Научная статья на тему 'Макроиқтисодий барқарорлик кўрсаткичлари ва уларнинг ўзбекистондаги динамикаси'

Макроиқтисодий барқарорлик кўрсаткичлари ва уларнинг ўзбекистондаги динамикаси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
8925
905
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — А. Набихўжаев, Ю. Шеров, П. Султонов

Мамлакатимиз 1991 йилда мустақилликка эришгандан сўнг иқтисодиётнинг барча соҳаларида иқтисодий ислоҳотлар изчиллик билан жадал суръатларда амалга оширила бошланди. Жаҳон мамлакатлари миллий хўжаликлари билан интеграциялашиш жараёнида бугунги кунда мамлакатимиз иқтисодиётининг барча жабҳаларини изчиллик билан модернизация қилиш тараққиётимизнинг муҳим омилларидан биридир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Макроиқтисодий барқарорлик кўрсаткичлари ва уларнинг ўзбекистондаги динамикаси»

А.Набихужаев

Узбекистан Республикаси Иктисодиёт вазирлиги булим бошлири, и.ф.н., доцент Ю. Шеров П. Султонов

МАКРОИКТИСОДИЙ БАРКАРОРЛИК КУРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАРНИНГ УЗБЕКИСТОНДАГИ ДИНАМИКАСИ

Мамлакатимиз 1991 йилда мустацилликка эришгандан сунг ицтисодиётнинг барча соцаларида ицтисодий ислоцотлар изчиллик билан жадал суръатларда амалга оширила бошланди. Жацон мамла-катлари миллий хужаликлари билан интеграциялашиш жараёнида бугунги кунда мамлакатимиз ицтисодиётининг барчажабцаларини изчиллик билан модернизация цилиш тарацциётимизнинг муцим омилларидан биридир.

Одатда хал^аро экспертлар томони-дан мамлакат ми^ёсида макрои^тисодий бар^арорликнинг таъминланганлик даражаси ^уйидаги курсаткичлар ёрдамида бахоланади: ицтисодий усиш, тула бандлик, ички нарх-ларнинг бар^арорлиги, миллий валютанинг бар^арорлиги, бар^арор тулов баланси, ба^увват давлат бюджети, мамлакат ахолиси орасида даромадларнинг одил та^симланиш даражаси.

Мазкур ма^олада макрои^тисодий бар^арорликни ифодаловчи услубиёт-лар тахлил ^илинган ва эътиборингизга макрои^тисодий бар^арорликни ифодаловчи хар бир курсаткич республикамиз шароитидан келиб чи^ан холда бахоланган.

Мамлакат ицтисодий салохиятини ифодаловчи курсаткичлар хал^аро амалиётда миллий хисоблар тизими (МХТ) ор^али хисоб-китоб ^илинади.

МХТ деганда мамлакат ми^ёсида содир булаётган ицтисодий ва социал жараёнларни ифодаловчи курсаткичлар тизими хамда ушбу курсаткичларни хисоблаш методологияси ва усуллари тушунилади.

Мамлакат ицтисодий салохиятини энг умум-лаштириб ифодалайдиган курсаткич МХТда ялпи ички махсулот (ЯИМ) хисобланади.

ЯИМ уч хил усулда хисобланади:

1. Ишлаб чи^ариш усули.

2. Харажатлар усули.

3. Даромадлар усули.

Ишлаб чицариш усулида хисобланган ЯИМ якуний товарлар ва хизматларни ишлаб чи^аришнинг турли бос^ичларида ^ушилган ^ийматлар йигиндиси сифатида ани^ланади. Айрим корхоналар ва тармо^лар ми^ёсида кушилган %иймат товар ва хизматларнинг сотиш бахоси билан уларни ишлаб чицариш учун фойдаланилган хом ашё ва материал-ларни сотиб олишга сарфланган харажатлар уртасидаги фар^ куринишида ани^ланади.

Мамлакат ми^ёсида ЯИМ = ЯИЧ - ОИ

Бу ерда,

ЯИМ - ялпи ички махсулот;

ЯИЧ - ялпи ишлаб чицариш;

ОИ - орали^ истеъмол;

Харажатлар усули якуний фойдала-ниш усули деб хам юритилиб, унда ЯИМни

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

хисоблаш учун якуний махсулотларни сотиб олишга ^илинган барча харажатлар узаро ^ушиб чи^илади:

ЯИМ = С + G + I +Х

П

Бу ерда:

Уй хужаликларининг пировард истеъмол харажатлари (С):

а) узо^ муддат фойдаланиладиган истеъмол буюмлари сотиб олишга;

б) кундалик фойдаланиладиган истеъмол буюмлари сотиб олишга;

в) истеъмол хизматлари туловига.

Товар ва хизматларни харид %илиши учун давлатнинг жорий харажатлари (G):

Бу гурух харажатларига махаллий ва марка-зий бош^арув хокимияти идоралари томони-дан корхоналарнинг пировард махсулотлар ва ресурслар хариди, давлат корхоналарида банд булган ходимларга туланадиган мехнат ха^и харажатлари киритилади. Лекин шу уринда таъкидлаш лозимки, бу харажатларга давлат трансферт туловлари киритилмайди.

Ялпи инвестиция харажатлари (I):

а) асбоб-ускуналар, машиналарни якуний сотиб олишга;

б) корхоналар, иншоотлар, турар-жой биноларини ^уришга сарфланган;

в) моддий айланма маблаглар захира-ларининг узгариши.

Соф экспорт (Хп): мамлакатнинг экспорт ва импорт операциялари буйича харажатлар уртасидаги фар^.

ЯИМни даромадлар буйича ани^лашда якуний махсулотни ишлаб чи^ариш жараёнида резидент-ишлаб чи^ариш бирликлари томонидан, ^ушилган ^ийматлар хисобидан, туланган бирламчи даромадлар ^ушиб чи^илади.

ЯИМ = Тп +W+R

Бу ерда:

Тп - билвосита соли^лар (^ушилган ^иймат солиги, акцизлар, божхона божлари) ва субси-диялар хажмлари уртасидаги фар^;

№ - хусусий ва давлат компанияларининг ёлланма ишчиларга хисоблаган барча турдаги мехнат ха^и туловларининг номинал миедори ва унга ^ушув - иш берувчилар томонидан иш ха^и фондига нисбатан хисобланиб туланадиган ижтимоий сурурта ажратмалари.

R - Корпорацияларнинг соф фойдаси(Р1 ) +

нокорпоратив корхоналар соф даромадлари(Р2) +амортизация (А);

МХТга кура миллий и^тисодиёт ривожла-нишини тахлил этиш учун ЯИМ курсаткичидан таш^ари яна бир ^атор курсаткичлардан хам фойдаланилади. Булар - ялпи миллий даро-мад (ЯМД), ялпи эгаликдаги миллий даромад (ЯЭМД), соф ички махсулот (СИМ), соф миллий махсулот (СММ), соф миллий даромад (СМД), шахсий даромад (ШД), шахсий ихтиёрдаги даромад (ШИД) курсаткичларидир.

ЯИМ ва ЯМД курсаткичлари уртасидаги фар^ни ^уйидаги формула куринишида тас-вирлаш мумкин:

ЯМД = ЯИМ + мамлакат резидентлари томонидан хориждан олинган омил даромадлари - норезидентларнинг мамлакатдан хорижга жунатган омил даромадлари.

ЯЭМД = ЯМД + мамлакатга хориждан олинган трансфертлар - чет эл мамлакатларига берилган трансфертлар.

Соф ички махсулот (СИМ) ва Соф миллий даромад (СМД) курсаткичлари ЯИМ ва ЯМД курсаткичларидан амортизация (асосий капитал истеъмоли) суммаси миедорига фар^ ^илади.

СИМ = ЯИМ - А СМД=ЯМД-А

Соф миллий даромадни ани^лаш учун соф ички махсулотдан билвосита соли^ларни айирамиз:

МД = СИМ - билвосита соли^лар Шахсий даромадни ани^лаш формуласи ^уйидагича:

ШД = СМД -[ИСА (Ижтимоий сурурта ажратмалари) + Т (билвосита соли^лар) + корпорация фойдасига соликлар) + (Корпорацияларнинг та^симланмаган фойдаси + бизнеснинг фоиз даромадлари] + трансферт туловлари + фоиз-лар куринишида олинган шахсий даромад.

Шахсий даромаддан ахоли тулайдиган даромад солиги, мулк солиги ва айрим носоли^ туловларини айириб ташлаб шахсий ихтиёри-даги даромад (ШИД) курсаткичи топилади.

ШИД уй хужаликлари томонидан истеъмол (С) ва жамгариш И учун йуналтирилади: ШИД =С + S

И^тисодиётда доимий инфляция жара-

ёнининг мавжудлиги макрои^тисодий курсаткичларни та^ослама бахоларда хисоблашни зарур ^илиб куяди. Чунки, инфляция и^тисодиётнинг реал холатини бузиб курсатади. И^тисодиётни тахлил ^илиш, муаммоларни ани^лаш хамда бош^арув ^арорларини ^абул ^илишни ^ийинлаштиради. Бу вазифани бажариш учун жорий бахоларда хисобланган номинал курсаткичлардан эмас, балки та^ослама (базис) бахоларда хисобланган реал курсаткичлардан фойдала-ниш зарур.

Номинал ялпи ички махсулот - бу жорий бахоларда хисобланган пировард товар ва хизматларнинг бозор нархларидаги умумий ^иймати хисобланади. Номинал ва реал ЯИМ уртасидаги богли^ликни ^уйидаги формула ор^али куришимиз мумкин.

Реал ЯИМ = ■

Номинал ЯИМ ЯИМ дефлятори

х 100

Реал ЯИМ та^ослама бахоларда хисобланган ЯИМ булиб, мамлакатнинг асо-сий макрои^тисодий курсаткичларидан бири хисобланади. ЯИМнинг узгариши ор^али бево-сита и^тисодий усишга бахо бериш мумкин.

И^тисодий усиш - ахоли жон бошига мам-лакатда яратилган ЯИМ хажмининг олдинги йилга нисбатан усиши ор^али ифодаланади. Демак, и^тисодий усишнинг шартлари сифа-тида ^уйидагиларни курсатиш мумкин:

- жорий йилда ишлаб чи^арилган ялпи ички махсулот (ЯИМ) аввалги йилга нисбатан купро^ булиши.

- ЯИМнинг усиш суръати ахоли усиш суръа-тидан ю^ори булиши, яъни киши бошига ишлаб чи^арилган ЯИМнинг купайиши.

И^тисодий усиш ну^таи назаридан мам-лакатимизнинг и^тисодий ривожланиш йил-ларини 3 бос^ичга булиб урганиш мумкин: 1991-1995 пасайиш йиллари булиб, бу даврда мамлакатимиз ЯИМ йилдан йилга пасайиб бор-ган; 1996-2003 бар^арорлаштириш йиллари булиб, бу бос^ичда мамлакатимиз ЯИМ ишлаб чи^аришда пасайиш тенденциясига бархам берилиб, хар йили 4-5% усиш таъминланди; 2004-2010 йиллар ю^ори усиш суръатлари таъминланган йиллар булиб, ЯИМнинг усиш

суръатлари 7%дан зиёдни ташкил ^илди.

Шунингдек макрои^тисодий бар^арорликни таъминлашда мехнат ресурсларининг холати мухим ахамиятга эга. Мехнат бозорида бош^а ресурслар бозори сингари талаб ва таклиф ^онуни амал ^илади. Ишчи ^учининг бахоси хисобланган реал иш ха^и хажми ошса ишчи кучига булган талаб ^ис^аради, агар реал иш ха^и хажми камайса, ишчи кучига булган талаб ортади, ишчи кучи таклифи эса камаяди. Ишчи кучига булган талаб миедорининг ишчи кучи таклифи миедоридан кам булиши ишсизликни келтириб чи^аради.

Ишсизлар - бу ишчи кучининг бир ^исми булиб, ижтимоий ишлаб чи^аришда банд булмаган, лекин ишлашни хохловчи ва фаол иш ^идираётган ахолидир.

Ишсизликнинг ^уйидаги турлари мавжуд:

Фрикцион ишсизлик - бу иш ^идираётган ёки я^ин ва^тлар ичида иш билан таъминла-нишини кутаётган ишчи кучи киради. Ишсизликнинг бу тури асосан иш ёки турар жой-ларни узгартириш, у^ув юртларини тугатиш ва шунингдек, бош^а сабаблардан келиб чи^ади. У доимо мавжуд булиб, маълум бир даражада керакли хисобланади.

Таркибий ишсизлик - бунга ишлаб чи^ариш структурасининг узгариши натижасида ишчи кучига талаб таркибининг узгариши натижасида ишсиз ^олганлар киради. Унга асосан малакаларини узгартириши ва ошириши, маъ-лумот олиши, янги касб эгаллаши лозим булган ишсизлар гурухлари киради. Фрикцион ишсизлик билан таркибий ишсизликнинг асосий фар^и шундаки, биринчисида, маълум малака ва тажриба мавжуд булади ва ундан фойда-ланиб, иш жойларини тезро^ топиб олишади, иккинчисида эса, ишчи кучи дархол ва тез иш жойларини топа олмайди.

Даврий ишсизлик асосан ишлаб чи^аришнинг пасайиши натижасида ишчи кучига булган талабнинг камайишидан пайдо булади. Даврий пасайиш товар ва хизматларга булган ялпи талабнинг камайишини, шунга мувофи^, ялпи талабнинг камайишини, ва о^ибатда ахолининг иш билан бандлиги ^ис^ариши ва ишсизликнинг усишини билдиради.

Табиий ишсизлик (тула бандлик) - бу мамла-катда фа^ат фрикцион ва таркибий ишсизлик булган холатдаги ишсизлик хисобланади.

Ишсизлик даражасининг ошиши натижасида и^тисодиёт потенциал ЯИМ хажмига эриша олмайди. Шу сабабли мамлакат ми^ёсида ишсизликни унинг табиий даражасида са^лаш ва тартибга солиш и^тисодий жихатдан катта ахамиятга эга.

Ишсизликнинг ха^и^ий даражаси унинг табиий даражасидан ^анчалик ю^ори булса, ЯИМ узилиши шунча куп булади. Шунинг учун хам потенциал хажмдаги ЯИМ ха^и^ий ЯИМ дан катта булади.

Потенциал ЯИМ деганда мамлакатдаги ишлаб чи^ариш ресурсларидан тулик фойдала-нилган шароитда ишлаб чи^аришнинг мумкин булган хажми тушунилади. Потенциал ЯИМ ни хисоблашда мамлакатда ишсизлик мутла^о йу^ деб эмас, балки мавжуд, биро^ у табиий дара-жада, деб хисобланади.

Ишсизлик даражаси ва ЯИМ узилиши уртасидаги ми^дорий нисбатни инглиз и^тисодчиси Артур Оукен математик холда исботлаб берган. Шунинг учун бу ^онун, Оукен ^онуни дейилади. Конуннинг мохияти шундан иборатки, агар ишсизликнинг ха^и^ий даражаси унинг табиий даражасидан 1% га ошса, яъни даврий ишсизлик 1% ни ташкил этса, мил-лий иктисодиёт ЯИМ ни 2,5% га кам яратади.

Оукен ^онуни ишсизликнинг турли дара-жаларидаги махсулот йу^отишлари хажмини ани^лаш имконини беради. Хозирги кунда b коэффициент деб аталган бу коэффициент миедори 2-3% оралигида деб хисобланади.

Оукен ^онунининг формуласини ^уйидагича ёзиш мумкин:

ХакикийЯИМ - ПотещиалЯИМ ,

---хЮО

ПотещиалЯИМ

= -b х (ха^и^ий ишсизлик даражаси -табиий ишсизлик даражаси)

Ю^оридаги формуладан куришимиз мум-кинки мамлакатда тула бандлик таъминланса потенциал ЯИМ га эришиш мумкин экан.

Тула бандлик деганда мамлакатда яшаётган барча ахолини иш билан бандлиги назарда тутилмайди. Ахолини иш билан бандли-гини бахолашда ишчи кучи, яъни и^тисодий фаол ахолининг иш билан таъминланган-лиги хисобга олинади. Ишсизлик даражаси асосий макрои^тисодий курсаткичлардан бири хисобланиб, у нафа^ат мамлакатни

и^тисодий жихатдан, балки ахоли фаровон-лиги, унинг яшаш сифати ва умуман олганда ахолининг ижтимоий холатини ифода этувчи курсаткичдир. 2010 йилда мамлакатимизда ишсизлик даражаси 5,4%ни ташкил этди, ва ушбу курсаткичнинг меъёрий даражадан (6%) пастлиги ижобий холатдир.

Ахолини иш билан таъминлаш масала-сида хукуматимиз томонидан олиб борилаёт-ган ишлар самарасига доир, ^уйидагиларни курсатиш мумкин.

Хар йили янги иш уринларини яратиш бора-сида хукумат ^арорлари ^абул ^илинади. Хусу-сан, 2010 йилда мамлакатимизда 953 мингдан орти^ янги иш уринлари яратилди, уларнинг 576 мингдан ортиги ^ишло^ жойларда ташкил этилди, бу эса уз навбатида ^ишло^лардаги ахоли даромадини ва фаровонлигини оши-ришга хизмат ^илади. Бу ^илинган ишлар натижасида и^тисодиётда банд булганларнинг уму-мий сони 11,6 млн. кишидан ортди.

Иктисодиёт ривожланишида потенциал даражага я^инлашган шароитда ёки бандлилик даражасини ошириш ёхуд инфляция даража-сини пасайтириш каби му^обил вариантлар-дан бирини танлашга мажбур булинади. Чунки ^ис^а муддатли даврда ишсизлик ва инфляция даражалари уртасида тескари богли^лик мавжуд. Ишсизликни пасайтириш иш жойла-рини яратиш учун ^ушимча маблаглар ажра-тилишини англатади. Айни пайтда бу иш ха^и миедорининг ошишига хам олиб келади.

Хар иккала холат хам бахолар даража-синининг кутарилишига олиб келади, яъни талаб инфляцияси руй беради. Ишсизлик ва инфляция курсаткичлари уртасидаги узаро богли^ликни инглиз и^тисодчиси А.В. Филлипс томонидан ани^ланган. Унга кура инфляция ва ишсизлик даражалари уртасида богли^лик тескари хисобланади. Буни ^уйидаги 1 - гра-фикда я^ол ифодасини куриш мумкин.

Ички нархларнинг бар^арорлиги (паст даражадаги инфляция) деганда товар ва хизматларга нархлар даражасининг ошиши ва бунинг натижасида миллий валютанинг ^адрсизланиши тушунилади. Инфляциянинг узгариш суратларини 2-графикда куришимиз мумкин.

Келтирилган графикдан куриниб турибдики, мамлакатимизда истеъмол нархлари индекси

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

(инфляция) 2001 йилда 26,6% ни, 2002 йилда 21,6% ни ташкил ^илган булиб, бу курсаткич 2003 йилда 3,8% ни ташкил ^илган. 2002 йилга нисбатан 2003 йилда инфляция даражасининг кескин пасайишига макрои^тисодий сиёсат-даги узгаришлар хамда методологиядаги узгаришлар таъсир курсатган.

Макроиктисодий сиёсатдаги узгаришлар:

1. 2003 йилдан бошлаб давлат бюджети камомадини ^оплаш учун Марказий Банк томо-нидан кредитлаш тухтатилди.

2. Марказий банктомонидан марказлашган

кредитларни беришга чек ^уйилди.

Натижада инфляциянинг икки йирик учоги сундирилди.

Методологиядаги узгаришлар: Республикамиз ахолисининг истеъмол сава-тига кирувчи мева-сабзавотлар гурухидаги 16 турдаги махсулотларни хал^аро андозаларда белгиланганидек хар ойда бир хил миедорда эмас, балки энг пиши^чилик фаслларида, маса-лан, картошка, пиёз, сабзи каби махсулотларни катта миедорда, одатда октябрь ва ноябрь ойларида энг арзон пайтда куп миедорда харид ^илиб, ^иш ойларида, яъни нархи ^иммат фасл-

Филлипс эгри чизиги:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Инфляция даражаси

1 - график

Филлипс эгри чизиги

Ишсизлик

даражаси -►

2-график

Узбекистон Республикасида 1995-2010 йиллардаги истеъмол нархлари индекси (ИНИ) буйича расмий инфляция даражаси:

120 -\ 100 80 60 " 40 20 0

111

98,5

27,3 26 26,1 28,2 26,6

21,6

3 8 3 7 7,8 6,8 6,8 7,8 7,4 7,3

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ # ^ ^ ^

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

ларда камро^ харид ^илишини хисобга олиб, методологияга маълум узгартиришлар кири-тилган. Унга кура йилнинг хар бир ойида ахоли тарафидан 16 турдаги мева-сабзавотларни ^анча миедорда харид ^илинган булса, истеъ-мол саватида ушбу вазн ^улланила бошланди. Яъни, янги методологияга кура турли давр мобайнида истеъмол ва харид ^илинаётган махсулотларнинг таркибининг узгаришлари хам хисобга олина бошланган.

Узбекистонда ИНИ ни хисоблашда истеъмол саватига киритилган 305 та товар ва хиз-матлар нархларининг узгариши асос ^илиб олинмоеда.

Инфляцияни келтириб чи^арувчи омиллар-дан бири, бу мамлакатда пул айланиш тезлиги-нинг ю^ори булишидир. Буни Фишер тенгла-маси ёрдамида хисоблашимиз мумкин:

P x Q = M x V

Бу ерда:

P-махсулот бирлиги нархи (инфляция);

Q-мамлакатда ишлаб чи^арилган махсулот миедори;

M-пул массаси;

V-пул айланиш тезлиги.

Демак, пул айланиш тезлигини ^уйидагича ифодалаш мумкин:

м

Амалий жихатдан олганда пул айланиш тезлигининг ошиб боришига и^тисодиётда мавжуд булган пул массасининг банклардан таш^арида купро^ айланишидир.

Назарий жихатдан инфляция даражасини ^уйидагича хисоблаш мумкин:

Q

Демак, ^анчалик товар массаси билан таъ-минланмаган пул массаси муомалага чи^иб кетса ва пул айланиш тезлиги ю^ори булса, инфляция даражаси шунчалик ошади, ишлаб чи^ариш хажмининг ошиши эса инфляция даражасини камайишига олиб келади.

Шундай ^илиб, пул массаси ва пул айланиш тезлиги билан инфляция уртасида турридан -турри пропорционал богли^ли^, инфляция билан ишлаб чи^ариш уртасида эса тескари

богли^лик мавжудлиги - макрои^тисодий мувозантни таъмилашга ^аратилган сиёсатнинг мухим омили сифатида инобатга олинади.

Миллий валюта алмашув курсининг бар^арорлиги - миллий валютани жахоннинг ^атти^ валюталарига (АКШ доллари, евро, фунт-стерлинг ва х.к) нисбатан алмашув курсининг динамикаси ёрдамида бахоланади, унинг АКШ долларига нисбатан узгариши 3-графикда кел-тирилган.

Тулов баланси - маълум давр мобайнида мамлакат резидентлари ва таш^и дунё уртасида буладиган битимлар статистик ^айд ^илинган хужжатдир. У мамлакатнинг и^тисодий ало^аларини ани^-лунда ифодалаб пул-кредит, валюта, бюджет-соли^, хал^аро савдо сиёсатининг хамда давлат ^арзини бош^ариш йуналишларини танлаш учун индикатор вази-фасини бажаради.

Тулов балансида барча и^тисодий битимлар иккита катта гурухга булинади:

1. Жорий операциялар хисоби.

2. Капитал харакати хисоби.

Жорий операциялар хисобида махсулотлар ва хизматлар экспорти «мусбат», импорт эса «минус» ишоралари билан белгиланади. Яъни, жорий операциялар хисобида ички махсулотлар экспорти кредит, аксинча мам-лакатга махсулотлар олиб келиш - импорт эса дебет сифатида курсатилади. Чунки, махсулотлар экспорти хорижий валютада булиб, мамлакат валюта захирасини оширса, импорт эса мамлакатдан валюта чи^иб кети-шига олиб келади. Бу эса уз навбатида мамлакат валюта захирасини камайтиради.

CAB = X - M + Yf +TRf

Бу ерда, САВ - жорий хисоблар баланси;

Х - товар ва хизматлар экспорти;

М - товар ва хизматлар импорти;

Yf - хориждан олинган соф даромадлар;

TRf - хориждан олинган соф трансфертлар.

Узбекистонда охирги 7 йилда жорий хисоблар баланси мусбат

САВ > 0 холатда ижро этилмоеда.

Мамлакатда маълум бир ва^тда моддий ва молиявий активларини сотиб олиш ва сотиш билан боглик операцияларига капитал харакати хисоби дейилади. Капитал харакати хисоби балансида корхоналар, ер, уй-жойлар, ^имматбахо ^озлар, акциялар, хазина мажбу-

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

3-график

1994-2011 йиллардаги расмий алмашув курси динамикаси* (сум/АКШ долл.)

<

1800,0 1600,0 1400,0 1200,0 1000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0

1674,2

# «Л^ с/ ^ ^ ^ ^ ^ ^

СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ СУ V* СУ

Узбекистон Республикаси Марказий Банкнинг маълумотлари асосида тузилган.

4-график

Давлат бюджети камомади, ЯИМ га нисбатан %*

* Узбекистон Республикаси Давлат Статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

ИКТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ

риятлари ва бошка активларни олди-сотдиси билан боглик капиталлар окими акс эттири-лади.

Капитал харакати баланси = Активларни сотишдан тушадиган барча тушумлар - Хори-жий активларни сотиб олишга %илинган хара-жатлар.

Давлат бюджетига бахо беришда, одатда, асосий эътибор бюджет даромадлари ва харажатларининг сальдосига берилади. Дав-лат бюджети камомади эса режалаштирилган даромаднинг етарли даражада тушмаганлиги, ёхуд хакикатда амалга оширилган харажатлар-нинг режадагидан ортиб кетиши натижасида содир булади. Халкаро мезонларга кура камо-мад ЯИМга нисбатан 3%дан ошиб кетмаслиги лозим. Узбекистон Республикасидаги давлат бюджети сальдоси 4-графикда келтирилган.

Мамлакатимизда давлат бюджет-солик сиё-сатининг турри ва окилона юритилаётганидан далолат булиб 2005 йилдан бошлаб бюджет-нинг ижроси ЯИМга нисбатан профицит билан чикишини келтириш мумкин.

Макроиктисодий мувозанантнинг яна бир мухим курсаткичи - бу ишлаб чикарилаётган миллий даромаднинг ахоли орасида таксимланишининг одиллик даражаси. Яъни

баъзи тараний этаётган давлатларда бу муво-занатнинг бузилиши жамиятдаги ижтимоий носозликни, ва ахолининг турли катламлари норозиликларга олиб келиши мумкинлигини инобатга олиб, халкаро экспертлар жамоасида бу курсаткичга алохида урру берилади.

Даромадларнинг таксимланиши курсатикичини аник ва яккол Жини коэффи-циенти ифодалайди. Ушбу курсатикич 5 - гра-фикда келтирилган.

Жини коэффициенти 0 <КЖ<1 оралицда булади.

Бу курсаткичнинг мазмунига кура: Жини коэффициенти 0 га тенг булганда даромадлар ахоли орасида теппа-тенг таксимланади, 1 га тенг булганда эса барча даромадлар битта шахс тасарруфида булади. Вахолангки, хеч кайси жамиятда ахолининг турли катламлари бир хил салохиятга эга эмас экан, унинг 0 тенг булиши мумкин эмас.

Узбекистонда бу курсаткич 0.30 - 0.35 оралигида булиб, халкаро меъзонларга кура нормал холат хисобланади.

Демак, халкаро стандартларга мос келувчи юкоридаги курсаткичларга асосланиб айтиш мумкинки Узбекистонда макроиктисодий баркарорлик таъминланган. Бунинг натижа-

5 - график

Жини коэффициентининг хисоби*

Даромад (%)

* Ш.Ш.Шодмонов, У.В.Гофуров "И^тисодиёт назарияси". Дарслик Т.:2010

сида, мамлакатимизда амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар ва модернизация сиё-сати куйидаги ижобий натижаларга олиб кел-ганлигини куришимиз мумкин:

Тулик макроиктисодий баркарорлик ва миллий иктисодиётимизни юкори усиш суръ-атлари таъминланди:

охирги 8 йил давомида инфляция дара-жаси йилига 7-8%дан ошмаган холда сакланиб келинмокда;

миллий валютамиз баркарорлиги тобора усиб бораётган олтин-валюта захираси билан мустахкамланиб келмокда;

Узбекистан Республикасининг жами дав-лат ташки карзи бугунги кунда ЯИМнинг 10 фоиздан ошмайди. Бундай жами ташки карз курсаткичи Жахон банкининг барча асосий мезонлари буйича "жуда уртамиёна" деб тас-нифланади;

2002-2004 йилларда бюджет камомади ЯИМнинг 1%дан ошмаган булса, 2005 йилдан бошлаб профицит билан ижро этилмокда;

ЯИМнинг реал усиш суръати охирги 7 йил мобайнида 7%дан юкори булиб келмокда, жум-ладан: 2004 йилда - 7,4%ни, 2005 йилда - 7%ни, 2006 йилда - 7,3%ни, 2007 йилда - 9,5%, 2008 йилда - 9.0%ни, 2009 йилда 8,1%ни ва 2010 йилда эса 8,5%ни ташкил этди;

утган йиллар мобайнида Ялпи ички махсулот 3.5, ахоли жон бошига хисоблаганда 2.5 баро-бар усди, уртача иш хаки 14 баробар ошди. Дав-латнинг ижтимоий соха ва ижтимоий мухофаза учун сарфланган харажатлар 5 баробардан зиёдрок купайди. Хар йили давлат бюджети харажатларининг 50 фоизи ижтимоий сохага йуналтирилмокда1.

1 Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ саммити "Минг йиллик ривожланиш максадлари"га багишланган ялпи мажлисидаги нутки. Халк сузи газетаси, 2010, 23 сентябрь

Иктисодиётни тизимий ислох этиш ва модер-низациялаш туфайли нафакат экспорт хажмини юкори суръатларда баркарор усишига, балки унинг таркибини сифат жихатдан яхшилани-шига эришилди:

2010 йилда ЯИМ таркибида нодавлат секторининг улуши 81,7% дан ортикрок булиб, улгуржи ва чакана савдо хамда кишлок хужалиги махсулотларининг эса карийиб 100% нодавлат сектори томонидан ишлаб чикарилмокда;

кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши уз навбатида 1991 йилда 1,5%ни ташкил этган булса, 2010 йилда 52,5%га етди;

хизмат курсатиш секторининг ЯИМдаги улуши 1991 йилдаги 16,3%дан 2010 йилда 49,0%га усди;

1991 -2010 йиллар мобайнида ЯИМда саноат улуши 2,2 баробар, яъни 11%дан 24%га усди;

товар ва хизматлар экспорт хажми 20002010 йиллар давомида 4,1 баробарга усиши таъминланибгина колмай, 1991 йилда экспорт таркибининг карийиб 90%ни хом-ашё махсулотлари ташкил этган булса, хозирги кунда карийиб 70% ни тайёр махсулотлар ташкил этишига эришилди.

Бизга хос булган машхур тамойиллар дои-расида кечаетган тараккиёт уз самарасини курсатиши билан баробар, мамлакатимиз модернизацияси борасида амалга ошири-лаётган ислохотлар борасида кенг микёсда илмий изланишлар ва амалий ишлар давом этиб бормокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг БМТ саммити "Минг йиллик ривожланиш максадлари"га багишланган ялпи мажлисидаги нутки. Халк сузи газетаси, 2010, 23 сентябрь

2. Президент Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий -иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. Халк сузи газетаси, 2011, 22 январь

3. А.Э.Ишмухаммедов, З.А.Джумаев, К.Х.Жумаев "Макроиктисодиёт". Укув кулланма Т.:2005

4. Ш.Ш.Шодмонов, У.В.Fофуров "Иктисодиёт назарияси". Дарслик Т.:2010

5. Б.К.Fоибназаров "Миллий хисоблар тизими". Укув кулланма Т.:2004

6. А.Р.Корабоев "Миллий хисоблар тизими". Укув услубий кулланма. Т.:2008

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.