Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасида бандлик сиёсатини амалга оширишнинг ҳуқуқий жиҳатлари'

Ўзбекистон Республикасида бандлик сиёсатини амалга оширишнинг ҳуқуқий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
385
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АҳОЛИ БАНДЛИГИ / БАНДЛИК СИЁСАТИ / МЕҳНАТ БОЗОРИ / ИШСИЗЛИК / БАНДЛИКНИ ТАРТИБГА СОЛИШ / РЫНОК ТРУДА / ЗАНЯТОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ / LABOR MARKET / ПОЛИТИКА ЗАНЯТОСТИ / EMPLOYMENT POLICY / БЕЗРАБОТИЦА / UNEMPLOYMENT / РЕГУЛИРОВАНИЯ ЗАНЯТОСТИ / EMPLOYMENT REGULATION / EMPLOYMENT OF POPULATION

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рахмонова Сарвиноз Фахриддин Қизи

Мақолада Ўзбекистон Республикасида бандлик сиёсатини амалга оширишнинг ҳуқуқий жиҳатлари ҳақида сўз боради.В статье рассматривается правовые аспекты реализации политики занятости в Республике Узбекистан.There is discussed in the article the legal aspects of employment policy realization in the Republic of Uzbekistan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасида бандлик сиёсатини амалга оширишнинг ҳуқуқий жиҳатлари»

52 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

V_/

РА^МОНОВА Сарвиноз Фахриддин цизи,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БАНДЛИК СИЁСАТИНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ^У^УКИЙ ЖИ^АТЛАРИ

УДК 331.56

РАЦМОНОВА С.Ф. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БАНДЛИК СИЁСАТИНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ЦУЦУЦИЙ ЖИЦА ТЛАРИ

Маколада Узбекистон Республикасида бандлик сиёсатини амалга оширишнинг х,укукий жих,атлари х,акида суз боради.

Таянч иборалар: ах,оли бандлиги, бандлик сиёсати, мех,нат бозори, ишсизлик, бандликни тартибга солиш.

РАХМОНОВА С.Ф. ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПОЛИТИКИ ЗАНЯТОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

В статье рассматриваются правовые аспекты реализации политики занятости в Республике Узбекистан.

Ключевые слова: занятость населения, политика занятости, рынок труда, безработыца, регулирования занятости.

RAKHMONOVA S.F. LEGAL ASPECTS OF THE IMPLEMENTATION OF THE EMPLOYMENT POLICY IN UZBEKISTAN REPUBLIC

There is discussed in the article the legal aspects of employment policy realization in the Republic of Uzbekistan

Keywords: employment of population, employment policy, labor market, unemployment, employment regulation.

Узбекистонда мецнат бозорини тартибга солиш ижти-моий сиёсатнинг ажралмас цисми булиб, мецнат соцасидаги инсонларнинг эцтиёжларига царатилганлиги билан белгила-нади ва ацоли даромадларини оширишнинг асосий элементи цисобланади.

Иш билан бандлик иктисодий фаол ахоли-нинг конун хужжатларига мувофик, даромад келтирадиган фаолиятга эга булишидир. Узбекистан Республикасининг «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги конунининг 2-моддасига асосан, иш билан таъминлаш фукароларнинг конун хужжатларига зид кел-майдиган, уз шахсий ва ижтимоий эхтиёж-ларини кондириш билан боFлик булган, уларга иш хаки (мехнат даромади) келтирадиган фаолиятидир.

Демак, иш билан банд булган ходим уч шартга жавоб бера оладиган фаолият билан шутулланиши лозим: биринчиси, конун хуж-жатларига зид келмайдиган; иккинчиси, жамият аъзоларининг шахсий ва ижтимоий эхтиёжларини кондиришга каратилган; учин-чиси, бу фаолият ходимга иш хаки (мехнат даромади) келтириши зарур.

Унумли ва ижодий мехнат килишга булган уз кобилиятларини тасарруф этиш ва конун хужжатлари билан такикланмаган хар кандай фаолият, шу жумладан, хак туланадиган ишни бажаришга алокаси булмаган фаолият билан шуFулланиш мутлак хукуки фукароларга тегишлидир.

Мажбурий мехнат, яъни бирор-бир жазони куллаш билан тахдид килиш оркали иш бажаришга мажбурлаш такикланади, конунда бел-гиланган холлар бундан мустасно. Хозирда кишиларнинг ихтиёрий равишда иш билан банд булмаслиги уларни жавобгарликка тор-тиш учун асос була олмайди.

Мехнат бозоридаги талаб ва таклиф микдори, ахоли турмуш даражаси, мамлакат-даги бир катор макроиктисодий курсаткич-ларнинг холати иш билан бандликдаги вази-ятга чамбарчас боFлик. Биргина иш хаки даражасининг узи мехнат бозоридаги талаб ва таклиф, ахоли даромадлари, мамлакат иктисодий холатига бевосита таъсир курса-тади.

Мамлакатларда мехнатда бандлик ва ишсизликни куп йиллик урганиш тажрибаси шуни курсатадики, мехнатга ярокли ахоли-нинг 94-95 фоизи мехнатда банд булса, икти-содиёт меъёрида ривожланаётган хисобла-нади.

Мамлакат жами ахолисини ишчи кучига (иктисодий фаол ахолига) ва ишчи кучидан ташкаридагиларга (иктисодий нофаол ахолига) ажратиш, ишчи кучини иш билан банд-лар ва иш кидириб юрган ишсизларга булиш мумкин. Бу гурухлар уртасида доимий харакат булиб, бу харакат ахолининг мехнат бозорига кириши ва ундан узоклашиши кабиларни хам англатади.

Мамлакатимиз мехнат конунчилигида иш билан банд деб хисобланган фукаролар куйи-даги гурухларга ажратиб курсатилган:

- ёлланиб ишлаётган, шу жумладан, ишни туликсиз иш вактида хак эвазига бажараёт-ган, шунингдек, хак туланадиган бошка иш, шу жумладан, вактинчалик ишга эга булган фукаролар;

- бетоблиги, мехнат таътили, касбга кайта тайёрлаш, малака оширишда эканлиги; ишлаб чикаришнинг тухтатиб куйилганлиги муно-сабати билан, шунингдек, конун хужжатларига мувофик вактинча иш жойида булмаганда ходимнинг иш жойи сакланиб турадиган бошка холларда вактинча иш жойида булмаган фукаролар;

- узини иш билан мустакил таъминлаётган фукаролар, шу жумладан, юридик шахс таш-кил килмаган холда тадбиркорлик фаолияти билан шутулланаётган фукаролар, коопера-тивларнинг аъзолари, фермерлар ва улар-нинг ишлаб чикаришда катнашаётган оила аъзолари;

- К,уролли Кучлар, Миллий хавфсизлик хизмати ва ички ишлар органлари ва кушинларида хизматни утаётган, шунингдек, мукобил хизматни утаётган фукаролар;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

- «Таълим тyFрисида»ги конун хужжат-ларига мувофик ишлаб чикаришдан ажрал-ган холда таълим олаётган фукаролар;

- конун хужжатларига мувофик фаолият олиб бораётган жамоат бирлашмалари ва диний муассасаларда ишлаётган фукаролар.

Ахолини иш билан таъминлаш сохасидаги давлат сиёсатини руёбга чикариш хамда фукароларга тегишли кафолатларни таъминлаш Узбекистан Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги ва унинг махаллий органлари томонидан амалга оши-рилади.

Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги:

- мехнат бозорини тах,лил этади ва истикболини белгилайди хамда ахолини иш билан таъминлаш даражасини ошириш чора-тадбирларини ишлаб чикади;

- ахолини иш билан таъминлаш масала-лари юзасидан махаллий давлат хокимияти органлари ва махаллий мехнат органларига услубий ва амалий ёрдам курсатади;

- иш билан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамFармаси маблаFларидан ишсиз шахсларни ижтимоий куллаб-кувватлаш, янги иш жойлари яратиш, иш билан банд булмаган ахолини касбга тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, малакасини ошириш учун фойдаланишнинг йуналишларини белгилайди;

- ахолини иш билан таъминлаш тутриси-даги конун хужжатларига риоя этилиши усти-дан назоратни таъминлайди;

- конун хужжатларига мувофик бошка ваколатларни амалга оширади.

Махаллий мехнат органлари:

- фукароларга макбул келадиган иш, кор-хоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бошка иш берувчиларга зарур ходимларни тан-лашда ёрдам беради;

- мехнат органларига мурожаат килган фукаролар ва иш берувчиларга иш топиш ва ишчи кучи билан таъминлаш имкониятлари, ходимларга нисбатан куйилаётган талаблар ва иш билан таъминлашга тааллукли бошка масалалар юзасидан маслахатлар беради;

- ишламаётган фукароларни касбга ургатиш, кайта ургатиш ва малакасини оши-

риш тyFрисида укув юртлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар билан шартно-малар тузади;

- ишсиз шахсларни руйхатга олишни таъ-минлайди ва уларга ёрдам курсатади, шу жумладан, нафакалар тайинлаш ва тулашни амалга оширади;

- мехнат бозорининг холати ва мазкур бозорни ривожлантириш истикболларига бахо беради, унинг мониторингини ташкил этади ва утказади хамда тегишли ахборот таркатилишини таъминлайди;

- буш иш жойлари (вакант лавозимлар) хамда иш кидириб мурожаат этаётган ва ишга жойлашишга мухтож фукаролар хисобини юритади;

- ахолини иш билан таъминлаш дастур-ларини ишлаб чикиш ва амалга оширишда катнашади;

- корхоналар, муассасалар ва ташкилот-лардан мулжалланаётган тузилмавий узга-ришлар хамда амалга оширилиши натижа-сида ходимлар ишдан озод этилиши мумкин булган бошка тадбирлар тутрисида, шунинг-дек, буш иш жойлари (вакант лавозимлар) бор-йуклиги, мехнат хусусияти ва шароит-лари тyFрисида ахборотлар олади;

- давлат ва нодавлат таълим муассасала-ридан уларнинг йуналиши ва ихтисослашуви, битирувчиларнинг касб-малака таркиби ва сони тyFрисида ахборотлар олади;

- мехнат органларига мурожаат этган фукароларни касб тайёргарлиги ва малака даражасига мувофик корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга уларда буш иш жойлари (вакант лавозимлар) булган такдирда ишга жойлаштириш учун юборади;

- корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар учун ижтимоий химояга мухтож шахсларни ишга кабул килишга мулжалланган энг кам микдордаги иш жойларини белгилаш тyFрисида таклифлар ишлаб чикади ва уларни махаллий давлат хокимияти органларининг мухокамасига киритади, шунингдек, мазкур фукароларни ишга жойлаштириш учун корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга юбо-ради;

- корхоналар, муассасалар ва ташкилот-ларнинг ишончномаси асосида улар номидан фукароларни ишга жойлаштириш тутрисида уларни олдиндан (зарурат булган такдирда) касбга тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, малака-сини ошириш, йулкира, кундалик харажатлар хакини тулаш шарти билан шартномалар тузади;

- ишсиз фукароларни хак туланадиган жамоат ишларига белгиланган тартибда улар-нинг уз хохишига кура жунатади;

- иш билан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамтармасининг маблатларини белгиланган тартибда тасарруф этади;

- фукароларга ишсизлик нафакасини белгиланган тартибда тайинлайди;

- конун хужжатларига мувофик бошка ваколатларни амалга оширади.

Бу каби муаммоларни бартараф этиш хамда ахолининг иш билан бандлигини ошириш учун зарурий шароитлар яратиш, мехнат бозори инфратузилмасини ривожлантириш хамда бандлик масалаларини хал этишда мехнат органлари масъулиятини янада кучай-тириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 6 апрелдаги «Ахоли бандлигини ошириш хамда мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари тутрисида»ги 616-сонли карори кабул килинди.

Мазкур карорга мувофик, мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш орган-ларининг бугунги иктисодиётни эркинлаш-тириш шароитидаги янги вазифалари белги-лаб берилди. Шунингдек, ушбу тизимга тегишли таркибий узгартиришлар хам кири-тилди. Жумладан, туман (шахар) мехнат, бандлик ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш булимлари бандликка кумаклашиш марказларига айлантириш ва йирик махалла фукаролар йитинлари кошида ахолини ишга жойлаштириш буйича стационар пунктлар ташкил этиш буйича чора-тадбирлар белги-ланди. Ушбу марказлар аввалги булимлардан тубдан фарк килиб, ишсиз ахолига курса-тадиган хизмат кулами кенгайтирилди ва улар зиммасига янги вазифалар юклатилди.

Мамлакат ахолини иш билан таъминлаш ва ишсизликни бартараф этишга каратилган давлат сиёсатининг яна бир йуналишларидан бири «Ахолини иш билан таъминлаш» худудий дастурларининг амалга оширилиши-дир. Мазкур дастурларнинг амалга ошири-лиши натижасида республикада хар йили бир неча юз минглаб янги иш уринлари барпо килинмокда.

Сунгги йилларда ахолини иш билан таъ-минлашнинг янгича ва ноанъанавий кури-нишларини жорий этиш хамда ривожланти-ришга алохида эътибор каратилмокда. Жумладан, республика ахолисининг бандлиги ва даромадлари баркарор усишини таъминлашга доир вазифаларни хал этишда касана-чиликнинг турли шаклларини кенг ривожлантириш, жумладан, унинг йирик саноат корхоналари билан кооперациясини кенгай-тиришга устувор ахамият берилмокда.

Иш билан банд булмаган ахолини ишлаб чикаришга жалб этиш, оила бюджети даро-мадларини купайтириш, уй мехнатидан фой-даланган холда бутловчи кисмлар, тайёр масулотларнинг айрим турларини ишлаб чикариш оркали йирик саноат корхонала-рининг фаолияти самарадорлигини ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 5 январда «Йирик саноат корхоналари билан касаначиликни ривожлантириш асосидаги ишлаб чикариш ва хиз-матлар уртасида кооперацияни кенгайти-ришни раFбатлантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 3706-сонли фармони кабул килинди. Мазкур фармонга мувофик, иш билан бандликнинг ушбу шаклини раFбат-лантириш максадида бир канча имтиёз ва кафолатлар кузда тутилган.

Мехнат бозорида давлатнинг амалга оши-радиган сиёсатларидан бири - ижтимоий химоя сиёсатидир. Унга кура, давлат мехнат бозорида ракобатбардош булмаган ва ижтимоий химояга мухтож шахсларни ишга жойлаштириш буйича чора-тадбирларни кузда тутади. Яъни, ахолини иш билан таъминлашга кумаклашиш максадида ташкилотларга ижтимоий химояга мухтож ва иш топишда кийна-ладиган шахсларни ишга жойлаштириш учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

иш жойларининг энг кам микдори белгила-нади. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2008 йил 20 августдаги 186-сонли карори билан тасдикланган «Ижти-моий мухофазага мухтож ва иш топишда кийналаётган шахсларни ишга жойлаштириш учун иш уринларини банд килиб куйиш тар-тиби тyFрисида»ги Низомга мувофик, фукароларнинг ушбу тоифасига таълим муас-сасаларини тугатган ёшлар, муддатли харбий хизматдан бушатилган шахслар, ногиронлар ва жазони уташ муассасаларидан бушатилган шахслар киради.

Мазкур шахсларни ишга жойлаштириш учун иш уринларини банд килиб куйиш ходимларнинг руйхат буйича уртача сони 20 нафардан купни ташкил этадиган ташкилот-лар учун белгиланади.

Конунчиликка кура, ижтимоий химояга мухтож шахслар учун ажратилган мехнат уринларига жойлаштириш иш берувчи томо-нидан туман (шахар) Бандликка кумаклашиш ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш мар-

казининг йулланмаси буйича ёки мустакил равишда амалга оширилади.

Ахоли таркибидан маълумки, мехнат бозо-рида тенг шароитларда ракобатлашишга кодир булмаган шахслар ичида битирувчи ёшлар юкори улушга эга. Таълимни ривож-лантириш ислохотлари ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг амалга оширилиши натижасида республикамизда ёшларнинг касб-хунар коллежларига булган к,изик,ишлари тобора ортиб бормокда. Шунга мос равишда коллежлар битирувчилари сони хам йилдан-йилга купайиб бормокда.

Бугунги ижтимоий-иктисодий шарт-ша-роитлар ёшларни жамиятнинг иктисодий фаол ахолисига айлантиришни талаб этмок,да. Чунки, Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов таъкидлагани-дек, «Бизнинг мутахассисларимиз, ёшларимиз кандай замонавий, юксак технологияларни узлаштира олаётганини куриб турибмиз. Бугун касб-хунар коллежларини, олий укув юртларини битираётган болаларимиз хеч кимдан кам эмас»1.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Узбекистон», 2010. -46-б.

2. Узбекистон Республикасининг Мехнат Кодекси. - Т.: «Иктисодиёт ва хукук дунёси», 2004.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 5 январдаги «Йирик саноат корхоналари билан касаначиликни ривожлантириш асосидаги ишлаб чик,ариш ва хиз-матлар уртасида кооперацияни кенгайтиришни раFбатлантириш чора-тадбирлари тyFрисида»ги 3706-сонли фармони.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг «Иктисодиётнинг реал сектори кор-хоналарини куллаб-кувватлаш, уларнинг баркарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салохиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тyFрисида»ги 4058-сонли фармони.

5. Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2007.

1 Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2007.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.