Баъзи жамиятшунослар фикрича, конвергенция жараёнлари факат саноати тараккий этган давлатларга хосдир. Сано-атлашмаган давлатлар анъанавий удумлар-ни саклаб колганликлари сабабли, ривож-ланган давлатлар сафига кушила олмаслик-ларини уктирадилар. Бу камбаFал давлатлар фан ва технологиялар, таълим ва бошка ижтимоий сох,адаги муаммоларни узлари х,ал килишга кодир эмасликлари сабабли, «конвергенция жамоаси» у ёкда турсин, унга номзодлик даражасига х,ам узлари эриша олмасликларини таъкидлайдилар.

Бошка ёндашувга кура, «конвергенция жамоаси»га аъзо булиш инсон капитали-нинг мавжуд х,олати билан эмас, тараккиёт стратегиясини туFри танлаш билан боF-ликдир. Ушбу ёндашув тарFиботчиларининг эътирофича, энг камбаFал давлатларнинг ривожланиши уларнинг самарали иктисодий сиёсатлари билан боFлик: яъни улар канчалик «очик иктисодиёт» сиёсатини куллашлари ва хусусий тадбиркорликка эр-кинлик беришлари билан боFликдир. АникроFи, эркин ракобатга асосланган очик иктисодиёт яратишга даъват эта-дилар.

Эркин ракобат бозор иктисодиётининг асосий хусусияти деб талкин килинади. Якка х,окимлик - монополия эркин рако-батнинг карама-каршисидир. Бозор иктисодиёти эркин ракобатга асосланиб, ракобат натижасида кайсидир тадбиркорлар касод булади, ракобатда ютганлар эса бо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

зорни тулик, эгаллаб йириклашади ва бо-зорда якка х,окимликни урнатади. Бозор иктисодиёти тараккиётида монополиялар-нинг шаклланиши ва тараккий этиши таби-ий х,олдир.

Йирик монопол корхоналар катор аф-залликларга эга: улар мужассамланган (концентрациялашган) ишлаб чикаришга эгалар, юкори малакали ходимларни жалб килишлари, энг илFор техгологиялар куллашлари ва истасалар мах,сулотлар тан-нархларини туширишга кодирлар.

Монополияларни молиялаштирувчи банклар корхоналар молиявий ах,волидан, улар амалга ошираётган тадбиркорликдан ва куплаб махфий маълумотларидан хабар-дордирлар. Банклар ишлаб чикарувчи кор-хоналарни арзон кредитлар билан таъмин-лаб туришлари ва ёки корхоналарга айни зарур булганда, уларни молиявий таъми-нотдан мах,рум килиб, таъсирларини утка-зишлари табиий х,олдир. Натижада, корхоналар «беFубор» фаолиятларини таъминла-ниши учун банкларга тобе булишлари ло-зим. Шунинг учун банк капиталлари ва ишлаб чикарувчи корхоналар узвий боFлик-лиги тараккий этади.

Монополиялар эркин ракобатни енгиб вужудга келадилар. Лекин эркин ракобатни бартараф этмайдилар1. Аксинча, монополия ва эркин ракобат бир-бирини тулдириб турувчи иктисодий жараёндир. Булар ута уткир ва кескин тафовутлар яратиб, капита-лизмнинг янги юксакрок боскичини ифо-далайди.

Монополистик бозор иктисодиётининг тараккиёти XIX асрнинг охири ва XX аср-нинг бошларига туFри келди. Индустриал жамияти тараккиёти нуктаи назаридан, мо-нополияларнинг ривожланиши:

- тунтариш асосида ута монополлашган жамият - социализмнинг вужудга келиши ва/ёки

1 Джоан Робертс. Экономическая теория несовершенной конкуренции. (1933) http://knigi. news/ekonomika/robinson-djoan-20028.html; Ядгаров Я.С. История экономических учений. (Учебник, четвертое издание, переработанное и дополненное), 2009. http://knigi.news/ekonomika/ ekonomicheskaya-teoriya-nesovershennoy-33760. html

- эволюцион ривожланиш асосида, боскичма-боскич жах,он микёсида, халкаро кенг таркалган шуъбаларига эга миллатла-раро монополиялар (транс миллий корпо-рациялар) шаклида намоён булиши мум-кин.

ХХ асрнинг бошланишида бу борада энг танилган тарFиботчилар Карл Каутский ва Владимир Ленин (Ульянов) орасидаги наза-рий тортишувлар амалиётда утган аср да-вомида икки тафовутли тизим шаклланиб, ривожланишига олиб келди2. Бунинг якуни-да ута марказлашган давлат монополистик тизими иктисодиёти маFлуб булиб, социа-листик давлатлар тизими таркаб кетди.

Бошка томондан, Fарб давлатларида монополиялар узларига хос сармоялар (капитал) экспортини амалга ошириб, ХХ асрнинг иккинчи ярмида куплаб трансмиллий кор-порациялар яратишга муваффак булдилар. Х,озирда монополистик бозор иктисодиётининг кенгайиш имконлари (жорий шаклида) тугади. Улар ер юзини тулалигича камраб, узаро таъсир этиш х,удудлари ва х,удудлардан фаркли уларок, тармок ва ишлаб чикариладиган мах,сулот турларини таксимлаб олганлар.

Жах,он етакчи банклари ва молиявий му-ассасаларининг сони аник. Шунингдек, жах,онда турли мух,им мах,сулотлар ишлаб чикарувчиларнинг глобал бозорлардаги сони х,ам шаклланиб булган. Мах,сулот-ларнинг кайси бозорини олманг, 7-8, купи билан унта йирик ишлаб чикарувчилар орасида бу бозорлар таксимланиб бу-линган. Телевизорлар, компьютер, уяли те-лефонлар, автомобиллар, идиш-товок, кир ювиш машиналари, музлаткичлар, болалар таомлари, зебу-зийнатлар - булар х,аммаси жах,онда танилган чекланган номли (бренд-лар эгалари) ишлаб чикарувчилар орасида таксимланган. Х,ар бири узининг таксим-ловчи дуконлар ва ваколатхоналар тизими-га эга.

Енгил саноат, машинасозлик, озик-овкат, кема ва самолётсозлик сох,алари трансмил-

2 Своик П. Живее всех живых. Глобализм, как высшая стадия финансового империализма. |-|«р//: zonakz.net 09:48 16.01.2009

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

лий корпорациялар томонидан таксимла-ниб олинган. Х,ар бир трансмиллий корпо-рациянинг иктисодий кудрати жах,оннинг купчилик давлатлари кудратидан устун-рокдир1. Жах,ондаги 50 та энг ракобардош етакчилар каторида ялпи ишлаб чикари-лаётган мах,сулот ва молиявий маблаFларига кура хусусий корхоналарнинг сони алох,ида давлатлар сонидан купдир2.

Албатта улар орасида ракобат мавжуд. Лекин бу ракобат соф бозор ракобати эмас. Улар узаро ракобат килишдан келишилган х,олда жах,он бозоридан фойдаланишни аф-зал курадилар. Бунинг учун маълум х,олда нарх ва сифат мувозанати кулланилган х,олда истемолчилар юкори даромадли, урта х,ол ва кам даромадлиларга таксим-ланадилар. Куринишидан истеъмолчилар мах,сулотни узлари танлашлари мумкин. Амалда эса улар узларининг «токчалари» ичида танлайдилар, холос. Бунинг учун трансмиллий корпорациялар узаро туFри-дан-туFри музокаралар утказмайдилар: бу бевосита келишув эмас, лекин шафкатсиз ракобат х,ам эмас. Нархларни улар куп х,ам оширавермайдилар, чунки ракобатни х,еч ким бекор килмаган. Лекин жуда х,ам па-сайтириб юбормайдилар - нархлар уруши-дан бирорта х,ам корпорация манфаатдор эмас.

«Бозор токчаларини» маълум шаклда таксимлаган х,олда, трансмиллий корпорациялар учун умумий коидаларни саклаб ту-риш купрок манфаат баFишлайди. Бунда уларга халкаро молия муассасалари ва халкаро ташкилотлар бевосита кумакчилик киладилар. 1944 йилдан шаклланган Брет-тон Вудс муассасалари3 глобал иктисодиёт тараккиётининг энг садокатли тарафдорла-ридир. Х,ар кандай халкаро молия институ-ти: Жах,он банки, Осиё тараккиёти ва Европа тараккиёти банки кредитларидан фой-даланиш учун карз олаётган давлат Халкаро

1 Хайдаров М. Халкаро молия бозорлари тараккиёти глобаллашув жараёнида. / Укув кулланма. - Т.: «Фан», 2003.

2 Своик П. Живее всех живых. Глобализм, как высшая стадия финансового империализма. |-|«р//: zonakz.net 09:48 16.01.2009.

3 Халкаро валюта фонди ва Жах,он банки.

валюта жамFармасига аъзо булиши ва унинг низомига риоя килиши шарт. Халкаро валюта жамFармасининг низомига кура, х,ар бир аъзо давлат Fарбий маданият де-мократиясига риоя килиши, либерал бозор иктисодиёти тамойилларини тан олиши: хусусий тадбиркорлик ва эркин ракобатга кенг имкон яратиши, давлатнинг иктисо-диётга аралашувини чеклаши, инфляция жараёнларини чеклаш, миллий валютанинг жорий ва капитал операциялари борасида конвертациясини таъминлаш ва бошка либерал иктисодиётга хос талабларни бажа-ришлари шарт.

Бундай шартларни бажариш Иктисодий х,амкорлик ва тараккиёт ташкилоти (ИХ.ТТ) (OECD - Organization for Economic Cooperation and Development) ташкилотига аъзо давлатлар учун катта муаммо эмас. Лекин тараккий этаётган давлатлар учун очик иктисодиёт талабларини бажариш халкаро молия бозори чайковчилари учун «ем булиш» демакдир. 1998 йилдаги молиявий инкироз шароитида катор Жанубий-шаркий давлатлар иктисодиётлари киска муддатда «молиявий чайковчилар» томонидан «пулсизлантирилганликлари» бунинг яккол мисолидир.

«Глобалистлар» босимида миллий иктисодлар очилишга мажбурланадилар. Бу молиявий окимлар - капиталлар ва товар-моддий бойликлар Fарбий демокра-тик ва «либерал эркинлик» х,аракатланишига барча тусикларни бартараф этишни назар-да тутади. Иктисодий очиклик - давлат сиё-сати жах,оннинг энг янги ютукларига инти-лиши, халкаро стандартларидаги товарлар ишлаб чикарилиши, кулланилаётган меъёрий-^укукий тизимлар, бухгалтерия х,исоби ва х,исоботига ва ижтимоий иктисодий х,аётнинг барча жабх,аларига кулла-нилишини такозо этади. Иктисодий очиклик ички бозорга халкаро ракобатнинг чексиз кириб келишини такозо этади. ИХ,ТТга аъзо давлатлар ракобатбардошлиги юкори булса-да, улар маълум чекловлар куллашлари ва Жах,он савдо ташкилоти (ЖСТ - WTO) билан мураккаб музокаралар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

ни утказишга мажбурдирлар. Тараккий эт-ган давлатлар бунга кодир. Масалан, АКШнинг узида ЖСТ билан ишлаш бораси-да бир неча минг юкори малакали мутахас-сислар жадал фаолият юритади. Лекин купчилик ривожланаётган давлатларнинг бундай малакали мутахассисларни тайёр-лаш ва саклаб туриш имкониятлари жуда чекланган.

Очиклик тамойилини куллаган улкаларда давлатнинг иктисодиётни мувофиклаштириб туришлигининг мох,ияти кескин тушиб ке-тиши ва ташки босимларга буйсунишига олиб келади. Жах,он иктисодиётининг гло-баллашуви хукуматларнинг иктисодий сиё-сатларини юритиш имконларини чеклайди. Иктисодиётни тараккий эттиришда махал-лий иктисодиётни инкироздан саклайдиган чоралар кулланиладиган анъанавий усул-лар таъсирини йукотади. Трансмиллий кор-порацияларнинг миллий иктисодиётга ижо-бий ва салбий таъсирлари кучаяди. Лекин трансмиллий корпорацияларининг асосий максади миллий иктисодиётларнинг тарак-киёти эмас. Хусусий тадбиркорликнинг асосий максади - кандай булса-да фойда олиш. Агар кайсики корпорация уртачадан паст микдорда фойда олса, унинг бошка-рувчилари акциядорлар томонидан ишдан бушатилишлари табиий хол. Уларнинг юкори фойда олишларига <^ов булувчи» Хар кандай куч, хох норасмий, хох Хукуматлар булсин «надоматга» колишлари мукаррар.

Миллий хукуматлар фаолиятини чекла-ган холда, иктисодий глобаллашув жараён-лари давлат суверенитетини сусайтиради. Давлатнинг жамиятга берувчи ижтимоий-иктисодий кафилликларни бажаришга ко-дирлик даражаси пасаяди. Бунда эркин бо-зор конунчилиги парламент конунчилигига нисбатан устувор уринни эгаллай бошлай-ди. Жамият учун мухим масалаларни хеч ким билмайдиган, танимайдиган, жамият манфаатларидан эмас, уз корпорациялари

манфаатларидан келиб чикадиган кимса-лар хал кила бошлайди.

Конвергенциянинг бу боскичида капи-талларнинг иктисодиётга таъсири давлат-никидан устунликка эриша бошлайди. Давлат вазифаларининг бажарилиши хусусий муассасалар ва/ёки халкаро ташкилотларга утиб кетиши кузатилади. Давлатлар чегара-лари иктисодий узгаришлар ва сиёсий узга-ришларга бошлайди.

Лекин бундай глобал бозорнинг моно-поллаштирилган ракобат тизимига бирорта хам давлат каршилик курсатмайди. Чунки бундай каршиликка кодир давлатлар маз-кур вазиятдан куп холларда манфаатдор. Кодир булмаган давлатларнинг каршилик-лари - мазкур давлат молиявий-иктисодий рейтинглари тушиб кетиши, жахон молия бозори кредитларидан махрум булишлари, турли халкаро тадбир ва йиFинларда кораланиши ва бошкача босимлардан узгача «наф» курмайдилар.

Бу йуналишда узбекистонлик олимлар изланишларининг натижаси «Узбек модели» атамаси кулланувчи бозор иктисодиёти ислохотлари услубиятини шакллантириш муваффакиятига эришганлар. Мазкур модель мутахассислар томонидан кенг эъти-роф этиладиган бешта асосий тамойилни узида камраб, мустакиллик йилларида эри-шилган улкан ютукларни бошловчи омил сифатида хизмат килиб келмокда.

Бу тамойилларнинг биринчиси - иктисо-диётнинг сиёсатдан устунлиги, аникроFи иктисодий жараёнларнинг мафкурадан холи амалга оширилиши, бозор иктисодиёти ва режали иктисодиёт афзалликла-рини мувофиклаштирилган холда куллаш имкониятини бериши ислохотларнинг бош-ланишидаёк жамиятда мавжуд турли дунёкарашдаги окимлар орасидаги тафо-вутларни бартараф килиш, турли мафкура-вий Fоядаги мутахассисларнинг кучини бирлаштириш имконини яратди.

Давлат бош ислохотчи тамойили нафакат олимлар ва турли тадкикот марказлари

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

илмий-амалий фикрларининг давлат томо-нидан тарFиб килиниши ва уларга асослан-ган карорлар кабул килиш имконини, балки кечаётган иктисодий жараёнларга ёт кучларнинг салбий таъсиридан химояланиш имконини бериб келмокда.

Конун устуворлиги тамойили мухокама килинганида, авваламбор, конун олдида хамма тенг хукукли эканлиги эътироф эти-лади. Бундан ташкари, конун устуворлиги тамойили конвергенция назариясига кура индустриал жамиятга хос стандартлашиш, жамиятнинг барча катламлари ва иктисо-диётнинг барча тармокларида бир хил ён-дашув ва синергетик натижага эришишни таъминламокда.

Кучли ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиётини яратиш мохияти куплаб жахон иктисодиёти мутахассасилари томо-нидан тарFиб этилган. Бу борада айникса немис ва швед мутахассислари етакчилик килиб келганлар. Узбекистан шароитида кучли ижтимоий сиёсат авваламбор тез кайтим бермайдиган, узок келажакка йуналтирилган таълим, соFликни саклаш, маданият, кам таъминланган катламларни куллаш билан боFлик эхтиёжларни молия-лаштиришга каратилган. Бу харажатлар узок муддатли сармоялар сифатида бахоланиши туFри, чунки хозирдаёк улар самара бермайдилар. Бу харажатлар узок давр мобайнида давлат бюджетидан моли-ялаштирилиб келинган. Охирги йилларда аралаш молиялаштириш услублари тарFиб килина бошланди.

Ислохотларни боскичма-боскич амалга ошириш тамойили ислохотларнинг инсо-нийлигини таъминлайди. Яъни ислохотлар жамият аъзолари, инсонлар устидан таж-рибага айланмаслиги, агар кабул килинган чоралар салбий окибатларга бошласа, улардан воз кечиш, бошка йул танлаш им-кониятини беради.

Кабул килинган ислохотлар самарадор-лиги охирги йилларда Узбекистоннинг ялпи ички махсулот суръатининг турли босим-

лар ва жахон молия-иктисодий инкирози авж олган йилларда хам 8 фоиздан кам булмаган микдорда усиши билан бахо-ланиши мумкин.

Хулоса урнида конвергенция назарияси ва жахонда кечаётган жараёнларни Узбекистон шароити, унинг узлигига хос услубиятда кулланилиши борасида изла-нишлар яхши самара бериши мукаррар. Жумладан, монополиялар шаклланишини-нинг ижобий томонларини инобатга олган холда, энг самарали услубиёт худудий ва тармокли кластерлар шаклланиши билан намоён булиши мумкин. Бундай иктисодий бирлашмалар Корея иктисодиётида Чебол-лар ва япон тажрибасида Дзайбацу шак-лларида самара курсатмокда.

Кластерларнинг афзалликлари шундаки, кластерларга аъзо корхоналар уз мулкий эркинликларини йукотмайдилар ва шу билан бирга, узок муддатли, узаро манфаатли алокалар урнатилишида яхши самара беради. Узбекистон шароитида кластерли алокалар урнатилишига асосий муаммо яратувчи омиллардан бири - кушимча киймат солиFинингтаъсиридир. Чунки корхоналар орасидаги алокалар уртасига соликли муносабатлар аралашуви узок муддатли, очик алокаларга тусиклик килади.

Иккинчи хулоса шуки, урта ва кичик тад-биркорлик тараккиёти таъминланиши ло-зим. Тараккий этган давлатларда урта ва кичик тадбиркорлик асосан жуда юкори сифатли товар ва хизматларни амалга оши-ришга каратилган. Бундай кичик корхоналар куп холларда йирик корпорациялардан ажраб чиккан булиб, аутсорсинг - четдан хизмат килишга ихтисослашган кичик фир-малардир. Узбекистон шароитида бундай улкан, аутсорсинг буюртма киладиган кор-порациялар куп эмас. Иккинчидан, кичик тадбиркорликнинг ракобатбардошлиги ав-валамбор унда ишловчи мутахассисларнинг малакалари билан боFлик. Германияда магистр даражасига эга булмаган шахслар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

учун хусусий фирмалар очишга маълум че-кловлар мавжуд. Чунки фирмани таъсис эт-ганлар нафакат иш уринларини яратиш, фирмаларни юритишга кодир булишлари, куплаб конунчилик, жумладан, мехнат мухофазасини таъминлаш малакаларига эга булишлари лозим.

Узбекистан шароитида йирик, фан-техника ютукларини жорий кила оладиган корхоналар барпо этиш ва уларга боFлик булган таъминловчи ва махсулотлардан фойдаланувчи куплаб кичик корхоналарни ривожлантиш самара бериши мумкин.

Адабиётлар:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Брегель Э. Теория конвергенции двух экономических систем. // Мировая экономика и международные отношения, 1968.

2. Современные буржуазные теории о слиянии капитализма и социализма. - М., 1970.

3. Джоан Робертс. Экономическая теория несовершенной конкуренции. (1933) http://knigi.news/ekonomika/robinson-djoan-20028.html; Ядгаров Я.С. История экономических учений. (Учебник, четвертое издание, переработанное и дополненное), 2009. http://knigi.news/ekonomika/ekonomicheskaya-teoriya-nesovershennoy-33760.html

4. Своик П. Живее всех живых. Глобализм, как высшая стадия финансового империализма. http//: zonakz.net 09:48 16.01.2009

5. Гелбрейт Дж. Новое индустриальное государство» (John Kenneth Galbraith. The New Industrial State, 1967. http://www.economicportal.ru/economist_scientist/galbraith. html 5. 7. 7.

6. Хайдаров М. Халкаро молия бозорлари тараккиёти глобаллашув жараёнида. / Укув кулланма. - Т.: «Фан», 2003.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.