Научная статья на тему 'Модернизациялаш ва инновацион иқтисодиётни тадқиқ этишнинг долзарб масалалари'

Модернизациялаш ва инновацион иқтисодиётни тадқиқ этишнинг долзарб масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
743
79
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
постиндустриал иқтисодиёт / ахборот жамияти / инновацион иқтисодиёт / модернизация / тадқиқотлар / рағбарлантириш / интеллектуал мулк / интеллектуал зодагонлар / postindustrial economy / informational society / innovational economy / modernization / researches / stipulation / intellectual property / intellectual elite

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров М. Т.

Мақолада «Иқтисод ва молия» журнали рукнларида инновацион иқтисодиётни тарғиб қилиш борасида иқтисодиётнинг барча тармоқларини модернизациялашга бағишланган фикр-мулоҳазалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ACTUAL ISSUES OF RESEARCHES OF MODERNIZATION AND INNOVATIONAL ECONOMY DEVELOPMENT

From the point of view of the «Economics and finances» journal rubrics’ there is provided in the article the vision of issues to be investigated of innovation economy and modernization of those sectors.

Текст научной работы на тему «Модернизациялаш ва инновацион иқтисодиётни тадқиқ этишнинг долзарб масалалари»

Гайдаров М.Т.

ик,тисод фанлари номзоди, доцент

МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ВА ИННОВАЦИОН ИКТИСОДИЁТНИ ТАДКИК ЭТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

ХАЙДАРОВ М.Т. МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ВА ИННОВАЦИОН ИКТИСОДИЁТНИ ТАДЦИК, ЭТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Маколада «Иктисод ва молия» журнали рукнларида инновацион иктисодиётни TapfM6 килиш борасида иктисодиётнинг барча тармокларини модернизациялашга бaFишлaнгaн фикр-мулохазалар келтирилган.

Таянч иборалар: постиндустриал иктисодиёт, ахборот жамияти, инновацион иктисодиёт, модернизация, тадкикотлар, рaFбaрлaнтириш, интеллектуал мулк, интеллектуал зодагон-лар1.

ХАЙДАРОВ М.Т. АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ИССЛЕДОВАНИЙ МОДЕРНИЗАЦИИ И ПОСТРОЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье, в разрезе рубрик журнала «Экономика и финансы», приводится мнение по расширению исследований по развитию инновационной экономики и модернизации ее отраслей.

Ключевые слова: постиндустриальная экономика, информационное общество, инновационная экономика, модернизация, исследования, стимулы, интеллектуальная собственность, интеллектуальная элита.

KHAYDAROV M.T. THE ACTUAL ISSUES OF RESEARCHES OF MODERNIZATION AND INNOVATIONAL ECONOMY DEVELOPMENT

From the point of view of the «Economics and finances» journal rubrics' there is provided in the article the vision of issues to be investigated of innovation economy and modernization of those sectors.

Keywords: postindustrial economy, informational society, innovational economy, modernization, researches, stipulation, intellectual property, intellectual elite.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида инсоният тарацциётнинг янги босцичига, яъни постиндустриал, ахборотлашган жамият-га кириб борди. Албатта, бунга энг тарацций этган мам-лакатларгина эришдилар. Ушбу босцич жамиятнинг барча соцаларида чуцур ицтисодий ва ижтимоий узгаришларни бошлаб берди. Цар цандай жамият ижтимоий ва ицтисодий цаётини белгиловчи энг муцим омил - бу мацсулот ишлаб чицариш ва хизматлар курсатиш, уларни тацсимлаш, цайта тацсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол цилишда цулланиладиган технологиялардир. Уларнинг шаклланиши ва амал цилиши цал цилувчи ацамиятга эгадир.

1 Муаллиф «интеллектуал зодагонлар» категориясини куллаб, юкори интеллектга эга намояндаларни назарда тутмокда (тахририят).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

Постиндустриал ёки ахборотлашган жами-ят учун бундай технология сифатида, авва-ламбор, ахборот-телекоммуникация, тизим-ли компьютер технологиялари ва барча йуналишлардаги фан сиFими юкори булган фаолиятлар хал килувчи роль уйнайди. Бу назариянинг тарFиботчилари: Э.Тоффлер,

B.Гильбо, Ф.Махлуп, М.Порат, Д.Белл, Й.Ито,

C.Нора ва А.Минка1 каби олимларнинг таъ-кидлашларича, ахборот жамиятининг инсо-ният тараккиётининг аввалги боскичларидан фаркли томони шундаки, бундай жамиятда ижтимоий фойдали мехнат билан машFул булганлар сафида олий маълумот ва илм-фан билан шугулланувчиларнинг улуши жамият-нинг бошка аъзоларига Караганда каттарок булади.

Бу жамиятда асосий ишлаб чикариладиган ва истеъмол килинадиган махсулотлар ахборот ва илм-фан ютукларини тарFиб килиш ва жорий килиш фаолияти билан боFликдир.

Узбекистон жадал кадамлар билан ислохотларни амалга оширишга, XXI аср-да энг илFор мамлакатлар каторида узига муносиб уринни эгаллашга интилар экан, албатта, инсоният тараккиётининг янги тарихий боскичи хисобланмиш постиндустриал ёки ахборот жамияти назариясини узлаштиришимиз заруратини ва уни тахлил килишимизни такозо этади.

Бизнинг юртимизда бу сохадаги изла-нишлар иктисодиёт ва жамиятнинг модер-низациясига эътибор каратган холда давом этмокда. Модернизациянинг асл маъноси замонавийлашишдир. Хозирги вактда замо-навийлашиш, яъни энг илFор ютукларни хаётга татбик этиш постиндустриал, ахборотлашган жамиятни яратиш билан боFлик фао-лият хисобланади.

Бизнинг жамиятимизда хам замона-вийлашиш - бу янги йуналишлар, яъни инновацион иктисодиётни яратиш, жамиятда постиндустриал жамиятга хос хукукий мухитни ривожлантириш, ишлаб чикаришни ташкил этишнинг самарали усуллари-ни жорий килиш, илFор технологияларни куллашни кенгайтириш, кушилган киймат

1 Хайдаров М. Постиндустриал жамият тушунчаси ва мохияти. // «Иктисод ва молия / Экономика и финансы», 2009, №1. -52-55-б.

улушини раFбарлантирувчи иктисодиётни тарFиб этишдир.

Инновацион иктисодиётни жорий килиш йуналишида жахоннинг куплаб илмий мар-казлари изланишлар олиб бормокдалар. Бизнинг давлатимизда хам бошкарувнинг барча поFоналарида бунга эътибор кучайтирилмокда. Бунга давлат муассасала-ри, Фанлар Академияси таркибидаги инсти-тутлар, олий таълим муассасалари тадкикот лабораториялари ва кафедралари, нодавлат нотижорат ташкилотлари, ишлаб чикарувчи корхоналар уз хиссаларини кушиб келмокдалар. Жумладан, «Адолат» социал-демократик партиясининг дастурий страте-гик йуналишларидан бири хам инновацион иктисодиётни барпо этишдир.

Инновацион иктисодиётнинг асосий функ-цияси - инновацион фаолиятни жадаллаш-тириш ва шу оркали давлатимизнинг жахон микёсида ракобатбардошлик даражасини ошириб бориш, мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётини тезлаштиришдир. Бу эса мунтазам ва узлуксиз равишда инно-вацияларни (фан сиFимли янгиликларни) яратиб бориш, янгиликларни хаётга татбик этиб боришни такозо этади.

Инновацион иктисодиётни ташкил килишни тадкик этишнинг кандай масалала-ри бугунги кунда янада долзарб булмокда?

Ицтисодиёт назарияси ва макроиц-тисодиёт А.Тойнби, Э.Тоффлер, Ф.Махлуп, М.Порат, Д. Белл, Й.Ито, С.Нора, А.Минка ва шу йуналишдаги бошка назариётчилари-нинг асарларида ёритилган, постиндустриал ва ахборотлашган иктисодиётнинг вужуд-га келиши ва ривожланишига баFишланган, иктисодиётни ислох килишнинг беш тамо-йилига асосланган узбек модели жихатидан жиддий назарий ишланмалар зарурдир. Маз-кур илмий Fояларнинг мухим йуналишларини кабул килмасдан ва кайта ишламасдан туриб, инновацион иктисодиётни ташкил килиш ва уни модернизациялаш хакида гапириш муш-кул.

Хар кандай ривожланиш, шу жумладан, инновацион ривожланиш асосини макроиктисодий баркарорлик таъминлай-ди. Макроиктисодий курсаткичларни тахлил килган холда модернизациялаш ва инновацион ривожланишнинг асосий муаммолари-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

ни ик.ти^диёт нaзapияcи ну^и нaзapидaн aниклaш мумкин. Мacaлaн, ЯИМдa мeхнaт capфлapининг улуши мaкpoиктиcoдиёт caмa-paдopлигининг мухим ^^ткичи хишб-лaнaди. Аpзoн ишчи кучи^ эгa бyлгaн мaмлaкaтлapдa жoнли мex1нaт ypнини «буюм-лaшгaн мeхнaт» билaн бocиш жapaёни, яъни мeхнaт yнyмдopлиги ycишининг туб мaзмyни кaттa кийинчиликлapни eнггaн хoлдa жyдa ceкинлик билaн бopaди. Бу хaм иннoвaциoн иктишдиёт pивoжлaниши Ba унинг мoдep-низaциялaшyвини тyхтaтиб тypyвчи мухим aхaмиятли oмиллapдaн биpи 6ули6, мaзкyp йyнaлишдa жиддий тaдкикoтлap oлиб бopиш тaлaб этилaди.

Инновацион ицтисодиёт - бу хyкyмaт-лapнинг мaмлaкaт интeллeктyaл зoдaгoн-лapи билaн caмapaли хaмкopлиги мaхcyли-диp. Интeллeктyaл зoдaгoнлap - бу мyx1aндиcлap, кoнcтpyктopлap, физиклap, мaтeмaтиклap, кимёгapлap, биoлoглap, дacтypлoвчилap, apхитeктopлapдиp. Утиш дaвpи иктиcoдиётидa хyKУKшyнocлap, иктиcoдчилap, coциoлoглap, пcихoлoглap Ba бoшкa шу кaби гyмaнитap мyтaхaccиcлик-лapнинг poли кecкин oшди. Кyпгинa тaшки-лoтлap Ba ишлaб чикapиш кopхoнaлapидa yлap paхбapлик лaвoзимлapини эгaллaди-лap. Тeхник Ba тaбиий фaнлap мyтaхaccиc-ликлapигa бyлгaн тaлaб э^ пacaйди. Бу тeх-ник йyнaлишдaги мyтaхaccиcлap фaoлиятигa paFбaтлap Ba, мoc paвишдa, бу фaoлиятдa фaoлият юpитyвчилapгa жaмиятдaги мyнo-caбaтдa aкc этaди. Мaкcaдгa йyнaлтиpилгaн иннoвaциoн иктиcoдиётни кypaётгaн мaм-лaкaтлapдa хyкyмaтнинг paхбapлик лaвoзим-лapидa ишлaётгaн шaхcлapнинг купчилиги oлий тeхник мaълyмoт ёки тaбиий фaнлapдa илмий дapaжaгa эгaдиpлap.

Купчилик мaмлaкaтлapдa бyлгaни кaби Узбeкиcтoндa хaм иктиcoдчилap, хукук-шyнocлap Ba бoшкa гyмaнитap мyтaхaccиc-ликлap, гapчи мyхaндиcлapгa бул^н тaлaб хaммa жoйдa йилдaн-йилгa oшиб бopaётгaн бyлca-дa, нуфузи юкopи бyлмaй кoлмoкдa. Мaмлaкaтимиздa тeхник Ba тaбиий мyтa-хaccиcликлap бyйичa oлий yKyB юpтлapигa Укишгa киpaётгaнлap учун утиш бaллapини ижтимoий йyнaлишдaги мyтaхaccиcликлap-нинг бaллapи билaн тaккocлaгaн хoлдa yлap-

нинг эътибopгa лaёкaтлилиги дapaжacи тyFpиcидa хyлoca килиш мумкин.

Ишчи кучининг ниcбaтaн apзoнлигини хaм кушиб x1иcoблaгaндa, бу мacaлaлap eчи-миcиз мoдepнизaциялaш вaзифaлapини хaл килишдa, бу мyaммoлapнинг мухим экaнлиги aён бyлaди.

Пocтиндycтpиaл жaмият нaзapиётчилa-pининг эътиpoф этишлapичa, ижтимoий pивoжлaнишнинг мaзкyp бocкичидa oлий мaълyмoтгa эгa бyлгaнлap caлмoFи мaлaкa-cиз Ba ypтaчa мaлaкaли шaхcлapгa ниcбaтaн aнчa юкopидиp. Яъни, иктишдиётни мoдep-низaциялaш мacaлacини тyбдaн х^л килиш учун oлий мaълyмoтгa э^ шaхcлap мaълyм кpитик дapaжaдaн юкopи бyлгaн микдopдa мyвaффaкиятгa эpишгaн бyлишлapи кepaк.

Иннoвaциoн иктиcoдиётнинг вyжyд-Ta кeлиши Ba pивoжлaниши илм-фaннинг pивoжи, интeллeктyaл мулк мyхoфaзacи, клacтep иктишдиётнинг pивoжлaниши, caнoaт-мoлиявий гypyхлapнинг тapaккиёти, иктишдиёт иннoвaциoн йyнaлишини мoлия-лaштиpaдигaн вeнчyp фoндлapнинг тaшкил этилиши билaн бoFлик булиб, yлap бyйичa мaхcyc илмий тaдкикoтлap oлиб бopиш зapyp.

Иннoвaциoн иктиcoдиёт вyжyдгa кeлиши Ba pивoжлaнишининг мухим йyнaлиши - бу энepгeтикaни pивoжлaнтиpиш мacaлacи-диp, чунки бу тapмoк aмaлдa бapчa кoлгaн тapмoклapни кyввaт билaн тaъминлaйди. Бугунги кун^ кeлиб, pивoжлaнгaн мaмлa-кaтлapдa энepгeтикa тaъминoти мyaммo-лapи куёш энepгияcи, шaмoл энepгияcи, Xapopaтдaги тaфoвyтлap хи^бига элeктp ишлaб чикapиш, биoэнepгeтикa Ba бoшкa мyкoбил энepгия мaнбaлapи ^би нoaнъa-нaвий, янгилaнaдигaн энepгия мaнбaлapини кУллaш хиcoбигa энepгия oлиш opкaли хaл Kилинмoкдa.

Мaмлaкaтимизнинг жaхoн иктишдиёти Ba хaлкapo иктиcoдий мyнocaбaтлapдa ишти-poк этиши нyктaи нaзapидaн oлиб бopилa-ётгaн илмий тaдкикoтлap мaмлaкaтимизнинг хaлкapo мeхнaт тaкcимoтидaги ypнини Ba унинг ихтиcocлaшyвини чyкypлaштиpишнинг тaянч йyнaлишлapини ёpитиши зapyp. Ихтиcocлaшгaн мaхcyлoт кyлaм caмapacи-cиз тapмoклap Ba мaмлaкaт минтaкaлapидa иннoвaциoн ycишгa эpишиш мумкин эмac.

ИКТИМД BA MOЛИЯ I ЭKOНOMИKA И ФИНAНCЫ 2014, 7

Халкаро минтакалар ва мамлакатлар кеси-мида жахон иктисодиётини ривожланти-риш асосий йуналишлари буйича мамлака-тимиз узи учун муносиб урин эгаллайдиган устуворликлар ва йуналишларни ажратиб курсатадиган тадкикотлар олиб бориш зарур.

Иктисодиёт реал секторини ривож-лантириш нуктаи назаридан тармок иктисодиётига, кичик бизнес ва хусусий тад-биркорликни ривожлантиришга баFишланган тадкикотлар хам мухим. Зеро, Президенти-миз И.А.Каримов: «Ишбилармонлик - бизнес юритиш учун амалий кулай шароит туFдириб бериш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-ликни хар томонлама куллаб-кувватлаш ва раFбатлантириш реал иктисодиётни ислох этишнинг навбатдаги энг мухим йуналишига айланмоFи зарур»1, деб таъкидлаганлар.

Иктисодиёт тармоклари нуктаи назаридан олганда, кишлок хужалиги ишлаб чикаришига баFишланган тадкикотлар мухим урин тутади.

Кишлок хужалигида инновацион тарак-киётни жадаллаштириш учун катор масала-лар хал этилиши лозим, жумладан, кишлок хужалиги махсулотлари таркибини диверси-фикациялаш, махсулотлар хилма-хиллигини ошириш. Масалан:

- чорвачиликни ривожлантиришга алохи-да эътибор каратган холда, кишлок хужалиги махсулотлари улушини оптималлаштириш масалаларига кушимча далда булади. Чорвачиликни ривожлантириш нафакат гушт, тери, жун, сут, тухум, паррандани сано-ат усулида кайта ишлашни янада модер-низациялаш билан боFлик жараён, балки у бугунги кунда органик уFитлар улушини ошириш хисобига хайдаладиган ерларнинг холатини соFломлаштириш имконини яра-тади. Уз урнида, бу бошка кишлок хужалиги экинларини, масалан, пахта етиштиришни, унинг толаси сифатини ошириш билан бир-

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегия-сини изчил давом эттириш йили булади. / Мамлакати-мизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2014. -64-б.

га, ишлаб чикаришнинг усишини келтириб чикаради;

- хужаликлар катталигини оптималлаштириш алмашлаб экиш имкониятларини ошириш билан бирга, мавжуд ирригация иншоотларига хужаликлар хажмини мослаш-тиради ва хужаликлар уз хисобларидан ирри-гацион инфратузилмаларни кайта таъмир-лаш иктисодий салохиятига эга буладилар;

- кишлок хужалиги корхоналарига тур-ли мулкчилик шакллари, масалан, бевосита ишлаб чикарувчилар томонидан акциялаш-тириш оркали мувофиклаштириш масалала-ри, кишлок хужалиги иктисодиётини тарFиб этишнинг бошка мухим йуналиши сифатида намоён булмокда.

Иктисодиётнинг бошка тармоклари: саноат, транспорт, курилиш, телекоммуникация ва бошкалар учун хам ишлаб чикариш корхоналари хажмини оптималлаштириш, мулкчилик шаклларини такомиллаштириш, легаллаштириш даражасини ошириш маса-лалари фан ва техника ютукларини жорий этишнинг мухим омиллари сифатида дол-зарбдир.

Яна бир реал сектор ва ахборот жамияти-даги мухим тармок - туризмни ривожланти-риш масалаларига алохида урин ажратиш-ни давр такозо этмокда. Сармоя ва жорий сарфлар энг кам даражада булиб, туризм киска вакт ичида молиявий маблаFлар кат-та кайтимини жадал келтириши мумкин булиб, бу тушумлар иктисодиётнинг бошка тармокларини ривожлантириш учун инвес-тицион асос булиб хизмат килиши мумкин. Тармок инфратузилмасини: мехмонхона хужалиги, махсус транспорт воситалари, коммуникация ва хизмат курсатиш восита-ларини ривожлантириш инвестициялар ва жорий харажатларни бошка тармокларга нисбатан анча кам талаб килиб, самара-дорлик нуктаи назаридан ва бандликни таъминлашда туризм сохасининг бошка тармоклардан салохияти кам эмас. Оддий ишлаб чикилган туристик йуналишлар (маршрутлар)ни кулай шаклда ёритувчилар етишмаяпти, буни тижорий жихатдан фойда-ли шаклга келтира оладиган гидлар мавжуд эмас. Вахоланки, мамлакатимизнинг катта тарихий ва маданий меросини оддий ёритиб беришнинг узи инновацион мохиятга эга ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

иш туFри ташкиллаштирилса, жуда даромад-ли йуналишдир.

Мехнат бозори ва а^олини ижтимо-ий ^имоялаш тизими. Иктисодиётни ислох килиш, кабул килинган моделнинг ижтимоий йуналтирилганлигини кузда тутган холда, бу сохани модернизациялаш мазкур сохадаги халкаро конвенцияларни урганишни кен-гайтириш ва махаллий анъаналар ва тенден-цияларнинг узига хослигини хисобга олиб жорий килиш узбек моделининг афзалликла-рига кенг куламли ёндашиш хисобига мум-кин булади.

Ишчи кучига булган талаб ва таклиф-ни мувофиклаштириш учун мехнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш, укув муассасалари битирувчиларини ишга жой-лаштириш ва минтакаларни ривожлантириш дастурларини ишлаб чикиш масалалари буйича мехнат биржаларининг укув юрт-лари билан хамкорлигини чукурлаштириш буйича тадкикотлар олиб бориш янгиланиш йулидаги мухим йуналишдир.

Ижтимоий химоялаш масалалари, энг аввало, самарали бандликни назарда тутиб, самарали деганда, бир томондан, банд булганлар мехнат унумдорлигини хар томон-лама оширишни ва бошка томондан, банд-лар даромадларининг баркарор усишини таъминлашни кузда тутган холда бу масала-ларга ёндашиш зарур.

Ахолини давлат томонидан такдим эти-ладиган ижтимоий хизматлар тулик паке-ти билан таъминлаш, бу хизматларни зару-рат туFилганда нодавлат ташкилотлари ва хусусий секторга утказиш мухим янгиланиш йуналиши булиб, бунда хар сохада кандай ёндашиш масалалари тарFиб килиниши зарур.

Ижтимоий соха муассасаларининг, кам таъминланган катламларга салбий таъсири-ни бартараф килган холда, тижорий фаолия-тини кенгайтириш, уларнинг хизматларини нафакат Узбекистон фукароларига, кушни давлат фукароларига хам етказиш иктисодий, ижтимоий ва сиёсий самара бериши мум-кин булган йуналишдир, масалан, тиббиёт ва таълим хизматларини.

Минтацавий ицтисодиёт. Модернизациялаш нуктаи назаридан, минтакавий иктисодиётни ривожлантириш муаммола-

рини тадкик этиш туманлар ва худудларни уларнинг иктисодий ривожланишини хал килишга ноанъанавий, новаторлик ёнда-шувлари хисобига дотацион ва субвенция оладиган туманлардан чикариш борасида-ги минтакавий ривожланиш дастурларини амалга ошириш масалаларини камраб олиши мухим йуналишдир. Минтакаларни ривожлантириш шакллари ва йуналишларини уни-фикациялаш алохида туманларни ривожлантириш муаммоларини хал килишга стандарт ёндашувларда зарурий самара-ни бера олмайди. Бундай ёндашув бир хил махсулот ишлаб чикаришни купайтиришга олиб келади - турли туманлар бир-бирининг эхтиёжларини таъминлаш урнига, носоFлом ракобатни бошлайдилар, бу эса нафакат мамлакат умумий салохиятини, балки халкаро ракобатбардошлик салохиятини хам сусайтиради. Минтакавий иктисодиёт тадкикоти мамлакатнинг хар бир тумани-га бетакрор салохиятни амалга ошириш ва туманлараро мехнат таксимотида уз урнини топиш буйича тавсиялар берган холда уларнинг турли-туман салохиятини очиб бериши ва бир-бирини тулдириб туришини тарFиб килиши зарур.

Банклар ва молия бозорлари бозор иктисодиёти шароитида иктисодиётни модернизациялашни молиялаштиришнинг туб манбаи хисобланади. Бугунги кунда бу йуналишдаги тадкикотлар куп холларда модернизациялаш ва инновацияларни жорий этиш масалаларини молиявий секторнинг узида камраб олишига йуналтирилган. Мам-лакатда инновацион иктисодиётни ривож-лантиришда мазкур соханинг жавобгарли-гини ошириш масалаларига баFишланган тадкикотлар йулга куйилмаган.

Аслида, бу сохадаги асосий эътибор моне-тар сиёсатни такомиллаштириш масалаларига каратилиши зарур. Чунки монетаристик кон-цепцияларга кура, монетар сиёсат ё ишлаб чикаришнинг усишини раFбатлантиради, ёки хаддан ташкари каттик пул окимларининг чекловлари билан иктисодиёт реал сек-торини айланма маблаFлардан, инвести-циялаш имкониятларидан махрум килади ва шу оркали таркибий силжишлар ва иктисодиётни модернизациялашни тухтатиб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

куяди. Бу сох,ада равшан ёндашувлар тарFиб килинмайди.

Кимматли ко*озлар иккиламчи бозо-рига таъсир курсатадиган капитал бозо-рини ривожлантириш, унинг ривож-ланишини тухтатиб турувчи омиллар муаммоларини ёритувчи жуда кам тадкикотлар амалга оширилмокда. Маса-лан, АКШда бу восита реал секторни молия-лаштиришни, турли инновацион ва венчур (юкори тавакалли) лойих,аларни молиялаш-тиришнинг асосий услубидир.

Давлат бюджети ва газначилик тизи-ми. Давлат молияси сох,асини модерни-зациялаш шу сох,адаги конунчиликни х,ар томонлама такомиллаштириш оркали амалга оширилмокда. Бу сох,ада кенг куламли ислох,отлар амалга оширилмокда: 2005 йил-дан бошлаб даромадлар кисмининг про-фицити билан баркарор бюджет сиёса-ти таъминланмокда. Бюджет сиёсатидаги инновациялар барча бюджет маблаFларини Ягона Fазначилик x1исобвараFига жамлаш оркали уни ижро этишда Fазначилик тизи-мини боскичма-боскич жорий этишни камраб олди. Халкаро стандартларга мос келадиган ва мамлакат бюджет сиёсатининг узига хослигини акс эттирадиган янги Бюджет таснифини (2010 йил) жорий этиш бюджет тизимини модернизациялашда мух,им кадам х,исобланди. Бюджет ташкилотлари фаолиятини юритишда УзАСБО дастурининг жорий килиниши, электрон савдоларга асос-ланган давлат харидлари тизимининг жорий килиниши давлат молияси сох,асини модер-низациялаштирди. Тизим макбул сифатдаги товарларни етказиб бериш нархини камай-тирган х,олда иложи борича куп сонли етказиб берувчиларнинг сотувларда иштирок этиш имкониятини ва кичик бизнес субъект-ларига кенг имкониятларни очиб берди.

Бюджет тизимини модернизациялаш-нинг янги боскичга кутарилиши - 2013 йил декабрда мамлакатимизда Бюджет кодекси-нинг кабул килиниши булди. Бюджет вако-латлари ва бюджет мажбуриятларини марка-зий ва мах,аллий молия органлари уртасида таксимлаш масалалалари, харажат мажбуриятларини кабул килиш, бажариш ва уларни бах,олаш, бюджет мажбуриятларини ишлаб чикиш ва ижросини бах,олаш курсаткичлари

тизимини жорий этиш масалалари бюджет сиёсатининг амалга оширилишидаги модер-низациялашнинг долзарб масалалари булиб колмокда.

Солиц сиёсати. Иктисодиётни модер-низациялаш ва либераллаштириш нуктаи назардан, бу сох,адаги тадкикотларнинг асосий йуналиши иктисодиётга солик юкини камайтиришга каратилган. Бу йуналишдаги концептуал ёндашув - солик юкининг камайиши, корхоналарнинг инновацион фаолликка инвестициялаш максадида маб-лаFларини бушатиб олишидан келиб чикади. Бирок бугунги кунга келиб, солик юки-ни янада камайтириш зарурлигини наза-рий жих,атдан изох,лаш мух,им ах,амият касб этмокда. АникроFи, давлатнинг уз вазифа-ларини, шу жумладан, умумий фаровон-лик учун иктисодиётни модернизациялаш буйича вазифаларини бажариш зарурли-ги нуктаи назаридан х,амда уз ривожлани-шини модернизациялашга инвестициялаш учун маблаFларни уларга колдирган х,олда солик туловчилар манфаатларини х,имоялаш нуктаи назаридан, солик юкини оптимал-лаштириш масалалари борасида тадкикотлар утказилиши зарур. Илмий-техник ривож-ланишни марказлашган молиялашти-риш, маблаFларни тадкикотларга жамлаш х,исобига инновацион тараккиётнинг наза-рий базасини яратиш ва бу ютукларни ишлаб чикаришга жорий этиш оркали ишлаб чикариш сох,асидаги солик туловчиларнинг манфаатларини таъминланиши назарда тути-лади.

Бухгалтерия ^исоби ва аудит. Бухгалтерия х,исоби тизимини модернизациялаш аввалдан урганилиб келинаётган мав-зу булиб, бу масалалар буйича мамлакатда тадкикот ишлари олиб борилмокда. Шу билан бирга, бухгалтерия х,исоби янги счёт-лар режасини кенг куламли жорий этиш х,ам амалга оширилмокда. Тадкикотлар тижо-рат сох,асида бухгалтерия х,исобини ташкил килиш ва юритишни камраб олади. Бухгалтерия х,исоби сох,асидаги ислох,отлар, мутахас-сислар томонидан х,исоблаш усулини жорий килиш, янги счётлар режасини татбик этиш йуналишларида амалга оширилмокда.

Бухгалтерия х,исоби тизимининг анъана-вий йуналиши нуктаи назардан, бухгалтерия

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

хисобини юритишни ташкил килишга эмас, балки операцияларни оддий хисобга олишга каратилган. Бугунги кун, бозор иктисодиёти нуктаи назаридан, бу сохадаги янгиликлар ва модернизация:

- бевосита молиявий хисобни юритиш;

- корпоратив бошкарув нуктаи назаридан тахлилий хисоботни юритиш;

- хамда бюджет ва бюджетга тенглаш-тирилган фондларга туловларнинг туFри хисоботини юритиш ва тулаш нуктаи назаридан ривожлантиришни камраб олади.

Яъни, хозирги кун талаби бухгалтериянинг тахлилий услубиётга айланиши нуктаи назар-дан янгиланишини такозо этмокда.

Бошцарув ва маркетинг. Инноваци-он иктисодиёт ва модернизациялаш жами-ят хаётининг барча сохаларини ва, бирин-чи навбатда, иктисодиёт таркибий кисми бошкарувини туFри ташкил килишнинг натижасидир. Инновацион иктисодиёт ва уни модернизациялашни ташкил килиш ва бошкариш, карорлар кабул килиш тизими сохасида кенгайтирилган тадкикотлар олиб бориш зарур. Самарали карорлар кабул килинишини ташкил килиш тизимини тако-миллаштиришнинг узи иктисодиётнинг инновацион йуналиши хисобланади.

Ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти нима килиб булса хам фойда олишни эмас, балки хар кандай тадбиркор-лик фаолиятидан ижтимоий самарани таъ-минлашни кузда тутган холда бозорни ташкил килишни назарда тутади. Бу шароитларда маркетинг ишларини ташкил килиш узига хосликка эга. Бу бозорни урганишда, узбек моделининг тамойилларини инобатга олган холда, тадкикотларга новаторлик ёндашуви-ни ташкил килишни такозо этмокда.

Миллий ^исоблар тизими, эконометрика ва статистика. Иктисодий ривож-ланиш ва модернизациялаш инноваци-он йуналишларини бахолашнинг статистик усуллари зарур. Бу тадкикотлар нафакат мамлакатимиз учун долзарб, балки халкаро куламда хам талаб килинган йуналишдир.

Инновацион иктисодиётни барпо этиш, иктисодиётни модернизациялаштириб

бориш катор масалаларни хал килишни такозо этади:

1. Инновацион иктисодиётнинг кадрлар билан таъминланишини хал килиш. Бу маса-ла, авваламбор, тайёрланаётган кадрлар, таъ-лим олаётган укувчилар, талабалар ва мута-хассисларни давлат томонидан тасдикланган таълим стандартлари талабларига жавоб беришларини таъминлаш. Бу масалани хал килиш учун бошланFич мактабдан бошлаб, таълим стандарти талабларига жавоб бер-майдиган барча битирувчиларни саралаб, кайта укитишни ташкиллаштириш лозим. Саралашдан утмаган, кайта укитиладиган укувчиларнинг харажатларини кисман булса хам, ота-оналарига юклаш, уларнинг фар-зандларини укитиш борасидаги масъулиятла-рини кескин ошириш лозим. Бундай саралаш тизимини таълим сохасида боскичма-боскич кенгайтириб, таълим сохасининг барча боскичларида камраб олиш лозим.

2. Олий таълим олувчилар сонини боскичма-боскич ошириб бориш ва бу оркали постиндустриал-ахборот жамияти-нинг ижтимоий таркибига замин яратиш чора-дастурини ишлаб чикиш ва хаётга татбик этиш лозим.

3. Аник фанлар мутахассисликлари-ни, шунингдек, мухандислар, конструктор-лар, ихтирочилар, кимёгарлар, физика, математика, биология, генетика ва хоказо йуналишлар буйича тайёрлаш, малакалари-ни мунтазам ошириб боришларини ва ихти-сосликлари буйича фаолият юритишларини раFбатлантириш лозим. Бунинг учун техника, ахборот технологиялари, телекоммуникация тизими, кимё саноати, юкори технологиялар талаб килувчи корхонларни лициензиялашда шу соха мутахассислари рахбарлик килиши талабини куйиш зарур. Юкори технологиялар талаб килувчи муассасалар рахбарлик лавозимларини иктисодчи, хукукшунос ва шунга ухшаш гуманитар фанлар вакилла-ри эгаллашларига чек куйиш чоралари-ни куриш лозим. Мухандис, конструктор ва ихтирочиларни тайёрлаш ва жалб килишни раFбатлантириш тизимини жорий килиш максадга мувофик.

4. Давлат бошкаруви тизими ва интеллектуал мулк яратувчи мутахассисликлараро хамкорлик ришталарини тараккий эттириш тизимини такомиллаштириш чораларини ишлаб чикиш лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 7

5. MHTe—eKTya- My-KHM 6ax,O-am Ba UHTe-n-eKTya- My-K flpaTyBmi-apu Ba cox,u6.napMHMHr Myx,O$a3acu tubmmmhm TaKO-MM-n-amTMpum KepaK.

6. M-mmm Kagp-ap TaMep-am tm3mmmhm MaM^aKaTflaru Ba3iimT,gaH Ke-M6 maK---aHTMpiim, pea- Ba3iimTra MOcnamTupum Ba

TapaK,K,MeTMHU TatMiiH-am gacTypuHu iim-a6 murium Ba xOpiiM Ku-um -O3MM.

7. M-M-^aH fOTyK-apuHUHr MKTMCOAiieTra xOpiiM Ku-fluHuwuHM paf6aT^aHTupum gacTy-piiHM um-a6 miKim Ba x,aeTra TaT6iiK этмm

-O3MM.

Afla6weT^ap:

1. KapuMOB M.A. 2014 mm- WKopu ycum cyptaT-apu 6u-aH piBOx-aHim, 6ap^a MaB-xyg UMKOHUflT-apHU ca$ap6ap этмm, y3MHM OK-araH uc-OX,OT-ap CTpaTenimcuHii umu-gaBOM эттмpмm mm-m 6y-afli. / MaM-aKaTUMUBHii 2013 Mu-ga mxtmmomm-mktmcoamm puBOx-aHTipum flKyH-apu Ba 2014 Mii-ra My-xa--aHraH mktmcoamm gacTypHiHr энг Myx,uiM ycTyBOp MyHa-um-apura 6aFiim-aHraH Ba3iip-ap Max,KaMacMHiiHr Max-MCMflani Matpy3a. - T.: «Y36eKicTOH», 2014. -64-6.

2. HOBaa TexHOKpaTi^ecKaa BO-Ha Ha 3anage. / nOg peg. n.C. rypeBiima. - M.: «npO-rpecc», 1986.

3. Toffler Alvin. The Third Wave. - Bantam Books, USA, 1980.

4. ^e-ariH M.r. MupOBOM Kpu3ic. 06^aa TeOpum г-o6a-мзaцмм. - M.: «MHOPA-M», 2003.

5. ru-b6O B. nOCTMHflycTpua-bHafl цмвм-мзaцllm. mcto^hmk: http://www.gilbo.ru/ index.php?page=curs3&art=127.

6. XaMgapOB M.T. nOCTiHgycTpua- xaMiaT TymyH^acu Ba MOX,iimTU. // «mktmcoa Ba MO-um / Экoнoммкa u ^umaHCbi», 2009, №1. -52-55-6.

MKTMCOfl BA MOMfl / 3K0H0MMKA M OMHAHCbl 2014, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.