Научная статья на тему '“инновация” категориясининг англашда турли назарий ёндашувлар'

“инновация” категориясининг англашда турли назарий ёндашувлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
783
130
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Акрамов С. Я.

Ўзбекистон иқтисодиётини янгилаш, бунда нафақат ишлаб чиқариш корхоналар ва реал секторни замонавий техника ва технологиялар билан бойитиш, балки фуқаролик жамиятини тараққий этиш, тадбиркорликни, иш такил қилишнинг илғор услубларини жорий қилиш, ва ҳоказо янгилаш – Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов1 белгилаб берган энг муҳим ва долзарб масалалардандир. Иқтисодиёт соҳаси мутахассисларида кенг миқёсда янгиланиш маъносида қўлланаладиган ибора инновациядир. Бу иқтисодий категория халқаро миқёсда мутахассислар тарафидан ўрганилади, турлича талқин қилинади ва унинг йўналишлари муҳокама қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“инновация” категориясининг англашда турли назарий ёндашувлар»

Акрамов С.Я.

Иктисодиёт институти тадкикотчиси

"ИННОВАЦИЯ" КАТЕГОРИЯСИНИНГ АНГЛАШДА ТУРЛИ НАЗАРИЙ ЁНДАШУВЛАР

Узбекистон ицтисодиётини янгилаш, бунда нафацат ишлаб чицариш корхоналар ва реал секторни замонавий техника ва технологиялар билан бойитиш, балки фуцаролик жамиятини тарацций этиш, тад-биркорликни, иш такил цилишнинг илгор услубларини жорий цилиш, ва цоказо янгилаш - Узбекистон Республикаси Президенти И. Каримов1 белгилаб берган энг муцим ва долзарб масалалардандир. Ицтисодиёт соцаси мутахассисларида кенг мицёсда янгиланиш маъносида цулланаладиган ибора инновациядир. Бу ицтисодий категория халцаро мицёсда мутахассислар тарафидан урганилади, турлича талцин цилинади ва унинг йуналишлари муцокама цилинади.

Узбекистон Республикасида ицтисодиёт тарацциёти ва жадал суръатда усишини таъ-минланиши нуцтаи назардан инновация кате-гориясини талцини мухим ахамиятга эгадир. Ицтисодиёт фанига инновация туррисида биринчи бор тулицроц ва кенгроц тавсифни австриялик олим Й. А. Шумпетер узининг "Ицтисодий ривожланиш назарияси" асарида ёритиш орцали киритгандир. Шу тадцицотдан инновациянинг мумтоз назарияси бошланади. Й. А. Шумпетер фикрига кура, инновациялар -бу фацатгина янгиликларни киритилиши эмас, балки ишлаб чицариш омили хамдир. Шумпетер буйича "янги комбинациялар"нинг оммавий равишда пайдо булиши, ицтисодиётда тарацциёт бошланаётганлигига гувохликдир.

Шумпетер ицтисодиёт фанига ицтисодий усиш ва иктисодий ривожланиш тушунча-лари уртасидаги фаркланишларни киритди. Ушбу икки категория уртасидаги фарцни Шумпетернинг сузлари орцали тушунтириш онсонроцдир: "Хохлаганингизча почта арава-ларини кетма-кет цуйиб чицсангиз хам Сизда

1 "Мамлакатимизда демократик исло^отларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш консеп-сияси" 12.11.2010 Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси ^онунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузаси

темир йул пайдо булмайди". Иктисодий усиш - бу маълум бир давр ичида бир хилдаги товар ва хизматларни (хусусан, почта арава-ларини) ишлаб чицарилиши ва истеъмолини купайишидир.

Иктисодий ривожланиш - бу биринчи навбатда янги, аввал маълум булмаган нарса (масалан, темир йул) ни пайдо булишидир, бошцача айтганда, инновация.

Уша даврда Шумпетер "инновация" терми-нидан фойдаланмасдан, уни бешта "янги ком-бинациялар" ишлаб чицариш омиллари билан алмаштиргандир:

Янги техника, янги технологик жараёнлар ёки ишлаб чицаришни янги бозор таъминоти-дан фойдаланиш.

Янги махсулотни ёки маълум махсулотни янги сифатлари билан тайёрлаш.

Янги турдаги хом ашё ёки яримфабрикат-лардан фойдаланиш.

Ишлаб чицаришни ташкил этиш ва уни моддий-техника таъминотини узгартириш.

Янги савдо бозорларига кириб бориш.

Шумпетер инновацияни ицтисодий категория сифатида таърифлайди: бу цуйидагиларни келтириб чицарувчи ишлаб чицариш функци-

ясидир "махсулотга таъсир этувчи омиллар мажмуасининг узгаришини хисобга олувчи микдорий узгаришлар. Агар биз омиллар маж-муи урнига функциялар шаклини узгартирсак, инновацияга эришамиз". У инновация фаолия-тини эски товар ва технологияларнинг улар-нинг урнига келувчи янгиси билан циклилик ва динамик мусобака куринишда алмашуви сифа-тида тушуниш кераклигини исботлади. Яъни инновация - бу эски, аввалги ишлаб чикариш функциясининг урнига янгиси билан алмаши-нувидир.

Иктисодий усишни бошидан кечираётган жамиятда товарлар ва пуллар аввалдан одат булиб долган йуналишлар буйича бир-бирига харакат киладилар. Шумпетер ушбу харакатни иктисодий хаётнинг циркуляр окими деб номлаган. Иктисодий ривожланиш циркуляр окимни издан чикаради, саноатнинг янги тармокларини жонлантиради ва эскилари фаолиятини тухтатади. Масалан, автомо-бильни ихтиро килиниши факатгина авмобиль саноатини яратилишига эмас, балки пулат, резина ва шиша ишлаб чикаришда сезиларли узгартиришларга сабабчи булди. Шу билан бирга автомобиль от заводлари ва саррожлик фабрикалари - отларни купайтириш ва эгар-жабдук тайёрлашга жиддий зарар келтириб уларни саноат даражасидан яримкосиблик хунармандчилигига айлантириб куйди.

Бирок иктисодий ривожланиш узлуксиз давом эта олмайди, чунки янги гоялар хар куни пайдо булавермайди. Инновация, у билан бирга иктисодий ривожланиш, узук-узук характерга эга. Айнан инновациянинг узук-узук характери оркали Шумпетер иктисодий циклларни асослаган эди.

Бу Кейнснинг "Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" асарида билдирил-ган фикрлар нотурри эканлигини асослайдими? Йук, албатта. Макроиктисодий назария циркуляр окимга хос холатларни жуда яхши ёритади, унда узгаришлар факат микдорий характерга эга. Ва айнан шу холат, уни мохияти жихатидан сифат узгаришига олиб келувчи иктисодий ривожланишга кулланилишини чеклайди.

Инновацияларни ният килган ва амалга оши-радиган одамларни Шумпетер тадбиркорлар деб номлаган. Инновацион карорларни кабул килиб, тадбиркорлар янги, аввал маълум

булмаган ишлаб чикариш омиллари комби-нацияларни яратишади. Айнан шу сабабдан, Шумпетер тадбиркорликни (ёки тадбиркор-лик кобилиятини) классикларга номаълум булган ишлаб чикаришнинг туртинчи омили деб хисоблаган.

Ва шу ерда биринчи куринишда мавхум булиб куринган Шумпетернинг назарияси кутилмаган холда амалий тасдигини олди. Агар тадбиркорлик кобилияти ишлаб чикариш омили булса, демак, унинг чекланган микдорини бошка ишлаб чикариш омилларини ошириш жараёнида камайиб боришини келтириб чикаради. Айнан шу хулосага ХХ асрнинг 60-йилларида Чикаго университетининг истеъ-додли иктисодчиси Милтон Фридман2 келган.

Фридман америка телекоммуникацияла-рининг унумлилигини камайиб боришини урганган. Ва кутилмаган холатда у унумлиликни камайиб боришининг бошланишини ер, мехнат ёки капиталнинг чекланганлиги билан тушун-тириб булмаслигини англади. Факатгина тадбиркорлик кобилиятининг чекланган микдори (яъни, ишлаб чикариш омилларини бирлаш-тириш кобилияти) бошка омиллардан фойда-ланиш самарасини пасайишига олиб келиши мумкин.

Шумпетер томонидан таклиф этилган роялар хозирги кунда иктисодиёт фани чега-раларидан чикиб кетган. Купгина компания-лар (шу жумладан, жуда катталари хам) тадбиркорлик ташкилотларига муваффакиятли айланмокдалар, ва уларда инноватив карорлар факатгина юкори рахбарият томонидан кабул килинмайди. Тадбиркорлик ташкилоти барча инновацияларни, уларнинг келиб чикишидан катъий назар, фойда билан сотишга инти-лади.

Тадбиркорлик ташкилотларини пайдо булишини Шумпетернинг "Иктисодий ривожланиш назариялари"3да кайд этилган эди. Й.Шумпетердан сунг Г.Менш, М.Калецки, Б.Твисс ва бошкаларнинг тадкикотлари асо-сида инновацияларнинг "неоклассик" наза-риялари вужудга келди. Ушбу соханинг машхур намоёндалари инновацияларни янги истеъмол товарлари, ишлаб чикаришнинг ва ташиш-нинг янги усуллари, янги бозорлардан келиб

2 Иктисодиёт буйича Нобель мукофотини у узининг бошка иши учун олган

3 Теория экономического развития (нем. Theorie der wirtschaftli-

chen Entwicklung, 1911)

чикувчи ривожланишнинг "бош импульси" деб бахолашади. Бунда улар иктисодиётнинг ривожланишини цикллилигини хисобга оли-шади.

Иктисодий усиш назариясига илмий-техник янгиликлар таъсири остида М.Калецки катта хиссасини кушган. Унинг концепциясига биноан товар айланиши цикли доирасида доимий иктисодий усишни таъминлаши мум-кин, аммо тизимдаги узгаришлар келтириб чикарадиган импульслар иктисодиётни циклик ривожланиши мувозанатидан "чикариши" ва уни узокмуддатли истикболда "сакраш йули билан руй бериши"га сабаб булиши мумкин. Бундай импульсларга инновациялар киради. М.Калецкининг фикрига кура, инновациялар иктисодий ривожланишни рарбатлантиради, узокмуддатли истикболда иктисодий тушкун-ликлар давомийлигини кискаришини таъмин-лайди ва кутарилиш даврини узайтиради.

Ижтимоий назария инновацион фаолиятни бошкаришда инсонийлик муносабатларнинг устуворликлари билан борликдир. Унда асосий уринни шахснинг роли, таълим даражаси муам-молари, ижтимоий-рухий ва ташкилий омил-ларнинг тахлили эгаллаган. Ушбу назария учун мухим жихат булиб инновацияларни алохида ташувчилари сифатида одамлар гурухини ажратиб олиш хисобланади.

Инновацион тадбиркорлик тараккиётининг замонавий шароитида "жадаллашув назари-яси" вужудга келди. Ушбу назария намоёнда-лари Н. Кондратьевнинг4 узун тулкинлари назариясига асосланган холда тадбиркорликни ривожланишини алохида "рарб модели буйича" (АКШ) тахлил этишмокда. Fарб тадбиркорлиги юкорирок суръатлар билан ривожланади, унда новаторлик, журъатлилик, таваккалчи-лик юкорирок даражада. АКШда хужаликнинг эски тармокларини янгилари билан алмаши-нилиши жараёни жуда тез булиб утади. Ривожланишнинг юкори суръатлари"учинчи тулкин" тармокларида кузатилмокда: компьютер тех-никаси ва технологияси, дастурий таъминот. Бу эса жадаллашув назариясининг инновацион фаолиятнинг тадбиркорлик билан борликлиги, инновацион сохага сарфланган инвестиция-ларнинг юкори самараси, жамиятнинг инновацион тараккиётига давлатнинг кумаклашув сиё-

4 Кондратьев Н.Д. Проблемы экономической динамики. - М.: Экономика, 1989.

сатини олиб борилиши зарурати туррисидаги хулосаларни тасдиклайди.

Хар кандай концепциянинг назарий асос-ланганлиги даражаси у томонидан фойдала-нилаётган специфик тушунчага оид аппарат-нинг жиддийлиги ва мантикийлиги оркали аникланади. Бу борада инновацион иктисодиёт назарияси узининг бир хил маънода булмаган ва бир-бирини инкор этувчи таърифлари билан ажралиб туради. Хусусан, Россия иктисодий адабиётларида хам "инновация" категория-сига турли хил ёндашувлар кузга ташланмокда. Э.А.Уткиннинг ёндашуви буйича "инновация деганда асосан ишлаб чикаришга жорий этилган объект тушунилади" 5. Ф.Риггс инновацияларни "янги рояларни тижорий узлаштириш" сифатида характерлайди6, Л. Водачек ва О. Водач-ковалар эса "корхонани тизим сифатида фао-лият юритишини максадли узгартирилиши"7 сифатида куришади. Келтирилган таъриф-ларда инновацияларни амалга оширишнинг макроиктисодий характери акс этиб, корхона фаолиятини модернизациялаш омили сифатида намоён булади. Б.Сантонинг фикрига кура инновация - бу "техник-ижтимоий-иктисодий жараён булиб, у туфайли роя ва ихтироларни амалиётда куллаш йули билан юкори сифатли неъматлар ва технологиялар яратилади" 8.

Шундай килиб, иктисодий адабиётларда келтирилган инновацияларнинг турли-туман таърифлари мазмунан инновацияни бозорга келиб тушувчи янги ёки такомиллашган махсулотда мужассамлашган, махсулот ёки хизматнинг (шу жумладан ижтимоий) сифатий характеристи-каларини узгаришини таъминловчи янги ёки такомиллашган технологик жараён сифатида таърифлайди.

Жадвал 1 маълумотлари асосида иннова-цияларга тавсиф беришда алохида эътибор махсулотнинг бозор-такрор ишлаб чикариш узгаришларига эмас, балки сифатий-технологик узгаришларига каратилганлигини куришимиз мумкин. Аммо эволюцион ёндашув яхлит инновацион жараённинг тахлилини мулжаллайди, чунки алохида инновациянинг иктисодий мохияти иктисодиётнинг "новатор сектори"

5 Уткин Э.А. Управление компанией. - М.: ЭКМОС, 1997. С. 94.

6 Иванов М., Колупаева С, Кочетков Г. США: Управление наукой и нововведениями. - М.: Наука, 1990. С. 17.

7 Водачек Л., Водачкова О. Стратегия управления инновациями на предприятии. - М.: Экономика, 1989. С. 23.

8 Санто Б. Инновация как средство экономического развития. М.: Прогресс, 1991. С. 30.

доирасида намоён булади. Бунда неъматлар ва хизматлар бозори таркибида, хамда тадбир-корликнинг ташкилий шаклларида сифатий узгаришларга олиб келувчи ишлаб чицариш омилларининг янги илмий-ташкиллаштирилган комбинациялар фацатгина инновацион жара-ёнларни намоён булишини акс эттиради.

Л.А. Баев ва Э.В. Шугуровлар "инновация" категориясига беш асосий ёндашувларни ажратиб курсатишади9: объектли; жараёнли; объектли-утилитар; жараёнли-утилитар; жараёнли-молиявий.

Объектли ёндашувга мувофиц инновация сифатида ИТП натижалари - янги техника ва

9 Баев Л.А., Шугуров Э.В. Системный подход к определению инновации // Современные технологии в социально-экономических системах. - Челябинск: Изд-во ЧГТУ, 1995. С. 34-37.

технология намоён булади. Объектли мезон цуйидагиларни ажратиб курсатиш имконини беради:

базис инновациялар, бу йирик ихтироларни амалга ошириш булиб, янги авлод техникаси шаклланишига асос солади;

яхшиловчи инновациялар, кичик ва урта ихтироларни амалга оширади, илмий-техник циклнинг тарцалиши ва барцарор ривожла-ниши босцичида устуворликка эга;

псевдоинновациялар (рационализация-лаштирувчи инновациялар), техника ва тех-нологияларнинг эскиган авлодларини цисман яхшилашга йуналтирилади, хамда янги авлод техникасини шаклланишини бошланиши сифатида намоён булади.

Объектли-утилитар ёндашувга биноан, инновация янги илмий-техник ютуцларини жорий этиш асосида яратилган янги истеъмол

Жадвал 1.

"Инновация" категориясини турли назариялар нуктаи-назаридан талкин этилиши1

муаллиф Инновацияларнинг таърифлари

Б. Твисс Ихтиро ёки янги роя ицтисодий мазмунга эга буладиган жараён

Ф. Никсон Бозорда янги ва янгиланган саноат жараёнлари ва ускуналарини пайдо булишига олиб келадиган техник, ишлаб чицариш ва тижорий чора-тадбирлар мажмуи

Б. Санто Fоя ва ихтиролардан амалий фойдаланиш орцали хусусиятлари буйича энг яхши махсулотлар, технологиялар яратилишига олиб келувчи ижтимоий-ицтисодий жараён. Агар инновация ицтисодий манфаат, фойда олишга йуналтирилган булса, унинг бозорда пайдо булиши цушимча даромад олиб келиши мумкин.

Й. Шумпетер Ишлаб чицариш омилларини тадбиркорлик рухи билан асосланган янги илмий-ташкилий комбинацияси

Д.В. Соколов, А. Б. Титов, М.М. Шабанова Аниц ижтимоий эхтиёжларни цондирувчи ва бир цатор самаралар (ицтисодий, илмий-техник, ижтимоий, экологик) берувчи принципиал янги ёки модификациялашган янгиликларни яратиш ва узлаштириш (жорий этиш)нинг якуний натижаси

Ю.П. Морозов Янгиликларни янги технологиялар, махсулот турлари, ишлаб чицариш, молиявий, тижорат ёки бошца характердаги ташкилий-технологик ва ижтимоий-ицтисодий царорлар куринишида фойдали равишда ишлатиш

И.Р. Пригожин Технология, техника, бошцарувни уларни бошца объектларда пайдо булиши, узлаштирилиши, диффузияланиши (сингиши) даврида ривожла-нишига олиб келади

П.Н. Завлин, А.К. Казанцев, Л.Э. Миндели Жамиятнинг у ёки бу сохасида фаолият жараёни ёки унинг натижаларини такомиллаштиришга йуналтирилган интелектуал (илмий-техник) фаолият-дан фойдаланиш

* Кирьяков А.Г., Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. С. 12.

циймати сифатида характерланади. Бу ерда янгиликларнинг утилитар функцияси - унинг жамият эхтиёжларини юцорироц фойдали самара билан цондириш устунликка эгадир.

Объектли-утилитар ёндашувдан фарцли улароц жараёнли-утилитар ёндашувда "инновация" категорияси янги амалий воситаларни яратиш, тарцатиш ва фойдаланишнинг яхлит жараёни сифатида талцин этилади.

Жараёнли-молиявий ёндашув нуцтаи наза-рида инновация - бу янгиликларга инвести-циялаш жараёни, янги техника, технология ишлаб чицишга, илмий тадцицотларга молия-вий маблагларни сарфлашдир.

Шундай цилиб, "инновация" категорияси унинг ицтисодий натижалари жихатидан эмас, балки тадцицотчининг у ёки бу мацсадига биноан таърифланади. Бунда хар цандай янгилик, хатто энг кам ахамиятилиси хам (масалан, МДХ мамлакатларида утган асрнинг 90-йилларидаги бартер) инновация сифатида талцин этилади.

"Инновация" категорияси таърифлари-нинг турли-туманлигига сабаб инновация ходисасининг куп цирралилигидандир. Кенг маънода "инновация" категорияси ишлаб чицаришнинг технологик асосини радикал модернизациялашнинг якуний натижасини акс эттиради. Бунда ушбу категория янгилик эканлиги сабабли, биринчидан, аниц ицтисодий субъектнинг мавхумлиги даражаси-нинг юцорилиги, иккинчидан, унинг хаёт цикли доирасида инновацияларни тарцалишининг узоц муддатли самараси, яъни инновацион жараённинг узлуксизлиги билан характерланади. Бундан шундай хулоса келиб чицадики, инновация дискретлик10 ва перманентликни11 бирикишидир. Шак-шубхасиз, "инновация" ва "инновация жараёни" категориялари бир-бирига яцин лекин айнан бир хил нарса эмас. Инновацион жараён - бу инновацияларнинг яратиш, узлаштириш ва оммалаштириш каби кетма-кет босцичларининг жамланмаси, яъни инновацион кичик тизимни такрор ишлаб чицаришини зарурий таркибий цисмидир.

Замонавий ицтисодиётда инновация-лар - фацатгина ицтисодий усиш, ривож-ланиш, таркибий узгаришларнинг омили эмас, улар ицтисодиётнинг барча сохалари

10 Алохида парчаларга булинганлик хусусияти (ред.)

11 Узлуксизлик, доимий - мунтазам давом этиш хусусияти (ред.)

ва тармоцларини, хамда жамият хаётининг тулицлигача цамраб олади. Юцорида келтирил-ган, Шумпетернинг инновациялар назариясига биноан, инновациялар - бу макроицтисодий ишлаб чицариш функциясини, шу жумладан, янги махсулот ишлаб чицариш, технологик жараён, ишлаб чицариш методларини такомиллашти-ришни тубдан узгартирадиган омилдир. Бундан ташцари, Шумпетер назариясига биноан, истеъ-молчиларнинг афзалликларини узгариши ишлаб чицариш функцияларининг трансформацияси омили сифатида, яъни янгилик келиб чицишида асосий таъсир - талаб томонидан - таклиф томо-нига утказилиши билан амоён булади. Иннова-цияларсиз ицтисодий тизим барцарор мутано-сибликка миллий ицтисодиётнинг барча кичик тизимларини мураккаблашиб боришига узаро муносабатдан келиб чициб тусицлик цилади, агарда экзоген кучлар бу жараёнга аралашмаса. Шумпетер назариясида доминант субъект булиб тадбиркор намоён булади, ва айнан у фойдани максималлаштирувчи инновацияларни ишлаб чицаради. Натижада юцори фойда инновациялар, инновацион тадбиркорлик фаолияти асо-сида юзага келади. Инновациялар ицтисодиётда тарцалиб бориши сабабли, бошца ицтисодий субъектлар новаторга тацлид цилишади ва, натижада, унинг ицтисодий фойдаси тармоцнинг нормал фойдасига айланади. Шу сабабдан, инновацияларни жорий этувчи тадбиркор учун и цтисодий фойда (К.Маркс тал цини буйича "устама фойда") ни олиш учун ягона йул янгили-кларни узлуксиз жорий этиш хисобланади. Бу билан Шумпетер назариясида тадбиркорнинг ижтимоий ахамияти аницланади: тадбиркор -ривожланишнинг харакатлантирувчи кучидир, фойда эса янгиликларнинг самараси сифатида инновацияларни цайта-цайта жорий этишга ундайди, шу тарица жамиятни узлуксиз ривож-ланишга олиб келади. Инновациялардан келиб чицадиган самаранинг шаклланиш механизмини Шумпетер цуйидагича аницлайди: "Янги инновацион махсулот яратилганда тадбиркорнинг рацобатчилари мавжуд булмаганлиги сабабли, у махсулот нархини белгиланида тулицлигича монопол нархлар принципларига биноан урнатиши мумкин. Натижада, капиталистик ицтисодиёти фойдаси такрибида монопол элемент мавжуддир"12.

12 Шумпетер Й. Теория экономического развития, М.: Прогресс, 1982.С. 152.

Шумпетернинг инновациялар назарияси, Найтнинг ноаниклик назарияси каби ноаниклик ва инновацияларнингузвий алокадорлигидан келиб чикади. Лекин инновациялар, шу билан бирга, куидаги ташки омиллар билан узаро муносабатда буладилар: янги конунлар, гло-баллашган ташки мухит ва бошкалар. Шундан келиб чикиб, категория сифатида, абстракт-мантикий жихатдан инновация ишлаб чикариш ёки фойдалилик функцияларини узгариши сифатида таърифланади. Тадбиркор-новатор ишлаб чикариш каби иктисодий жараёнга ноаникликни киритади. Янгилик фойдасига карор кабул килиниши ахборот тулик эмаслиги билан характерланади. Янгиликларни жорий этмайдиганлар хам бозор иктисодиётининг ноаникликлари билан тукнашишади. Ф.Найт буйича тадбиркор ноаниклик шароитида карор кабул килади, сунг эса ушбу карорлар учун жавобгар хисобланади. Й.Шумпетер буйича тадбиркор ноаникликларни туедирувчи янгиликларни жорий этади, ва, натижада, ноаникликнинг асосий манбаси булиб юзага чикади. Найт тадбиркорлик, асосан, иннова-цияларни амалга оширувчи одамлар учун хосдир. Буни Шумпетер хам таъкидлайди: "Новаторликни узи аста-секин котиб колишга олиб келади. Технологик жараён борган сари юкори малакали мутахассислар жамоасининг фаолиятига айланиб бориб, талаб этилган нар-сани яратади ва уни тахмин буйича фаолиятини таъминлайди"13.

Иктисодий ривожланиш мунтазам равишда инновацияларни жорий этиш асосида амалга оширилиб келинаётган булса хам, бу жара-ённинг асрлар давомида чузилиб кетиши уни тахлил этиш имконини бермаган. Жадал, динамик постиндустриал тараккиёт шароитида, айникса, хозирги ривожланган мамла-катларда неоиктисодиёт шаклланиб бораётган бир вактда иктисодий ривожланиш янги сифат хусусиятларига эга булиб бормокда:

инновацион жараёнлар ривожланиш шарти булиб бормокда;

инновациялар ишлаб чикаришнинг доминант омилига айланиб бормокда;

узгаришлар тезлиги ортиб бормокда. Шу тарика, хозирги даврда иктисодий ривожланишнинг янги инновацион типи шаклланиб бормокда. Баъзи хисоб-китобларга кура

13 Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. С. 157.

Россияда инновацион жараёнларни жонланти-риш учун ЯИМда инвестицияларнинг улушини 25-30%га ошириш зарур.14 Купгина махаллий корхоналар инновацияларни жорий этишда, яъни ишлаб чикаришга янги махсулотлар ва технологияларни киритишда асосан хорижий товарлар иммитациясини амалга ошириш, хорижий технологияларни махаллий хусуси-ятларга мослаштириш ёки мавжуд намуна-ларга сезиларсиз узгаришларни киритадилар. Хозирги вактда Узбекистон техник ривожланишнинг авангарди эмас, шу сабабдан у учун инновацион эмас, балки имитацион ривожланиш, яни бошка ерларда узини самарали курсатган янги усоублар ва технологияларни самарали деб хисоблаш мумкин. Узбекистон турли сохаларда илгор уринларни хали эриш-гани йук. Шундай булсада, тадбиркорлар -хар холда новартор хисобланадилар. Аммо ишлаб чикаришга хозирда куп холларда илгари кулланилган, хорижда узининг самара-дорлигини исботлаган технологиялар жорий этилмокда. Бунинг сабаби тижорий таввакал-чиликнинг олдини олишга интилишлари билан богликдир. Иктисодий усиш ва ривожланиш нуктаи назаридан Узбекистон учун АКШ каби мамлакатларга етиб олиш ва кувиб утиш стра-тегиясидан кура, узига хос инновацион ривож-ланишга утишни рагбатлантирувчи институ-ционал узгаришларни амалга ошириш жуда мухим куринади.

Анъанавий равишда корхоналар илмий-тадкикот фаолиятини бюджет томонидан молиялаштирмаятганлиги учун давлатни айблайдилар, ва бу холатни инновацион тараккиётнинг асосий тусиги сифатида талкин этишади. Шу билан бирга, хамдустлик дав-латларда утказилган суровлар шуни намоён этдики, узининг буш маблагларига эга фир-маларнинг ярми маблагларни янгиликларни жорий этишга йуналтиришга мойилдирлар.15 Юзага келган институционал копкондан чикиш махаллий корхоналарга инновацион афзалли-кларини олиб келмайди. Шуни хам инобатга олиш керакки режали иктисодиёт шароитида давлат томонидан фан-техникани турлича ялпи куллаб-кувватлаш - инновацияларни усишига олиб келмади. Яни давлатни инновацияларни

14 Кузьмина Л.А., Соколов Ю.А. Современные направления развития инновационной деятельности в России // Вестник Финансовой академии. 2001. № 2. С. 31.

15 Уша ерда. Б. 34.

кулламасликда айблаш етарлича асосланма-гандир.

Шуни таъкидлаш керакки, инновацияларни купчилик холларда ракобатга (айникса, хори-жий ракобатга) дуч келган корхоналар амалга оширадилар. Шу сабадан, давлат томонидан инновацион лойихаларни бевосита молия-лаштиргандан кура, бозорда ракобат мухитини шакллантириш ва корхоналар учун кредит чекловларини юмшатиш чораларини куллаш, умуман олганда корхонанинг инновацион фаолиятини жадаллашув, интенсификация йуналишида молиявий тизимни ривожлан-тириш афзал хисобланади. Бундай стратегия имитацион ривожланишдан инновационга утишнинг зарур шарти хисобланади. Шубхасиз, янги махсулотни ишлаб чикишни олимлар ва мухандислар амалга оширишади. Аммо бу жараённи ташкил этиш, тадкикотларни моли-ялаштириш учун маблаг излаш, инновацияларни жорий этиш ва бозорда жойлаштириш, Узбекистонда деярли йук булган, инновацион-менежерларнинг вазифалари хисобланади. Шу сабабдан, инновацион-имитацион ривожла-ниш стратегиясини амалга оширувчи корхоналар уз менежерларини хорижда укитишади ёки уларни стажировкага жунатишади. Шубхасизки, бу муаммони ечилиши максадга каратилган давлат сиёсатининг предмети булиши керак. Хозирги кунда баъзи холларда самарасиз фао-лият юритаётган бизнес-мактаблар фаолиятини ривожланган хориж таълим муассасалари таж-рибаларини урганиб, уни куллаш натижасида намунали таълим берувчи бизнес-мактабларни яратиш охир натижада Узбекистонда баркарор иктисодий усишга олиб келувчи, иктисодиётни ракобатбардошлигини оширувчи инновацион менежментни куллайдиган корхоналарни вужудга келишига олиб келади. Натижада инновацион фаолиятнинг методологияси ва ташкил этилиши масалаларини камраб олувчи билим сохаси хисобланган - инноватика шаклланиб бормокда.

Инвестицияларни янгиликларни яра-тишга сарфланиши - инновацион жараённинг мухим элементларидан биридир, аммо энг асосийси янгиликларни жорий этилиши, уни инновациялар шаклига айланиши, яъни ижо-бий якуний натижага эришишдир. Маълумки, жамиятнинг иктисодий тараккиётининг ман-

баси булиб ишлаб чикариш омиллари (табиий ресурслар, ишлаб чикариш фондлари, мехнат ресурслари), инвестиция ва инновациялар хизмат килади. Объектлар сифатини ошишига ва хаёт циклининг боскичларида ресурсларни тежашга олиб келувчи инновацион жараённи фаоллаштириш асосидаги ривожланиш факатгина иктисодиётнинг базавий илмталаб тармокларида эмас, балки бутун иктисодий тизим фаолиятини таъминловчи банк сохасида хам амлга оширилиши зарур.

Шундай килиб, "инновация" категорияси-нинг мазмуний тавсифи шуни курсатадики, уни тизим сифатида ташкил этувчи элементи булиб, янги махсулот, хамда янги ёки такомиллашти-рилган технологик жараён куринишида намоён буладиган инновацион фаолиятнинг якуний натижаси хизмат килади. Бир катор олимлар умуман карама-карши фикрни билдириб, хар бир аник максадга эришиш жуда куп хажмдаги инновацияларни узида мужассамлаштиради16. Бу ерда самарадорлигини бахолаш мураккаб хусусиятга эга хисобланган бошкарув янгилик тартиб-коидаларини алохида ажралиб туради. Бошкарув янгилик тартиб-коидалари - белги-ланган вазифаларни бажарилишини жадал-лаштириш ёки енгиллаштириш максадида амалдаги бошкарув механизми ёки унинг элементларини бошкарув технологиясини хар кандай узгартириш. Бошкарув янгилик тартиб-коидалари бошкарув, ишлаб чикариш ва амалга ошириш жараёнига таъсир этишига караб икки гурухга булинади.

Инновацион лойихаларни,халкаро маркетинг аудити, инновацияларга технологик узлаштиришларни, яъни имитацион инновацияларни хам киритишади, уларни амалга оширувчи фирмаларни эса имитатор (таклид этувчи, ухшатувчи) - компаниялар билан иден-тификациялашади. Шундай килиб, тарихий ривожланиш жараёнида "инновация" катего-риясининг мазмуни узгариб боради. Аввал-лари ушбу категория мазмуний тавсифининг марказий элементи булиб якуний натижа хисобланар эди, аммо иктисодиёт абсолют якуний натижаларни эътиборга олмайдиган катта динамик тизим булиб, унда натижалар факатгина маълум бир муддатга кайд этилади. Турли даражадаги инновацион лойихалар маъ-

16 Ершов В. И. Классификация инноваций для реструктуризируемых предприятий // Инновации. 2003. № 5.

лум шаклга ва амалга ошириш муддатига эга-дирлар. Улар режалаштирилган вариантларда-гидан фарцлидир. Шу сабабдан, инновациялар - мунтазам равишда такомиллашиб борилади-

ган билим олиш жараёни булиб, у янгиланиш хусусиятига эга, хамда мавжуд бозор талабини цондириш ва тижорий жихатдан сотилиш цобилиятига эгадир.

Адабиётлар руйхати:

1. "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чуцурлаштириш ва фуцаролик жамиятини ривожлантириш консепсияси" 12.11.2010 Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг цушма мажлисидаги маъру-заси.

2. Кондратьев Н.Д. Проблемы экономической динамики. - М.: Экономика, 1989.

3. Уткин Э.А. Управление компанией. - М.: ЭКМОС, 1997.

4. Иванов М., Колупаева С, Кочетков Г. США: Управление наукой и нововведениями. - М.: Наука, 1990.

5. Водачек Л., Водачкова О. Стратегия управления инновациями на предприятии.

- М.: Экономика, 1989.

6. Санто Б. Инновация как средство экономического развития. М.: Прогресс, 1991.

7. Кирьяков А.Г., Максимов В.А. Основы инновационного предпринимательства.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Ростов н/Д: Феникс, 2002.

8. Баев Л.А., Шугуров Э.В. Системный подход к определению инновации // Современные технологии в социально-экономических системах. - Челябинск: Изд-во ЧГТУ, 1995.

9. Шумпетер Й. Теория экономического развития, М.: Прогресс, 1982.

10.Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия.

11.Кузьмина Л.А., Соколов Ю.А. Современные направления развития инновационной деятельности в России // Вестник Финансовой академии. 2001. № 2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.