Научная статья на тему 'Ишсизликнинг келиб чиқиш сабабларига назарий ёндашув ва уни бартараф этиш йўллари'

Ишсизликнинг келиб чиқиш сабабларига назарий ёндашув ва уни бартараф этиш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
8306
601
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИШСИЗЛИК / ФРИКЦИОН ИШСИЗЛИК / СТРУКТУРАВИЙ ИШСИЗЛИК / ЦИКЛИК ИШСИЗЛИК / ЦИКЛИЧЕСКАЯ БЕЗРАБОТИЦА / CYCLIC UNEMPLOYMENT / ТАБИИЙ ИШСИЗЛИК / БЕЗРАБОТИЦА / UNEMPLOYMENT / ФРИКЦИОННАЯ БЕЗРАБОТИЦА / СТРУКТУРНАЯ БЕЗРАБОТИЦА / ЕСТЕСТВЕННАЯ БЕЗРАБОТИЦА / NATURAL UNEMPLOYMENT / FRICTION UNEMPLOYMENT / STRUCTURED UNEMPLOYMENT

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Толаметова Зилола Абдужабборовна, Қулматов Алимжан Абдуллоевич

Мақолада ишсизлик ва унинг оқибатлари, шунингдек, жаҳон молиявий иқтисодий инқирозининг меҳнат бозорига таъсири, жаҳон миқёсида баъзи мамлакатларда ишсизлик даражаси ва унинг иқтисодиётга таъсири, ишсизликни бартараф этиш йўналишлари баён этилган.В статье рассматриваются проблемы безработицы и её последствия, а также влияние мирового финасового-экономического кризиса на рынок труда. Проанализирован уровень безработицы отдельных стран и ее влияние на экономику, пути устранения безработицы.There is considered in the article the issues of unemployment and these consequences. Also there is discussed influence of the global economic crisis to the labor market, unemployment rate in some countries of the world, ways of increasing of employment rate.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ишсизликнинг келиб чиқиш сабабларига назарий ёндашув ва уни бартараф этиш йўллари»

ТОЛАМЕТОВА Зилола Абдужабборовна,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди;

КУЛМАТОВ Алимжан Абдуллоевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Макроиктисодиёт» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди.

ИШСИЗЛИКНИНГ КЕЛИБ ЧИКИШ САБАБЛАРИГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ

УДК: 331.526

ТОЛАМЕТОВА З.А., К.УЛМАТОВ А.А. ИШСИЗЛИКНИНГ КЕЛИБ ЧИЦИШ САБАБЛАРИГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада ишсизлик ва унинг окибатлари, шунингдек, жах,он молиявий иктисодий инкирозининг мех,нат бозорига таъсири, жах,он микёсида баъзи мамлакатларда ишсизлик даражаси ва унинг иктисодиётга таъсири, ишсизликни бартараф этиш йуналишлари баён этилган.

Таянч иборалар: ишсизлик, фрикцион ишсизлик, структуравий ишсизлик, циклик ишсизлик, табиий ишсизлик.

ТОЛАМЕТОВА З.А., КУЛМАТОВ А.А. ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ПРИЧИНАМ ВОЗНИКНОВЕНИЯ БЕЗРАБОТИЦЫ И ПУТИ ЕГО УСТРАНЕНИЯ

В статье рассматриваются проблемы безработицы и её последствия, а также влияние мирового финасового-экономического кризиса на рынок труда. Проанализирован уровень безработицы отдельных стран и ее влияние на экономику, пути устранения безработицы.

Ключевые слова: безработица, фрикционная безработица, структурная безработица, циклическая безработица, естественная безработица.

TOLAMETOVA Z.A., QULMATOV A.A. THEORETICAL ISSUES OF UNEMPLOYMENT AND WAYS OF OVERCOMING

There is considered in the article the issues of unemployment and these consequences. Also there is discussed influence of the global economic crisis to the labor market, unemployment rate in some countries of the world, ways of increasing of employment rate.

Keyword: unemployment, friction unemployment, structured unemployment, cyclic unemployment, natural unemployment.

Жацон тажрибасига кура, бозор ицтисодиёти шароитида мецнат ресурсларини иш билан таъминлаш масаласи долзарб цисобланади. Ишсизликни бартараф этиш ацоли бандлигини ошириш муаммосини макроицтисодий тартибга солиш тизи-мида цамда ицтисодий тарацций этган бозор тузилмаси шаклланган мамлакатларнинг бутун ицтисодий сиёсатида энг асосий масалалардан биридир.

Иктисодий бекарорликнинг кучайиши ишлаб чикариш тушкунлигини кескинлаш-тиради, бунинг натижасида эса ишсизлик усади. Ишсизлик иктисодий бекарорлик ва тушкунлик, инкирозни янада кучайтиради (1-расм).

Умуман, ишсизлик корхона мах,сулотларига талаб булмаганда ва корхона конъюнктура узгаришларига мослаша олмаганда, ишлар-нинг мавсумий х,олдалигидан ишлаб чикариш х,ажмининг пасайиши натижасида келиб чик,ади. Шунингдек, бозорнинг асосий к,ону-нияти ракобат кураши экан, албатта бунда бозор талабларига жавоб бера оладиган кор-хоналар ривожланади, уларга жавоб бера олмайдиганлари инкирозга учрайди, нати-жада бу корхоналарда ишсизлик вужудга келади.

Шу уринда айтиб утиш лозимки, купинча «банд булмаган ах,оли» ва «ишсизлик» тушун-чалари аралаштириб юборилади, уларнинг гуё фарки йукдек каралади. Бирок банд булмаган ах,оли узининг таркибига кура турли хил булиб, уни икки томондан караш ва икки гурух,га булиш керак (2-расм).

1. Уз хох,ишига кура банд булмаслик.

2. Мажбуран (ноилож) банд булмаслик.

Мажбуран банд булмасликни ишсизлик

билан бир хил деб караса булади.

Ишсизлик кандай куринишларда намоён булади? Одатда, ишсизлик яширин ва ошкора ишсизлик сифатида намоён булади. Ишлашни хох,ласалар-да, иш жойлари шу даражада чекланганки, иш кидириш бефойда, деб х,исобловчи шахслар борки, бу яширин ишсизликнинг пайдо булишига олиб келади. Бу кишилар иш кидирмаганлари учун улар давлат статистикасида ишсиз сифатида руй-

хатга олинмаган. Ишлаб чикариш инкирозга учраганига карамай, давлат корхоналари уз ишчилари иш жойларини саклаб колишга х,аракат килса х,ам яширин ишсизлик вужудга келади. Бунда ишчилар шу корхонани ишчилари булиб х,исобланаверадилар-у, лекин улар мажбурий холатда кискартирилган иш кунида ишлайдилар ёки х,ак туланмаган мех,нат таътилига кетадилар.

Ишсизликнинг яширин куринишида були-шининг сабаблари куйидагилардан иборат:

• давлат томонидан баъзи бир зарар куриб ишловчи тармок,лар ва ишлаб чик,арув-чиларни молиявий таъминлаш;

• банкрот булган корхоналарга дотация-лар ажратиш;

• баъзи мамлакатларда ортикча ишчи кучи мавжуд булган корхоналар булгани х,олда, уларни кискартиришга ундовчи солик тизими такомиллашмаган х,олларда;

• мулкнинг якка х,укмронлиги булган х,олатларда.

Бозор иктисодиёти даврида яширин ишсизлик ва ишчи кучининг ортикчалигини узок вакт мобайнида саклаб туришга йул куйиб булмайди. Талабнинг кискариши, кре-дитлар олишнинг чегараланганлиги, солик тизимини такомиллаштириб бориш ва бошка сабаблар охир-окибат ишчиларни бушатишга мажбур килади, бу эса ошкора ишсизликка олиб келади.

Ошкора ишсизлик келиб чик,ишининг бир канча сабаблари мавжуд. Ишсизлик уз сабаб-ларига кура, мех,нат ресурсларининг асосий тоифасини уз ичига олади.

Ишсизликнинг куйидаги ошкора турлари мавжуд:

1-расм. Ишсизлик ок,ибатлари.

2-расм. Банд булмаган ах,оли турлари.

Давлат томонидан баъзи бир зарар куриб ишловчи тармокдар ва ишлаб чщарувчиларни молиявий таъминлаш

Банкрот булган корхоналарга дотациялар ажратиш

^ак туланмайдиган мехдат таътилига кетганлар

Кискартирилган иш кунида ишловчилар (мажбурий иш йукдигидан)

Ишлашни хохдайдиган, лекин иш цидириш бефойда деб уйлаб иш вддирмаётганлар

Турмуш уртоги царамогидаги аёллар

Бокимандаси мавжуд

булган мехдатга лаёцатли ёшдагилар

Баъзи мамлакатларда ортицча ишчи кучи мавжуд булган корхоналарга уларни кискартиришга ундовчи солик; д Сабаблари

Мулкнинг якка хукмронлиги булган холда

Фрикцион ишсизлик

О В я о ч Р к

Структуравий ишсизлик

Даврий ишсизлик

В о к ы й Я

Мавсумий ишсизлик

Институционал ишсизлик

Фрикцион ишсизлик вактинча ишсизлик булиб, иш жойини алмаштириш пайтида юз беради, эски ишдан кетиб, янги ишга утгунча ишсизлик юз беради. Яъни улар иш киди-раётган ишчи кучларидир. Ишсизларнинг ушбу тоифасига уз касбини узгартираётган, кучиб кетаётган кишилар, биринчи маротаба ишга кираётган ёшлар, вактинчалик ишдан бушатилганлар киради. Ишсизликнинг бун-дай шакли исталган ижтимоий тизимда, иктисодий ривожланишнинг исталган дара-жасида мавжуд, у ижтимоий хавфли ишсизлик деб х,исобланмайди.

Структуравий ишсизлик иктисодиёт, фан-техника тараккиёти жадал ривожланган сари янги ишлаб чикаришлар, корхоналар сифат жих,атидан янги тармок,лар пайдо булиши ва айни вактда бошка корхоналар, тармоклар, технологиянинг эскириши билан боFлик. Бунда доимий равишда янги касблар пайдо булади ва илгари кенг таркалган баъзи касблар кераксизга айланади, янги касбларга талаб кучаяди ва эскиларига булган эх,тиёж камаяди. Булар натижасида кераксиз булиб колган ишчи кучи структурали ишсизликни х,осил килади.

Фрикцион ва структуравий ишсизликда маълум ухшашликлар ва фаркли жих,атлар мавжуд. Асосий фарки шундаки, фрикцион ишсизликда маълум малака ва тажриба мавжуд булади х,амда ундан фойдаланиб киска вактда иш топиш мумкин. Структурали ишсизликда ишчи кучи дарх,ол ёки киска муддатда иш топа олмайди. У малакасини узгартириши, кайта малака ошириши, маълумот олиши, касб эгаллаши лозим. Хатто баъзи х,олларда яшаш жойини узгартиришга х,ам туFри келади.

Мавсумий ишсизлик мавсумий ишда банд булганларнинг мавсум тугагач ишсиз колиши булиб, бу ишсизлик тури кишлок хужалиги, курилиш ва сайёх,лик сох,аларига хос.

Даврий ишсизлик ишлаб чикаришнинг пасайиши натижасида ишчи кучига булган талабнинг камайиши ва ишсизларнинг пайдо булишидир. Даврий ишсизлик бозорнинг энг

жиддий иктисодий ва ижтимоий муаммола-ридан биридир. Даврий ишсизликда ишлашни хох,лайдиган ва бунга салох,иятли кишилар ишсиз булишга мажбурдирлар, чунки ишлаб чикаришнинг умумий таназзули туфайли ишчи кучи иктисодиётга керак булмай колади.

Институционал ишсизликни мех,нат бозо-рининг институтлари вужудга келтиради. Унинг асосий сабаби - ишсиз кишининг нафака х,исобига яшаш имкониятига эга булиши ва шу сабабли иш кидиришга раFбатнинг йуколишидир. Институционал ишсизлик инсоннинг асосий эх,тиёжларини таъминлаш учун ишсизлик буйича нафака микдори етарли булганда оммавий х,одиса сифатида вужудга келади, нафака тулаш муд-дати давомли булади.

Институционал ишсизликнинг окибатлари бир хилда булмайди. Албатта, ишсиз кишининг муносиб турмуш даражасини саклаб туриш, кашшоклик ва унинг ижтимоий оки-батларини бартараф этиш ижобий х,олдир, унинг салбий томони жамиятдаги ишчи кучи салох,иятидан самарали фойдаланмаслик, фукароларда бокимандалик рух,иятини шакл-лантириш, мех,натга булган сабаб ва ратбат-лантиришнинг йуколишидир.

Ишсизликнинг уз улчами мавжуд. У ишсизлик даражаси деб аталади. Ишсизлик дара-жаси мех,натга лаёкатли кишиларнинг кандай кисми ишсиз колганини билдиради ва куйи-даги формула билан х,исобланади:

N

Ук =--10 0,

к 0

бунда: Yk - ишсизлик даражаси; N - ишсизлар сони; О - мех,натга лаёкатли ах,оли сони.

Ишсизлик муддати курсаткичи ^ам мавжуд. Бу курсаткич ишсизликнинг давомий-лигини билдиради. Бу жи^атдан киска муд-датли ва узок муддатли ишсизлик бор. Улар-нинг нисбати иктисодий х,олатга боFлик.

Хар бир мамлакат узидаги чекланган ресурслардан самарали фойдаланган х,олда максимал микдордаги товар ва хизматлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

яратишга харакат килади. Бунга эришиш учун эса тула бандлик ва ишлаб чикаришни таъ-минлаш керак.

Тула иш билан банд булганлик деганда, мехнатга лаёкатли булган барча мехнат ресурсларидан самарали фойдаланишни тушунамиз.

Шунинг учун ахолининг маълум микдорда ишсиз булиши иктисодий жихатдан табиий хол хисобланади. Тула иш билан банд булганлик тушунчаси ишчи кучининг 100% иш билан таъминланганлигини билдирмайди.

Фрикцион ва структурали ишсизлик илож-сиз хол булганлигини хисобга олсак, абсолют тула иш билан бандликка эришиш мумкин эмаслигини тушунамиз. Агар даврий ишсизлик булмаса, у холда тула иш билан бандликка эришилади. Тула иш билан бандлик давридаги ишсизлик ишсизликнинг табиий даражаси хисобланади. Жами миллий мах,-сулотнинг реал хажми иктисодиётда ресурс-лардан тула фойдаланилгандагина ишлаб чикарилади.

Табиий ишсизлик ёки тула иш билан бандлик деб, иш кидираётганлар билан буш иш жойлари тенг булгандаги холга айтилади. Ишсизликнинг табиий холати маълум дара-жада ижобий куринишга эга. Агар иш излов-чиларнинг сони мавжуд буш иш уринларидан ошиб кетса, демак мехнат бозори мувоза-натлашмаган булади, бунда жами талабнинг такчиллиги ва даврий ишсизликнинг келиб чикканлиги кузатилади. Бошка бир томондан ортикча жами талабда ишчи кучи «етишмов-чилиги» келиб чикади, янги буш иш жойлари микдори иш кидираётган ишчилар мик-доридан ошиб кетади. Бундай пайтда ишсизликнинг хакикий даражаси, унинг табиий даражасидан паст булади.

Ишсизлик даражасини нолга тушириб бул-майди. Уни факат мехнат бозори белгилаган табиий даражагача пасайтириш мумкин.

Ишсизлик табиий даражасининг икки жихатини яккол куришимиз мумкин. Бирин-чидан, «ишсизликнинг табиий даражаси» иктисодиётни ишлаб чикариш салохиятидан тула фойдаланаётганлигини курсатади.

Амалда ишсизлик даражаси «ишсизликнинг табиий даражаси»дан купрок булади.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махка-масининг «K1оракалпоFистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахрида ишбилармон-лик мухитининг холати ва ижтимоий-икти-содий ривожлантириш даражаси индикатор-ларини хар чоракда бахолаш тизимини тасдиклаш тутрисида»ги 117-сонли карорига асосан куйидагилар аникланади:

• ишсизлик даражаси;

• мехнат бозоридаги танглик даражаси;

• ахоли бандлигига кумаклашиш ва ахо-лини ижтимоий мухофаза килиш марказла-рига иш кидириб мурожаат килган шахсларни ишга жойлаштириш даражаси;

• ишсизлик даражаси;

• салбий даража (10% дан юкори);

• уртача даража (6% дан 10% гача);

• муътадил даража (3% дан 6% гача);

• паст даража ( 3% дан кам).

Биз юкорида ишсизлик даражасини аник-лаш усули хусусида тухталиб утдик. Шу уринда айтиб утишимиз керакки, ишсизлик даражасини аник,лашда куйидагиларни хисобга олиш зарур:

1. Кисман бандлик. Расмий статистика-ларда ишсизлик даражаси аникланаётганда тула иш кунида банд булмаганларнинг бар-часи тула бандлар каторига киритилади.

2. Иш топишдан умидини узган ишчилар.

3. Ёлгон маълумот, бошка бир томондан, ишсизлик даражаси баъзи бир ишламаётган-лар ва иш кидирмаётган кишилар иш кидираётгани хакида ёлтон маълумот бериш-лари натижасида усиб кетиши мумкин. Бу шахслар «ишчи кучи таркибидан чикканлар» гурухига эмас, ишсизлар гурухига киритила-дилар. Бундай ёлFон маълумотлар берили-шининг сабаби, ишсизлик учун бериладиган нафакалар, ижтимоий имтиёзлар уларнинг иш кидираётганларига боFлик. Шунингдек, конунларда такикланган мехнат фаолияти билан шуFулланаётганлар хам узларини иш кидираётган ишсизлар деб маълумот бера-дилар.

Ишсизлик даражасини ани^лаш.

Мехнатда банд булган мехнатга лаёкатли ахолининг бир кисми хар куни ишдан бушайди ёки бушатилади, ишсизларнинг бир кисми эса ишга жойлашади ёки жойлашти-рилади. Бундай ишсизлар таркибидан чикиш ва унга кириш кисми жами ишчи кучининг ишсизлик холатидаги кисмини аниклайди.

Бозор иктисодиёти ривожланган мамла-катлар тажрибасининг курсатишича, жамият учун ишсизликнинг узи ва унинг хажмидан кура ишсизликнинг давомийлиги катта муам-модир.

Масалан, АКШнинг узида 2007 йилдан 2013 йилгача булган муддатда 6 ойдан узок вакт ишсиз булиб юрганлар 17 фоиздан 44 фоиз-гача усган. 2013 йилда АКШда ишсизликнинг уртача давомийлиги 9 ой булган. Ишсизлик давомийлигини тахлил этар эканмиз, Бельгия, Чехия, Эстония, Германия, Греция, Венгрия, Польша, Португалияда 2007 йилдан бери ишсизларнинг деярли 60 фоизи 6 ойдан ортик вакт ишсиз булиб юрганини курамиз. 2013 йилда Шимолий Африка мамлакатла-рида узок муддатли ишсизлик 10 фоизни таш-кил этди1. Бу ишсизлик давомийлиги аёллар ва ёшларга купрок таъсир килди. Ишсизлик давомийлиги юкори булган давлатларда ишсизликнинг давомийлиги усиши хисобига ишсизлик нафакаси купаяди, бу эса бандлик жамFармаларига 0Fир юк булиб тушади.

Жахон молиявий-иктисодий инкирозига хос хусусиятлар ривожланган ва ривожла-наётган мамлакатлар мехнат бозорига бево-сита таъсир курсатади. Ушбу таъсир, биринчи навбатда, ишсизлик даражаси ва унинг дина-микасига тегишлидир. Амалиётда ишсизлик буйича маълумотларни тахлил этиш ва узаро киёслаш муаммоси мавжуд. Айникса, ушбу муаммо ривожланаётган мамлакатларда жуда долзарб хисобланади. Ривожланаётган мамлакатларда инкирозгача булган даврда хам

1 Политика в сфере занятости в целях устойчивого восстановления и развития. Международная конференция труда. 2014. www.ilo.org/publns. http:/www.

ilo.org/wemsp 5 groups/public/---ed_norm/---

relconf documents meeting document wems_204976. pdf.

ишсизликнинг хакикий даражаси юкори эди.

Ривожланган мамлакатлардаги ялпи ички махсулотнинг усиш суръатларидаги бекарор-лик хали жахон молиявий-иктисодий инки-розининг салбий таъсирлари давом этаёт-ганлигини курсатади.

Халкаро Валюта Жамтармасининг маълу-мотларига кура, жахон хужалигидаги усиш суръати глобал микёсда кискариб, 2010 йилда 3,9 фоиз, 2011 йилда 3,2 фоиз, 2013 йилда 2,9 фоиз, 2014 йилда эса 3,6 фоиздан иборат булди.

Ривожланаётган мамлакатларда иктисодий усиш суръати 2011 йилда 6,2 фоиздан иборат булган булса, 2013 йилда 4,5 фоизни ташкил этди2.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тахлиллар жахон мехнат бозорида ишсизлик даражасига таъсир этувчи куйидаги омилларни ажратиш имконини беради:

1. Жахон молиявий-иктисодий инкирози-нинг ишсизлик даражасига таъсири. Жахон молиявий-иктисодий инкирози ривожланган мамлакатларда ахолининг харид кобилиятига жиддий салбий таъсир курсатди. Глобал бозор шароитида нисбатан паст ракобат-бардошли иктисодиётга эга Fарбий Европа мамлакатларида эса ишсизлик оммавий тус ола бошлади.

2. Иктисодиётдаги таркибий узгаришлар. Инкироз шароитида жахон бозоридаги ракобатнинг кучайиши ишлаб чикарувчи-ларни тезкор суръатларда ишлаб чикаришни бошкариш ва ташкил этишнинг усуллари ва янги технологияларини жорий этишга маж-бур этади. Бу эса уз навбатида, ишлаб чикаришнинг умумий рентабеллигини оши-ради ва штатларнинг кискаришига олиб келади;

3. Ишлаб чикаришнинг ишчи кучи арзон мамлакатларга кучирилиши. Ушбу тажриба амалиётда трансмиллий корпорациялар томонидан кенг кулланилади.

4. Иктисодиёт тикланиш суръатларининг пастлиги сабабли мехнат бозорига кириб келаётган ёшларнинг уз иш уринларини топа

2 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

олмаслик холатлари куплаб кузатилди. Халкаро мехнат ташкилоти маълумотларига кура, 2012 йилда 200 миллион киши ишсиз булиб, шундан 75 миллиони 25 ёшдан кичик булган ёшларни ташкил килган. Ёшлар уртасида ишсизлик даражаси 2012 йилда 12,6 фоизни ташкил этган булса, 2015 йилда хам дунё мик,ёсидаги ишсизларнинг аксариятини ёшлар ташкил этди. 2017 йилнинг охиригача ёшлар уртасида ишсизлик даражаси 12,9 фоизга етиши кутилмокда. 2013 йилда ишсиз-лар сони дунё микёсида 202 миллиондан иборат булган булса, 2014 йилда 4,2 милли-онга купайди. 2013 йилда Европа Иттифокида ишсизлик даражаси 12%ни, 2014 йилда 11,5%ни ташкил этган1.

Глобал инкирозининг бошланиши билан замонавий иктисодиётда иш билан банд ахоли ва ишсизлар уртасида янги нисбат ва юкори даражадаги ишсизлик вужудга келди. Аслида, бу борадаги ахвол барча мамлакат-ларда хам бир хилда эмас. Бир томондан, ишсизлик дастлабки инкироз холатларидан кейин жуда секинлик билан пасаймокда. Бошка томондан, Япония, Марказий ва Шимолий Европа мамлакатларида ишсизлик даражаси инкироздан олдинги даражага кайтди.

Дунёнинг етакчи тараккий этган мамлакатларида давом этаётган глобал молиявий-иктисодий инкироз окибатларини бартараф этиш буйича амалга оширилган инкирозга карши дастурларга карамай, Европанинг айрим мамлакатларида макроиктисодий ривожланиш курсаткичлари юкори эмас. Бу борада энг оFир ахвол Европа жанубида -Греция, Испания, Португалия ва Италияда кузатилди. 2013 йилда ишсизлик даражаси Грецияда 25 фоиздан иборат булган холда, унинг 50 фоизини ёшлар ташкил этди. Испа-нияда эса ишсизлик даражаси 24 фоиздан иборат булган ва 2015 йилга келгандагина

1 Политика в сфере занятости в целях устойчивого восстановления и развития. Международная конференция труда. 2014. www.ilo.org/publns. http:/www.

По.огдМетБр 5 дгоирБ/риЬПс/---ed_norm/---

геко^ documents meetingdocument wems_204976. pdf.

мехнат бозоридаги вазият бирмунча яхши-ланди ва ишсизлик даражаси 20 фоизга тушди. Буюк Британияда ишсизлик даражаси бирмунча баркарорлашиб, 2016 йил бошида 5,1 фоизни ташкил этди.

Халкаро мехнат ташкилоти (ХМТ) прогноз-ларига кура, дунё микёсида 2024 йилгача мехнат бозорига яна 404 миллиондан ортик мехнат ресурслари келиб кушилади2.

Бу даврда ривожланган мамлакатлардаги иш кучи дунё микёсидаги ишчи кучининг 16 фоизини ташкил этади. Бирок ишсизларнинг 31,8 миллиони айнан шу давлатлар улушига туFри келади3.

Айни вактларда аксарият хорижий мам-лакатларда иш топа олмаслик натижасида ишчилар мехнат бозорини тарк этмокда-лар.

Хозирги вактда дунё микёсида 621 миллион ёшлар укимайди, ишламайди, касбий тайёргарликдан утмайди, улар нофаол ахоли гурухлари таркибига мансубдир. Турли мам-лакатларда бундай нофаоллик турличадир. Буни бартараф этиш ва халкаро мехнат бозоридаги вазиятни баркарорлаштириш учун жахон микёсида 2020 йилгача 600 миллиондан ортик иш жойи яратилиши керак4.

ХМТ томонидан 2010-2013 йилларда дунёнинг 20 дан ортик мамлакатида янги иш жой-ларини яратиш учун 20 миллиондан 50 миллион долларгача булган маблаFлар сарфлан-ган.

ХМТга аъзо булган дунёнинг 45 та давла-тида, жумладан, Хиндистон, Индонезия, Мозамбик, Жанубий Африка давлатларига 120 миллион долларлик инвестициялар кири-тилган. ХМТ томонидан Жанубий Африкада 2009-2013 йилларда 4,5 миллион янги иш жойи яратилган булиб, 2020 йилгача яна 7,5 миллион иш жойи яратилиши режалашти-рилган5.

Дунёнинг куплаб мамлакатларида ишсизлик сурункали давом этиши натижасида

2 Уша жойда.

3 Уша жойда.

4 Уша жойда.

5 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

одамлар ойлаб, йиллаб иш тополмасдан кийналмокда. Бу эса табиийки, ахоли урта-сида ижтимоий норозиликларнинг ортишига олиб келмокда. Бундай холатларга карши курашнинг ягона усули дастлаб иктисодиётни давлатнинг раFбатлантириш дастурлари хамда айни вактда таркибий узгартиришлар оркали жонлантириб олиш хисобланади.

Инкирозга карши кабул килинган чора-тадбирлар дастурлари бандликни куллаб-кувватлаш, яъни хукумат томонидан бандлик даражасини саклаб колаётган, штатдан таш-кари ишлаётганларни штатга кабул килаётган компанияларни молиявий раFбатлантириш тизимининг жорий килиниши, кискартиришга тушиб колган ишчиларни кайта тайёрлаш, малакасини ошириш, уй-жой ижараси ва янги иш уринларини кидириши билан боFлик харажатлар учун кредитлар бериш каби чора-тадбирлардан иборат. Хар бир мамла-катнинг иктисодий сиёсатида бозор конъюнк-тураси узгаришларига нисбатан баркарор иш уринларини яратиш сиёсати устувор булиши зарур.

Республикамиз мустакилликка эришгач, давлат томонидан мехнат бозоридаги вазият баркарорлиги ва ахоли бандлигини таъмин-лаш учун куп укладли иктисодиётни шакллан-тириш, мулкни давлат тасарруфидан чик,ариш ва хусусийлаштириш жараёнларини чукур-лаштириш, хорижий инвестицияларни жалб килиш, хусусий тадбиркорлик фаолиятини куллаб-кувватлаш каби чора-тадбирлар амалга оширилдики, натижада ишсизлик даражасини пасайтириш ва мехнатда бандликни окилона таъминлашга эришилди.

Республикамизнинг бандлик хизмати томонидан ишсизликнинг давомийлиги х,ам хисобга олинмокда. 2012 йилда республи-када ишсизлар сони 626,3 мингдан иборат булган, ундан аёллар 275,4 мингни, эркаклар 350,9 мингни ташкил этган, ишсизлик дара-жаси эса 4,9%дан иборат булган1. 2015 йилда ишсизлар сони 709,4 минг, ундан аёллар 311,2 мингни, эркаклар 398,2 мингни, ишсиз-

1 Труд и занятость в Узбекистане. - Т., 2016.

лик умумий даражаси 5,2%ни ташкил этган2. Бу эса республикадаги ишсизлик даражаси ишсизликнинг табиий даражасидан юкори булмаганлигини, «Бандлик» дастурларининг амалга оширилиши окибатида тула бандлик таъминланганлигини курсатади.

Дунёнинг аксарият давлатларида инкироз давом этаётган ва ишсизлик даражаси ута юкори булган айни вактда республикамизда олиб борилаётган бандлик сиёсати натижа-сида ишсизлик даражаси паст булаётганини таъкидлаб утиш зарур.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,ка-масининг 2002 йил 31 январдаги «Ахолининг иш билан таъминланганлигини хисобга олиш тизимини такомиллаштириш туFрисида»ги 42-сонли карорига биноан, мехнат ресурс-лари балансини тузатиш ва ишга жойлашти-ришга мухтож шахсларни аниклаш услуби узгарди. Шунингдек, иктисодиётнинг норас-мий секторида иш билан таъминланганлар сонини аниклаш буйича узгартиришлар кири-тилди.

Мустакилликка эришилган дастлабки йил-ларга нисбатан республикамизда давлат бандлик хизматлари фаолиятининг такомил-лашиб бориши натижасида иш излаб мехнат муассасаларига мурожаат килганлар, иш билан таъминланганлар сони йилдан-йилга купайиб, ишсизлар сони ва даражаси пасайиб бориши кузатилди. Бунинг асосий сабаби:

- иктисодий фаол ва иш билан банд ахолининг усиб бориши;

- мехнат ресурсларининг юкори суръат-ларда усиши, мехнат муассасалари хизмат-ларининг яхшиланиши ва уларга иш излаб мурожаат килаётганлар сонининг ошиши;

- мехнат муассасалари талаб этаётган куплаб буш иш уринларининг мавжудлиги, фукароларни ишга жойлаштириш фаолиятининг яхшиланиши ва бунинг натижасида иш излаб мурожаат килганлар аксарият кисми-нинг иш билан таъминланиши.

Ишсизликнинг олдини олиш ва ушбу тои-фадаги шахсларнинг ижтимоий химоясини

2 Уша жойда.

3 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

3-расм. Ишсизлар сонининг жинс буйича таксимланиши (минг киши).

1-жадвал Ишсизлар сони ва ишсизлик даражаси1.

Йиллар Ишсизлар сони (минг киши) Ишсизлик даражаси (%ларда)

Жами Аёллар Эркаклар Жами Аёллар Эркаклар

2012 626,3 275,4 350,9 4,9 4,7 5,0

2013 639,7 281,1 358,6 4,9 4,7 5,0

2014 687,0 301,5 385,5 5,1 4,9 5,2

2015 709,4 311,2 398,2 5,2 5,0 5,3

мустахкамлаш максадида Узбекистон Респуб-ликасининг «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги Конунининг 18-моддасида барча иш берувчиларга буш иш уринлари ва бушатилиши мулжалланган ходимлар хакидаги маълумотларни икки ойдан кечик-тирмасдан махаллий мехнат органларига такдим этиш мажбуриятини юклайди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли фармонига кура, Харакатлар стратегиясида мамлакатни ривожлантириш-нинг куйидаги 5 та устувор йуналиши белги-ланган:

1. Давлат ва жамият курилишини такомил-лаштириш.

2. Конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килиш.

3. Иктисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш.

4. Ижтимоий сохани ривожлантириш.

5. Хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний баFрикенгликни таъминлаш, чукур уйланган, узаро манфаатли ва амалий рухдаги ташки сиёсат юритиш.

Харакатлар стратегиясинининг 4-устувор йуналиши ижтимоий сохани ривожланти-ришга йуналтирилган ахоли бандлиги ва реал даромадларини изчил ошириб бориш, ижтимоий мухофаза ва сотликни саклаш тизимини такомиллаштириш, хотин-кизларнинг ижти-моий-сиёсий фаоллигини ошириш, арзон уй-жойлар барпо этиш, йул-транспорт, мухандислик-коммуникация ва ижтимоий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

инфратузилмаларни ривожлантириш хамда модернизация килиш буйича максадли дас-турларни амалга ошириш, таълим, маданият, илм-фан, адабиёт, санъат ва спорт сохаларини ривожлантириш, ёшларга оид давлат сиёса-тини такомиллаштириш, мактабгача таълим муассасаларининг кулайлигини таъминлаш, умумий урта таълим, урта махсус ва олий таълим сифатини яхшилаш хамда уларни ривожлантириш чора-тадбирларини амалга оширишни назарда тутади. Харакатлар стра-тегиясига асосан, худудларни хар томонлама ривожлантириш буйича карийб 25 мингта инвестицион лойихани руёбга чикариш хисобига 256,4 минг иш урни ташкил этиш оркали ахолини иш билан таъминлаш дастур-ларини тулик ижро этиш назарда тутилган. Ишсизлик даражаси энг юкори булган минтакаларда 46,8 минг янги иш урни ташкил этиш, тадбиркорлик фаолиятини бошлаш учун таълим муассасаларининг 10 минг нафар битирувчисига кредитлар ажратиш режалаш-тирилмокда.

Иктисодиётни модернизациялаш даврида ахолининг самарали ва окилона бандлигини юзага келтириш масалаларини хал килиш, замонавий бандлик сиёсатининг мехнат бозо-рининг ривожланиши билан мувофик холда булиши долзарб вазифалардан хисобланади ва унда куйидагиларни амалга ошириш зарур:

- янги ишчи уринларини яратишни давом эттириш ва мавжуд иш жойларининг сама-радорлигини ошириш;

- кишлок хужалигидан бушатиладиганлар, ишчи кучи сафига янги кушиладиганлар ва банд булмаганлар сонини хисобга олган холда ишлаб чикилган дастурларни мунтазам такомиллаштириб бориш;

- худудлар буйича ишчи кучига булган талаб ва таклифни урганиш ёки мехнат бозо-рини мувофиклаштиришнинг назарий асос-ларини яратиш ва амалда куллаш максадида бир канча чора-тадбирлар кулланилиши зарур;

- мавжуд буш иш уринлари хакида маъ-лум килмаган корхона рахбарларига маъму-

рий чоралар белгилаш, корхоналардаги мавжуд буш иш уринлари буйича текширувлар утказиш, уларнинг вужудга келиш сабабла-рини аниклаш;

- буш иш жойлари ярмаркасини мунтазам утказиш;

- узини-узи иш билан таъминламокчи булганлар хамда тадбиркорларнинг били-мини янада ошириш;

- тадбиркорларнинг ягона дарча марказ-лари фаолиятидан самарали фойдаланишла-рини кенг йулга куйиш;

- автомобилсозлик, тукимачилик саноа-тини ривожлантириш оркали бандликни янада такомиллаштириш;

- ахоли зич жойлашган худудларда ишчи кучи миграциясини жонлантириш учун бун-дай худудларда ишчи кучи миграциясига мойиллик даражасини урганиш,ахоли сийрак жойлашган худудларда ишчи кучига булган талабни аниклаш вазифаларини юклаш;

- ишсизларни кайта тайёрлаш ва ишга жойлаштириш, ишсизлик давомийлигини кискартириш;

- бандликнинг «уйдан чикмасдан», компьютер технологиялари ва тегишли алока воситаларига асосланган иш урнига эга булиш борасидаги улушини орттириш;

- иктисодиёт ва бошкарув, сиёсатшунос-лик, ижтимоий ишлар, автомобиль сохасида мутахассислар тайёрлаш даражасини янада такомиллаштириш;

- республиканинг халкаро мехнат так-симоти тизимига кушилишини янада кенгай-тириш, бунда ишлаб чикариш, фан ва техника сохаларида фаол халкаро ракобатга кири-шишни янада такомиллаштириш лозим;

- мехнат ресурсларининг таклифи ва иш жойларининг микдори уртасида мувозанат-ликни келгусида хам саклаб колиш;

- махаллий мехнат бозорларида ишсизлик келиб чикишининг олдини олиш;

- иктисодиётни модернизациялаш дав-рига мос холда ходимларни укитиш, кайта укитиш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш йули билан ходим-лар салохиятини ошириш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 4

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сонли фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон, 354-модда.

2. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2015 йил 17 январь.

3. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бора-ётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

4. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: «Узбекистон», 2014.

5. Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: «Узбекистон», 2013.

6. Труд и занятость в Узбекистане. - Т., 2016.

7. Толаметова З.А. Иктисодиётни модернизациялаш жараёнида мехнат бозорини ривожлантириш йуналишлари. - Т.: «Иктисодиёт», 2014. -305-б.

8. Узбекистан в цифрах. 2015. Государственный комитет Республики Узбекистан по Статистике. - Т., 2015.

9. www.world.bank.org

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.