Научная статья на тему 'Норасмий бандлик ва уни легаллаштириш масалалари'

Норасмий бандлик ва уни легаллаштириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1278
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
норасмий иқтисодиёт / норасмий бандлик / расмий сектордаги норасмийлар / расман рўйхатга олинмаган ҳолда иқтисодий фаолият билан шуғулланаётганлар / вақтинчалик ишларни ташкил қилиш бюроси / норасмий бандликни легаллаштириш / informal economy / informal employment / informal employee in legal economy / uncounted employed in economic activity / office of timely employment arrangement / legalization of informal employed

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзакаримова Муяссар Мўминовна, Олимжонова Шоира Олимжановна

Мақолада норасмий бандлик тушунчаси илмий-назарий жиҳатдан тадқиқ этилган, норасмий бандларнинг ёш-жинси, касб-малакаси ва маълумоти бўйича таркибий таҳлил қилиниб, уларнинг фаолиятини легаллаштириш юзасидан муҳим таклиф-тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFORMAL EMPLOYMENT AND ISSUES OF LEGALIZATION

The article is provided a scientific-theoretical consideration of informal employment. There is analyzed structure of informal employed for their age, sex, education, profession and qualification. There is provided important recommendations for thos legalization.

Текст научной работы на тему «Норасмий бандлик ва уни легаллаштириш масалалари»

Мирзакаримова М.М.,

Инновацион технологиялар маркази катта илмий ходими, ик,тисод фанлари номзоди, доцент; Олимжонова Ш.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети Иктисодиёт факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

НОРАСМИИ БАНДЛИК ВА УНИ ЛЕГАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Кейинги йилларда иктисодиёт назариясида норас-мий иктисодиёт ва норасмий бандлик тушунча-си пайдо булди ва уни урганишга тегишли эътибор царатилмоцда.

Купинча норасмий иктисодиёт ту-шунчаси кузатилмаётган иктисодиёт билан белгиланади ва хисобга олин-маган операцияларни хам уз ичига оладиган иктисодий фаолият умумий натижаларини бахолашда кулланилади. Миллий хисоблар ти-зими (МХТ) концепциясида кузатил-майдиган иктисодиёт тушунчаси юри-дик шахсларнинг хисобга олинмай-диган операцияларини ва турли статистик кузатишларга тортилмайдиган уй хужаликлари сохасининг фаолия-тини камраб олади. Кузатилмайдиган иктисодиётни улчаш буйича куйидаги фаолият турлари келтирилган: яши-рин, норасмий сохадаги ноконуний ва уй хужаликларининг хусусий пиро-вард фойдаланишлари учун улар то-

монидан амалга ошириладиган тур-лар1. Норасмий соха тушунчаси-ни статистик аниклаш Мехнат стати-стикачиларининг 15-Халкаро конфе-ренциясида (МСХК) ишлаб чикилиб, у 1993 йил январ ойида норасмий сохадаги бандлик статистикасига нис-батан Резолюция кабул килди. Уша йилнинг мартида БМТ Статистика ко-миссияси курсатилган резолюцияни куллаб-кувватлади ва унинг тегишли кисмларини миллий хисоблар тизи-мига киритиш туFрисида карор кабул килди2.

Резолюция коидаларини хисобга олиб, Узбекистон Давлат статисти-

1 Горбачева Т.Л., Рыжикова З.А. Занятость в неформальной экономике. // "Вопросы статистики", 2004, №7. -С. 30.

2 Уша жойда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ка кумитаси томонидан 2001 йилда иктисодиётнинг норасмий сохасидаги бандликни аниклаш ва улчаш буйича Услубий тавсиялар ишлаб чикилди. Концептуал аникликни таъминлаш максадида норасмий соха чегарала-рини аниклашга ёндашувлар МХТда уй хужаликлари сохасини шаклланти-риш тамойиллари билан мослашти-рилган.

Халкаро мехнат конференцияси-нинг 90-сессиясидаги (2002 й.) «Му-носиб мехнат ва норасмий банд-лик» маърузасида норасмий иктисодиётнинг концептуал тарки-би келтирилган булиб, уни мухокама килиш жараёнида нафакат норасмий соха, балки бу сохадан ташкаридаги норасмий ишчи уринларини хам камраб оладиган маълумотларни ишлаб чикиш зарурияти курсатилган. Бу-нинг окибатида МСХК 17-Резолюци-яси (2003 й. ноябрь-декабрь ойлари) норасмий иктисодиётдаги бандликни статистик аниклаш буйича бошкарув тамойилларини кабул килди. Халкаро мехнат ташкилоти (ХМТ) томонидан ишлаб чикилган ёндашувларга мувофик, норасмий бандлик расмий ва норасмий соха корхоналаридаги норасмий ишчи уринлари мажмуини уз ичига олади.

«Норасмий сохадаги бандлик» кон-цепцияси «норасмий бандлик» кон-цепцияси билан бир хил эмас. Норасмий соха концепциясида ишлаб чикариш бирликлари, норасмий бандлик концепциясида ишчи урни кузатиш бирлиги хисобланади. Норасмий сохадан ташкарида норасмий ишчи урнига эга булган ёлланма иш-

чиларга мехнат муносабатлари стандарт мехнат конунчилиги доираси-га кирмайдиган, ишчи уринларининг декларацияламаганлиги сабабли иж-тимоий химоя, соликка тортиш билан камраб олинмаган ишчилар ёки тасодифий ишлар, йул куйиш мумкин булган бусаFадан паст иш хаки ёки иш вакти давомийлигига эга булган ишлар ёлланма ишчилари киради.

Норасмий бандлик бизнинг мам-лакатимизда совет давридан амал килган. Унинг кулами унчалик кат-та эмасди, асосан, ахолига хизмат курсатиш билан банд булган ишчилар орасида таркалганди. Одатда, бундай фаолият ижтимоий хужалик сохасидаги асосий ишга кушимча си-фатида вужудга келди, буш вактдаги ишлар хисобига даромад олиш-нинг кулай усули хисобланди. Бозор иктисодиётига утиш жараёнида ва фукароларга ихтиёрий, эркин танлан-ган бандлик хукукини бериш билан норасмий бандлар сони ва таркиби, Узбекистондаги норасмий муносабат-лар мазмуни жиддий узгаришларга тортилди.

Купчилик мамлакатларда фермер-лар ва иктисодиётнинг расмий сек-тори ишчилари даромад олишнинг иккиламчи манбаи сифатида норасмий соха доирасида амал киладилар. Узбекистонда норасмий бандлик камдан-кам холларда иктисодиётнинг расмий сохасидаги асосий даро-маднинг манбаи сифатида чикади. Юкорида айтиб утилганларни хисобга олиб, норасмий бандликни конун билан такикланмаган товарлар ва хизматлар ишлаб чикариш билан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ôoF-nHK, расман руйхатга олинмаган иктисодий фаолият сифатида таъриф-лаш мумкин1. Бу бизнинг фикримизча, норасмий бандликни расмий банд-ликдан фарклашнинг асосий мезони-дир.

Норасмий сохадаги бандлик бар-ча бозор иктисодиёти мамлакатлари учун хос булган катор белгилар билан тавсифланади.

Биринчидан, у расмий статистика томонидан тула хажмда руйхатга олинмайди ва хисоби юритилмай-ди. «Норасмийлар» давлат бошкаруви идоралари томонидан тан олинмайди ва куллаб- кувватланмайди.

Иккинчидан, бу сохада бандлар купчилиги унча катта булмаган капи-талга эга, мехнат унумдорлиги ва да-ромадлари анча паст.

Учинчидан, ишловчиларнинг катта кисми ташкил килинган бозор-га чикиш, кредит муассасалари хиз-матларидан фойдаланиш, замона-вий технологиялар, расмий таълим ва касбий-техник укишдан амалда бе-гоналашган буладилар. Ва нихоят, бу сохадаги бандлар одатда ижтимоий химоя тизими фаолияти сохасидан, мехнат конунчилиги ва мехнат мухофазаси меъёрларидан ташкарида буладилар.

Узбекистонда норасмий мехнатда бандлик ички ва ташки мехнат миграцияси шаклида намоён

булмокда. Узбекистон Республикаси конунчилиги миллий конунчиликда

1 Конун томонидан такикланган фаолият турла-ри: наркобизнес, курол-ярок билан ноконуний савдо килиш, фохишабозлик ва х.к. ларни норасмий бандликка киритиш туFри булмайди (Каранг: Кубишин Е. Неформальная занятость населения России. // ЭКО, 2003, №2. -С. 167).

ишчи-мигрантлар хукукларини таъ-минлаш учун асос яратадиган универсал коидаларни акс эттирган холда инсон хукуклари сохасида катор халкаро ва минтакавий хужжатларга кушилди. Бундан ташкари, мазкур коидалар туFридан- туFри акс этмаган вазиятларда улар халкаро меъёрлар-да конунан мустахкамлаб куйилган устуворликларга асосан амал килиши кузда тутилади. Масалан, Узбекистон Республикасининг «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги Конунининг 1-моддаси 3-хатбоши-сида: « Агар Узбекистон Республикасининг халкаро шартномасида ушбу Конундагидан бошкача коидалар белгиланган булса, халкаро шартнома коидалари кулланилади» дейилган.

Мехнат миграциясини хукукий тар-тибга солиш масалалари «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги Конунда, Вазирлар Махкамасининг 1993 йил 14 июлдаги «Ишчи куч-ларини четдан келтириш ва чет-га чикариш масалаларини бошкариш туFрисида»ги 353-сонли, 1995 йил 19 октябрдаги «Узбекистон Республикаси фукароларининг чет элдаги хамда хорижий фукароларнинг республика-даги мехнат фаолияти туFрисида»ги 408-сонли, 2001 йил 6 апрелдаги «Узбекистон Республикаси Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги хамда Ташки мехнат миграцияси масалалари агентлиги туFрисидаги низомларни тасдиклаш хакида»ги 162-сонли, 2003 йил 12 ноябрдаги «Узбекистон Республикаси фукароларининг чет элларда-ги мехнат фаолиятини ташкил этишни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 505-сонли ва бошка карорларида уз аксини топди.

Шунингдек, Вазирлар

Махкамасининг 2001 йил 13 фев-ралдаги «Узбекистон Республика-си мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги фаолияти-ни ташкил этиш туFрисида»ги 75-сон-ли карорига мувофик, Узбекистон Ре-спубликаси Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги хузурида Ташки мехнат ми-грацияси агентлиги ташкил этил-ди. Агентлик фаолиятининг асосий йуналишларидан бири вактинчалик ишга жойлаштиришни ташкил килиш хамда фукароларга чет элда хусусий мехнат фаолиятини амалга ошириш-га рухсат бериш йули билан уларнинг чет элда касбий фаолият олиб бо-риш хукукини руёбга чикаришда ёр-дам курсатиш хисобланади. Агентлик K1оракалпоFистон Республикаси ва вилоятларда мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш минтакавий бошкармаларида уз вакилларига эга. Агентликнинг асосий вазифалари куйидагилар хисобланади: Узбекистон Республикаси фукароларининг чет элдаги ва чет эллик фукароларнинг Узбекистон Республикасидаги касбий фаолиятини мувофиклаштириш; мехнат миграцияси сохасида халкаро хамкорлик лойихаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш; ишга жойлаштиришни ташкил килиш, хорижда ишга жойлаштиришга номзодлар билан олдиндан мослаштириш тадбир-ларини олиб бориш; чет эллик ишчи кучини ишга ёллашни амалга оши-

радиган чет эл фирмалари (корхо-на, муассаса, компаниялари) билан хамкорликни ривожлантириш; юри-дик шахсларга чет эллик ишчи кучла-рини жалб килишга рухсат бериш ва х.к.

Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 12 ноябрдаги «Узбекистон Республикаси фукароларининг чет элларда-ги мехнат фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 505-сонли карори тар-тибга солинадиган мехнат миграцияси стандартларини белгилади; бу карор билан «Фукароларни чет эл-ларда ишга жойлаштириш буйича хужалик хисобидаги минтакавий бюро туFрисида намунавий низом» тасдикланди.

Бундан ташкари, ноконуний мехнат миграциясини бартараф килиш ва одамлар савдоси билан боFлик ноконуний миграция турла-рининг курбонига айланган шахслар хукукларини мухофазалаш максадида Узбекистон конунчилиги томонидан курсатилган асосий коидалар одамлар, айникса, аёллар ва болалар, шу жумладан, вояга етмаганлар савдо-сини тусиб куйиш ва бартараф килиш туFрисидаги БМТ баённомасида одам савдоси (ЖК 135-моддаси), одам УFирлаш (ЖК 137-моддаси) ва бошка шу каби жиноятлар, масалан, фи-рибгарлик (ЖК 168-моддаси), алдов йули билан кишиларни эксплуатация килиш учун ва Узбекистон Республикаси чегарасидан чикариш максадида УFирлаш каби жиноий жавобгарлик-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ка тортиладиган жиноятлар сифатида эътироф этди1.

Усиб бораётган ички мехнат ми-грацияси куламларини хисобга олиб ва бу жараёнларни бошкаришни такомиллаштириш максадида

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 18 майда-ги «Вактинчалик бир марталик иш би-лан таъминлаш марказларини таш-кил килиш туFрисида»ги 223-сонли карори кабул килинди. Бугунги кун-да Республика Президентининг 2007 йил 6 апрелдаги «Ахоли бандлиги-ни ошириш хамда мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш орган-лари фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-616-сонли карори билан бу мар-казлар Вактинчалик ишларни ташкил этиш бюроси (ВИТКБ), деб кайта ном-ланди. Улар барча вилоятларда амал килмокда.

Республика иктисодиёти рас-мий сохасидаги норасмий бандлик-ни куйидагича тасвирлаш мумкин: руйхатга олинган ташкилотларда рас-мийлаштирилмаган холда ишловчи-лар; уз ишчи уринларида асосий ва хисобга олинмаган фаолиятни амалга оширадиган ва бунинг учун хисобга олинмайдиган кушимча даромад ола-диган ёлланма ишчилар. МХТ-93 да бундай фаолият яширин фаолият си-

фатида таърифланган2. Гарчи, у ик-китомонлама характерга эга булсада, яъни ишчи нуктаи назаридан бундай фаолият мехнат даромади манбаи сифатида норасмий (кушимча, баъзи-да эса асосий) хисобланиб, иш берув-чи нуктаи назаридан эса натижалар-ни соликка тортишдан яшириладиган фаолият сифатида каралсада, бизнинг фикримизча, ишчи ва иш берувчи учун бу фаолиятларнинг максадлари буйича фаркланиши ажратиш мезо-ни булиб хизмат килиши керак.

Норасмий бандликнинг ривож-ланишида ихтиёрий, эркин танлан-ган бандлик тамойили мухим роль уйнайди, бу шахсий ташаббускор-лик ва уддабуронликка йул очади, фукароларнинг эркин тартибда иш-лаш хукукини конунийлаштиради, кичик бизнес билан шуFулланиш хохишини раFбатлантиради. Хужалик механизмининг узгариши ишчилар-нинг уз мехнати натижаларидан шахсий манфаатдорлигининг усишига ёрдам берди хамда купчилик ахоли учун норасмий бандликнинг юкори кадр билан кабул килинишига олиб келди3.

Республикамизда сунгги йиллар-да иш хаки, пенсия, стипендия ва

1 Мухамедов А. Проблемы миграции и пути их решения органами прокуратуры. // Узбекистон ва Инсон хукуклари буйича Вена Декларация-си ва Харакат дастури (Вена Декларацияси ва Харакат дастурининг 10 йиллига баFишланган илмий-амалий конференция материаллари). - Т., 2004. -С.102-108.

2 Гарчи яширин иктисодий фаолият куп холларда конун томонидан такикланмаган фаолиятни уз ичига олсада, бирок норасмий сохадаги бандликдан фаркли уларок, у солик туловидан, ижтимоий бадаллар ва муайян маъ-мурий мажбуриятларни бажаришдан буйин тов-лаш максадида реал даромадни яширади ёки ка-майтириб курсатади (Каранг: Масакова И. Определение параметров теневой экономики. // "Вопросы экономики", 1999, №12. -С. 22) .

3 Яширин бизнес ва бошка норасмий фаолият турларининг ривожланиши куп даражада ёш-лар хисобига боради, уларда манфаатларга тур-ли йуналиш ва кадриятлар янги тизимининг пай-до булиши кузатилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

нафакалар микдорини ошириш, жис-моний шахслар даромадидан олина-диган солик ставкаларини камайти-риш, инфляция даражасини пасайти-риш буйича курилган чора-тадбирлар натижасида ахолининг ялпи ва реал даромадлари сезиларли равиш-да ошди, унинг харид кобилияти баркарор суръатда усиб бормокда. Мазкур ислохотлар натижасида 1990— 2013 йиллар давомида Узбекистон ахолисининг ялпи даромадлари, аник хисоб-китоблар буйича 8,6 ба-робар ошди. Эксперт хулосаларига кура, уртача даромадга эга булганлар агар 1990 йилда ахолининг 18% ини ташкил этган булса, 2000 йилда уй хужаликларини тадкик этиш натижа-ларига кура, бу курсаткич 24% га ет-гани аён булди, 2013 йилда эса 60% уй хужаликлари уртача даражадан кам булмаган баркарор даромадга эга булган1.

Мамлакатда норасмий банд-лик куламларининг усиши мехнатга лаёкатли фукаролар, тадбиркорлар хамда бутун жамият учун бир хил булмаган окибатларга олиб кели-ши мумкин. Давлат соликларни етар-ли микдорда йиFмаслиги туфайли за-рар куради, уларнинг бир кисми иж-тимоий сохани ривожлантириш-га йуналтирилмай колади. Шу нуктаи назардан, норасмий бандлик бутун ахолининг турмуш даражасига салбий таъсир курсатади. Норасмий фаоли-ят куламларининг кенгайиш тенден-

1 Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йил-ларидаги (1990-2010) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015^ йилларга мулжалланган прогнозлари. - Т.: "Узбекистон", 2011. -82-83-б.

цияси куп холларда ишчи кучи сифа-тининг пасайиши билан бирга бора-ди. Норасмий соха таркибига хукукий шахс макомига эга булмаган барча корхоналар киради, уларнинг куплари уз холича расман руйхатга олинган, хужалик фаолияти катта оборотла-рига, бандлар катта сонига эга ва уй хужалиги корхонаси (халкаро статистика амалиётида норасмий соханинг асосий мезони) хисобланмайди. Мехнат бозорининг норасмий сег-менти, айникса, кишлок жойларда, ишлаб чикариш ва ижтимоий соха етарли ривожланмаган туманларда хамда демографик омиллар ва ишчи кучи таклифининг унга булган талаб-дан ошиб кетиши окибатида мехнатда бандликка эхтиёж юкори булган жойларда ахоли бандлигини таъмин-лаш ва ишсизликнинг олдини олишда мухим роль уйнашда давом этмокда.

Норасмий бандликнинг худудий таркибида 2008 йилда ФарFOна (13,8%), Самарканд (10,7%), Тош-кент (10,2%) вилоятлари юкори улушни эгаллаган булса, 2010 йилда Самарканд (11,2%), Наманган (10,7%), Кашкадарё (10,7%), Андижон (8,4%) вилоятлари юкори салмокни ташкил этди2.

Норасмий бандлик борасида туликрок маълумотга эга булиш учун ФарFOна вилояти Олтиарик, Риштон ва БоFдод туманларида укувчи-талаба ёшлар, пенсионерлар ва уй бека-

2Мехнат бозори ва бандлик мониторинги 2008 йил хар чораклик статистик бюллетень Т. 2009. 17-бет. Узбекистон Республикаси Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги-нинг маълумотлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

1-жадвал. Ах,оли тоифалари буйича кушимча бандлик шакллари (2011 йил, суров

иштирокчилари умумий сонига нисбатан фоизда)1

Маш^улот турлари жами Улардан

Укувчи, талаба-ёшлар Уй бекалари, ишсизлар Нафака хурлар

1. Корхонада уриндошлик асосида ишлаш 18,0 16,6 - 100,0

2. Бошка корхонада уриндошлик асосида ишлаш 16,4 17,9 12,5 50,0

3. Шартнома, буюртма буйича касбий фаолият (компьютер дастурлаши, таржима, маколалар ёзиш, маъруза укиш) 10,6 9,4 6,2 12,5

4. Сотувга кенг истеъмол товарларини тайёрлаш 35,2 36,3 56,2 25,0

5. Уз дукони, кафе, киоскасида ишлаш 6,9 6,3 12,5 25,0

6. Брокерлик, воситачилик фаолияти 3,7 2,5 18,7 12,5

7. Куча савдоси, бошка шахарлардан, чет элдан келтирилган товарлар савдоси 10,0 10,0 12,5 6,2

8. Курилиш, таъмирлаш, тикувчилик буйича ахолига хизмат курсатиш 5,1 12,2 12,5 6,2

9. Репетиторлик, хусусий дарслар 5,7 7,7 - 12,5

10. Хусусий шахсларга хизмат курсатиш буйича иш (бола парвариши, касалларга караш, уй йиFиштириш, овкат пишириш ва х.к.) 2,0 1,2 12,5 12,5

11. Бошкалар 1,6 0,6 6,2 12,5

12. Жавоб беришга кийналаман 11,8 13,5 25,0 12,5

Жами руйхатга олинадиган бандлик (1-3-катор ва хусусан, 4,5-катор) 87,1 86,4 87,4 187,5

Руйхатга олинмайдиган бандлик (6-12-катор ва хусусан, 4,5-катор) 82,0 90,2 156,1 124,9

лари орасида социологик суровлар утказдик.

Социологик суровларда уни рас-мий ва норасмийга ажратмаган холда «кушимча бандлик» тушунчаси иш-латилди. Айрим нашрларда мута-хассислар томонидан расмий ва норасмий кушимча бандлик нисба-ти буйича бахолашлар келтирила-ди. Бунда бандликни расман руйхатга олишнинг мавжудлиги ёки йуклиги уларни ажратишнинг асосий мезо-ни сифатида чикади. Маълум шартли-лик улуши билан ахолининг кушимча

1 Йи^ндиси 100% га тенг эмас, чунки респон-дентлар бир канча жавобларни белгилашлари мумкин.

машFулотлари турларини тахлил килиш асосида бандлик таркиби-да норасмий бандликнинг хиссасини бахолаш мумкин булади (1-жадвал).

Норасмий фаолиятнинг янада типик турлари куйидагилар хисобланади: курилиш, таъмирлаш, тикувчилик буйича ахолига хизмат курсатиш; куча савдоси, хусусий хизматлар (уй йиFиштириш, овкат пишириш, ре-петиторлик, хусусий дарслар) хамда куп даражада воситачилик фаолияти. Барча фаолият турлари куп холларда патентсиз, шартномасиз амалга оши-рилади, соликлар инспекциясида де-кларацияланмайди. «Бошкалар» ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

2-жадвал. Ах,олининг норасмий бандлиги (2011 йил, суров иштирокчиларига нисбатан фоизда) 1

Ахоли тоифалари Кушимча бандлик Норасмий бандликнинг кушимча бандликдаги хиссаси Норасмий бандлик

Жами суровда катнашганлар (%) 149,2 32,4 99,2

Шу жумладан:

Ёш гурухлари буйича:

29 ёшгача 120,6 68,4 82,5

30-49 ёшлилар 120,0 50,0 60,0

50 ёш ва ундан катталар 114,3 50,0 57,1

Маълумоти буйича:

Олий 124,2 55,7 69,2

Туликсиз олий 126,8 73,6 93,7

Урта махсус 139,0 76,1 103,8

Урта 110,0 70,2 78,5

Туликсиз урта 114,2 64,1 73,2

Ижтимоий-касбий макоми буйича

Рахбарлар 125,0 40,0 50,0

Мутахассислар 120,0 58,3 70,0

Хизматчилар 135,3 73,9 100,0

Укувчи,талабалар 149,6 53,7 68,6

Нафакахурлар 257,1 77,3 114,3

Уй бекалари 122,0 100,0 122,0

Ишсизлар 132,3 83,3 110,8

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

«жавоб беришга кийналаман» жа-воб вариантларини асосан, норасмий бандлик сифатида эътироф этиш хам мумкин.

Бизнинг бахолашларимизга

кура, норасмий бандлик даражаси кушимча даромадли машFулотга эга булганларнинг тахминан 82,0%ини, шу жумладан, расман ишламайди-ган ахоли орасида тахминан 156,1% ни ташкил этади. Шу каби хисоб-китоблар ахоли гурухлари буйича ба-жарилган: кушимча бандлик умумий куламларини билган холда норасмий бандликнинг ахоли турли тоифала-ри орасида таркалганлик даражасини бахолаш мумкин (2-жадвал).

1 Суров натижалари асосида муаллиф томони-дан тузилди ва хисобланди.

Суров натижаларини тахлил килиш асосида куйидаги хулосаларни чикариш мумкин.

Ахоли ёш гурухлари орасида норасмий бандликка куп даражада жами ёшлар ва нафакахурлар жалб килинган.

Кушимча иш хакига эга катта ёш-даги шахслар, айникса, нафакахурлар уни асосан, руйхатга олинмайдиган бандликдан оладилар. Улар орасида кушимча бандлик умумий даражаси юкори (257,1%). Юкори маълумот ва юкори ижтимоий макомга эга шахслар купинча кушимча иш хакига эга буладилар (уртача даражаси 124,2%, олий маълумотли шахслар, рахбарлар (125,0%), мутахассислар орасида 120,0% дан ортиFи),

Норасмий бандлар таркиби ёши буйича бутун иктисодиётда банд-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

3-жадвал. Норасмий сохада бандларнинг ёши буйича таркиби, фоизда1 (2011 йил)

Ёши буйича ахоли таркиби Иктисодиётда банд Норасмий сохада банд

Жами Эркаклар Аёллар Жами Эркаклар Аёллар

20 ёшгача булганлар 8,2 4,0 4,2 42,0 10,7 31,3

20-29 ёш 23,6 12,2 11,4 31,2 21,7 9,5

30-39 ёш 28,1 14,6 13,5 8,6 3,3 5,3

40-49 ёш 25,6 14,0 11,6 7,4 2,5 4,9

50-59 ёш 10,0 6,5 3,5 7,4 4,1 3,3

60-72 ёш 4,5 2,9 1,6 3,3 2,5 0,9

Жами 100,0 54,2 45,8 100,0 44,8 55,2

лар таркибидан, энг аввало, кичик ёш гурухлари (20 ёшгача, 20-29 ёшда булганлар)нинг усган салмоFи хамда 40-49 ва 50-59, 60-72 ёшдаги шах-сларнинг пасайган салмоFи билан фаркланади. Бундай холат хам эрка-клар, хам аёллар бандлиги учун хос (3-жадвал).

Шундай килиб, норасмий бандлик-ка куп даражада мехнат бозорида кам ракобатбардош ахоли ижтимоий-демографик гурухлари - ёшлар жалб килинган. Норасмий бандлик-ни тахлил килишда таълим даражаси канчалик паст булса, норасмий бандлик шунчалик юкори булади, деган конуният кузатилмокда.

Бунда касбий маълумотга эгалик расмий иктисодиётдаги бандликнинг катта улушини таъминлайди (65,3%). Айни пайтда бошланFич касбий маълумотга эга булган шахслар орасида норасмий бандлик даражаси туликсиз умумий урта маълумотлилар орасида-гига нисбатан паст (43,6% урнига 7%). Касбий маълумотга эга булган шах-

1 Узбекистон Республикаси Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги ва муал-лиф томонидан утказилган социологик суров натижалари асосида тузилди ва хисобланди. Узбекистон Республикаси Давлат статистика Кумитасининг маълумотлари. Труд и занятость в Узбекистане 2012. -21-б.

слар норасмий сохада бандларнинг 4,9% ини, бутун иктисодиёт буйича эса 24,5% ни ташкил этади (4-жадвал).

Масалан, 1990 йилларда, айникса, 15-19 ва 20-24 ёш гурухларининг иктисодий фаоллик даражаси кескин пасайди. Бунда купрок катта ёшдаги ахоли гурухларининг иктисодий фаоллик даражаси 2010 йилга келиб 1990 йилга нисбатан сезиларли усди. Натижада купчилик ёш гурухларида иктисодий фаоллик даражасининг усиши 20 йил ичида камида 3-4 фоиз-ли пунктни, ёшларда эса 12-16 фоиз-ли пунктни ташкил килди2.

Шундай килиб, мехнат бозорида паст ракобатбардошликка эга булган ишловчилар купрок иктисодиётнинг норасмий сохасида мужассамлашган. Булар - ёшлар, нафака ёшидаги шахслар, маълумот даражаси паст, касб-га эга булмаган шахслардир. Бир то-мондан, бунга ижобий нуктаи назар-дан каралиши мумкин: норасмий соха ахолининг ракобатбардош булмаган гурухларини иш ва даромадлар билан таъминлайди. Аммо бошка томондан норасмий соха мехнат бозорининг ёпик сегментига айланади. Бу ерда

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика Кумитасининг маълумотлари. Труд и занятость в Узбекистане 2012. -20-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

4-жадвал. Норасмий сохада бандларнинг маълумот даражасига кура таркиби, % да*(2011 йил)

Иктисодиётда бандлар Норасмий сохада бандлар

Жами Эркаклар Аёллар Жами Эркаклар Аёллар

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 48,2 51,8

Шу жумладан, маълумотга эга

Урта 24,5 21,6 17,4 4,9 1,2 4,1

Урта махсус 35,0 29,1 40,9 2,1 2,9 1,2

Олий маълумотли 30,3 29,3 31,3 23,5 12,3 11,1

Туликсиз урта 10,2 20,0 10,4 16,9 7,0 9,8

Туликсиз урта махсус - - - 26,7 2,9 21,7

Туликсиз олий - - - 25,9 21,7 4,1

самарасиз бандлик такрор ишлаб чикарилади, мехнат салохиятининг паст сифати музлатиб куйилади.

Норасмий соханинг ривожлани-ши билан боFл и к салбий ходисаларга карамай, унга нисбатан чекловчи тад-

6W V |—» V W

ирлар узини окламайди. Руйхатга олинмайдиган бандликка нисбатан давлат сиёсатининг каттиклашиши натижасида норасмий соханинг кискариши ишсизликнинг кескин усишига олиб келади. Чунки норасмий бандларнинг катта кисми расмий сохада ишга жойлаша олмайди. Икки-ламчи бандлик шароитларида норасмий сохада ишловчилар учун бундай сиёсат турмуш даражасининг кескин пасайишини белгилайди.

Норасмий фаолият хар хил турла-рига нисбатан давлатнинг сиёсати бир хил булмаслиги керак. Узбекистонда уни кенг доирада: раFбатлантиришдан тортиб, чекловчи характердаги чора-лар, жумладан, жазолар, шахсий ва тадбиркорлик даромадларини унинг пировард ижтимоий-иктисодий на-тижавийлигини таъминлайдиган тур-лари ва хажмларига боFлик равиш-да табакалаштириш лозим. Маса-лан, кишлок хужалигида бундай фа-

1 Уша жойда. 22-б.

олиятга ёрдам курсатиш керак (соликлардан озод килиш, турли ха-тарлардан химоялаш), аммо буни рас-

V V V W f f

мий руйхатга олиш билан кушиб олиб бориш лозим. Мехнат муносабатла-рини расмийлаштирмаган ёки белги-ланган иш вактидан ортикча ёлланма мехнатдан фойдаланадиган корхона-лар маъмуриятига нисбатан, соликка тортишдан яшириб колинадиган катта кушимча даромад оладиган иктисодиётнинг расмий сохасида энг катъий жазо чоралари кулланилиши лозим. Бундай тадбирлар мехнатдан ноошкора фойдаланишни фойдасиз килиб куяди.

Кишилар эпизодик характердаги даромад билан уз-узини таъмин-лашлари, кичик шаклларида эса уша фукароларнинг узини мехнат нафакасига чикариш, улар томонидан бундай фаолият тугатилган холларда ижтимоий химояланиш хукукини олиш максадида уз даромадларини руйхатдан утказишга кизиктириш та-лаб этилади.

Норасмий бандлик сохасида давлат сиёсатини утказишда унинг минтакавий тафовутлари-ни хам хисобга олиш зарур. Йи-рик шахарларда хамда миграци-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

он OFирл и к худудлари ва чукур са-ноат инкирози билан камраб олин-ган минтакаларда норасмий бандлик куламларининг кенгайиши кузатила-ди, уларда ахолининг катта миграци-он усиши ва кичикларида эса улар-

нинг камайиши юз беради. Шу са-бабли мамлакат, минтака ва муниципал даражадаги давлат сиёсати аник вазиятдан келиб чикиб, эгилувчан ва табакалашган булиши зарур.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари. - Т.: «Узбекистон», 2011. -82-83-б.

2. Узбекистон Республикаси Давлат статистика Кумитасининг маълу-мотлари. Труд и занятость в Узбекистане 2012.

3. Горбачева Т.Л., Рыжикова З.А. Занятость в неформальной экономике. // «Вопросы статистики», 2004, №7. -С. 30.

4. Кубишин Е. Неформальная занятость населения России. // ЭКО, 2003, № 2. -С. 167.

5. Мухамедов А. Проблемы миграции и пути их решения органами прокуратуры. // Узбекистан ва Инсон хукуклари буйича Вена Деклара-цияси ва Харакат дастури (Вена Декларацияси ва Харакат дастурининг 10 йиллига баFишланган илмий-амалий конференция материаллари). -Т., 2004. -102-108-б.

6. Масакова И. Определение параметров теневой экономики. // «Вопросы экономики», 1999, №12. -С. 22.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.