Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ҒОЯВИЙ, МАФКУРАВИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЮКСАЛИШИ ЯНГИ АВЛОД БАРПО ЭТИШНИНГ МЕЗОНИДИР'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ҒОЯВИЙ, МАФКУРАВИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЮКСАЛИШИ ЯНГИ АВЛОД БАРПО ЭТИШНИНГ МЕЗОНИДИР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

103
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ҒОЯВИЙ, МАФКУРАВИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЮКСАЛИШИ ЯНГИ АВЛОД БАРПО ЭТИШНИНГ МЕЗОНИДИР»

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ГОЯВИИ, МАФКУРАВИИ ВА МАЪНАВИИ ЮКСАЛИШИ ЯНГИ АВЛОД БАРПО ЭТИШНИНГ МЕЗОНИДИР

Азамат Мухтаров

Тошкент давлат иктисодиёт университети "Ижтимоий гуманитар фанлар" кафедраси мудири, профессор, фалсафа фанлари доктори

Миллий гоя таргиботи ва маънавий-маърифий тадбирларни ташкил этишда ватанпарварлик тарбияси, халкимизнинг эзгу идеаллари ва олийжаноб максадларига садокат гоялари шиор даражасидагина колиб, миллий гоянинг жахон тажрибасидан утган умуминсоний конуниятлари ва Узбекистонга хос замонавий тамойилларини амалиётга татбик этишнинг самарали механизмлари жорий этилмаган. Юртимиздаги янгиланиш жараёнлари ва ислохотларга дахлдорлигини чукур хис киладиган, мамлакатимизнинг энг ривожланган давлатлар каторига киришидаги уз урни ва иштирокини теран англайдиган, бу йулда фаол фукаролик позициясига, креатив ва инновацион тафаккурга эга булган замонавий шахсларни тарбиялашнинг концептуал асослари ва амалий фаолият мезонлари ишлаб чикилмаган. Бу эса сохада жиддий бушлик мавжудлигини яна бир маротаба исботламокда. Маънавият - моддий хаёт билан доимо ёнма-ён юрадиган, инсон, халк ва жамият хаётининг ажралмас кисми булган ижтимоий ходиса. Маънавият тушунчасининг мазмуни бугунги кунда факат "маъни", "маъно" деган сузлар доирасидан чегараланиб колмайди. Нега деганда, инсонни инсон киладиган, унинг онги ва рухияти билан чамбарчас богланган бу тушунча, хар кайси одам, жамият, миллат ва халк хаётида хеч нарса билан улчаб булмайдиган даражада алохида ахамият касб этади. Маънавият тушунчаси жамият хаётидаги гоявий, мафкуравий, маърифий, маданий, диний ва ахлокий карашларни узида тула мужассам этади. Инсон камолоти, янги Узбекистоннинг маънавий киёфасининг такомиллашув даражаси, шахсий-ахлокий хусусиятлар ва маърифий фазилатлар мажмуи. Жамиятнинг барча сохалари билан узаро алокадор маънавий талаблар ва тамойиллар хамда инсон хаёти ва фаолиятини белгиловчи мезонлар тизими. Маънавиятни шакллантириш мезонларидан бири илму маърифат, таълим-тарбия булиб, уларга инсон камолоти ва миллат равнакининг энг асосий шарти ва гарови сифатида каралган. Келажак пойдевори билим даргохларида яратилади, бошкача айтганда, халкнинг эртанги куни кандай булиши фарзандларнинг бугун

April 21-22

83

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-83-89

ort

KaHgafi TatnuM Ba Tapöua onumura ôofïïhk. ByHHHr yHyH xap Kaficu OTa-OHa, ycT03 Ba MypaöÖHH xap öup 6ona THMconuga, aBBano maxcHH Kypumu ho3hm. AHa my oggufi TanaögaH Kenuô hhkksh xonga, $ap3aHggapHH MycTasun Ba KeHr ^HKpnam KoSunuaTHra эгa ôynraH, komhïï HHCOHnap этн6 Boara eTKa3um umu TatnuM-Tapöua coxacuHHHr acocufi Ma;cagu Ba Ba3H$acu 6ynu6 Konagu. By эca TatnuM Ba Tapöua umuHH yfiryH xonga onuö öopumHH Tanaö этagн. TanuMHH TapöuagaH, TapöuaHH эca TatnuMgaH a^paraô ôynMafigu. fflyHHHr yHyH xaM xo3upru mapouTga öyTyH MaMnaKar MHKëcuga TatnuM Ba Tapöua, unM-^aH, Kacö-xyHap yprarum TH3HMnapuHH TyögaH aHruHa ucnox KHnumra HuxoaTga KaTTa эtтн6op KapaTHnaëTraHnuruHHHr öohch xaM myHga. Kynnaô MaMnaKaraap 6ap;apop puBO^naHHmHHHHr aHru gapa^ara KyTapunumu Ba Munnufi HKTHcoguëTHHHr pa;o6aTÔapgomnHrHHH TatMHHnafiguraH acoc, 6y-TatnuM, $aH xaMga нннoвaцнagнp. ByryH ®:axoH MHKëcuga ropTHMH3 xaKuga cy3 KeTraHga "aHru Y3ÔeKHCTOH" uöopacu ranra onuHMo;ga. By KefiuHru fiu^napga TapaKKHëTHHHr

MyTna;o aHru öocKHHura ;agaM ;yfiraHHMH3, эрнmaëтгaн 3araapnH WTyK^apuMH3HHHr эtтнpo$нgнp. Y3ÔeKHCTOH PecnyônuKacu MycTaKHnnHrHHHHr 29 fiunnuru MyHOcaöaTH öunaH npe3ugeHTHMU3 fflaBKar Mup3HëeB TamaHanu TaöpuK HyTKuga TapaKKHëTHMH3HHHr Ma;cagu Yhhhhh PeHeceaHe ôynumu no3HMnurHHH TatKugnagu. XanKHMH3HHHr ynyrBop KygpaTH ^ym ypraH xo3upru 3aMOHga Y3ÔKHCTOHga aHru öup yfiFOHum - Yhhhhh PeHeceaHe gaBpura nofigeBop apaTHHMOKga, gecaK, afiHH xaKu;aT öynagu. ^yHKH öyryHru Y36eKHcTOH - KeHaru Y36eKHcTOH эмac. ByryHru xanKHMH3 xaM KeHaru xan; эмac.

Bu3, afiHH HOFga xaëT-MaMOT Macanacu - $ap3aHgnapuMH3HHHr TatnuM-TapôuacHHH энг öupnaMHH MacananapugaH öupu khhhö unrapu cypanMH3. ByHgafi cuëcaT fiunnapga y3HHUHr KyTunraH Harn^acuHH öepagu. Bu3HHHr TaöappyK 3aMHHHMH3gaH öyTyH gyHë YfiFOHumra TypTKH öepraH Höh Chho, Myco an-Xopa3Mufi, Aöy PafixoH BepyHHfi, Mup3o YnyFÔeK, Anumep HaBoufi, 3axupugguH MyxaMMag Boöyp Kaöu ohhm Ba H^ogKopnap aHa Kynnaô eTumuö HHKumura umoHaMu3.

HuxoaTga ^o3H6anu Ma3Kyp cTpaTeruK Foa y3HHUHr ynyFBopnuru, Munnufi WKcanum öapHa coxanapga KaHgafi yMyMufi Ma;cagHH Ky3naMoFH 3apypnuruHH Kypcaragu. AManga gaBnaT paxöapu TapaKKHëTHHHr xo3upru öocKHHuga Y36eKHcToH Munnufi FoacuHHHr aHru Ba aHHKnamTupunraH Ma3MyHHHu u^oga

этagн.

PeHeccaHc (yfiFoHum) aTaMa cu^aTuga yHHHr Ma3MyHH aHHa KeHr: MagaHuaTga, unM-^aHga, caHtaTga, TatnuM-

April 21-221 ©

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-83-89

p

ort

тарбияда, умуман, жамият хаётида узок муддатли тургунликдан кейин кайта жонланиб, тез ривожланишни, ижтимоий онг ва кадриятлар тизими янги сифат боскичига чикишни билдиради. Шарк ренессанси - Шарк маънавий-маърифий, маданий хаётидаги Уйгониш, яъни Шарк халклари юксалиш даври.

Хдкикатан тарихан олганда биз икки Ренессансни бошдан кечирдик:

1.IX-XII асрларда Марказий Осиёда Мртуллар истилосигача булган давр, у ал-Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино каби комусий олимлар, астраном ал-Фаргоний, Бухоро тарихчиси Наршахий, Ибн Сино каби комусий олимлар, астроном ал-Фаргоний, Юсуф Хос Х,ожиб каби буюк дахолар, буюк мухаддислар - Бухорий, Термизий, Мутакаллимлар - Мотуридий ва Абул Муин Насафий хамда бошка атокли дунёвий ва диний алломалар шуури оламни ёритиши билан боглик.

2.Иккинчи Ренессанси XIV аср охирги чораги - XVI аср биринчи чораги Сохибкирон Амир Темур ва темурийлар сулоласи 1,5 млн.кв. километр территорияда хукмронлик килган (XIV-XVI асрлар) даврига тугри келади. Мирзо Улугбек, Гиёсиддин Жамшид ал-Коший, ^озизода Румий, Али Кушчи, Абдурахмон Жомий, Лутфий, Низомиддин Мир Алишер Навоий, Хусайин Воиз Кошифий, Камолиддин Бегзод каби буюк меъморлар, бастакорлар, мусаввирлар, тарихчилар чикиб, бугун хам дунёни лол колдираётган асарлар яратдилар.

Х,ар икки Ренессанс даврида биз дунёнинг илгор, мутараккий халклари каторида эдик. Агар яна шундай даражага эришмокчи булсак, Учинчи Ренессансни амалга оширишимиз зарурдир.

Истиклол йилларида босиб утган шонли йулимизга назар ташлаб, эртанги кунимизга, уз куч ва имкониятларимизга булган ишончимиз янада ортмокда.

Биринчи ва иккинчи ренессансларнинг тарихий шароити ва даври талаблари, имкониятларини хакконий бахолаб, янги Ренессанснинг тарихий шароитлари ва талаблари мутлако узгача эканини асослаш, далиллаш максадга мувофик. Аввалги иккала Ренессанс мустахкам маънавий-мафкуравий негизда, биринчи галда юксак ахлокийлик, адолат, илмга ташналик ва багрикенглик асосида юз берган. Ислом халоллик ва тугриликни, инсоф ва адолатни, илм ва амалий фаолликни хамма нарсадан устун куйган. "Илм излаб Чинга булса-да, бор", "Сендан харакат-мендан баракат", "Бир соатлик адолат барча инсу жинсларнинг кирк кунлик ибодатидан устун" каби куплаб шу каби Хддислар, накллар аждодларимизнинг ижтимоий

мулжалига айланган эди.

April 21-22

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

"Байтул хикма"да 40 дан ортик таржимонлар кадимги юнон тилидан, 14 нафар таржимон санскрит тилидан, 4 нафар таржимон Хитой тилидан илмий, тиббий ва фалсафий асарларни арабчага угирган. Бундан ташкари, лотин, сурёний, иброний тиллардан таржимонлар булган. Илмий хакикат диний мансубликдан устун куйилган. Бу асар маъжусийларники, буниси кофирларники деб инкор килинмаган. Аждодларимиз тил урганиб, илм ортидан дунёни кезган. Махдудлик кобигига ураниб колмаган, тургунлик, махаллийчилик уларга ёт булган.

"Байтул хикма", Хоразм Маъмун Академияси, умуман, ислом олами олимлари фаолияти уша даврдаги халкаро илмий интеграциянинг энг ёркин намуналаридан биридир. Биринчи ва иккинчи ренессансларнинг маънавий асосларини ва сабабларини хамда кейинги инкирозини чукур урганмасдан, биз Учинчи Ренессансни муваффакиятли амалга ошира олмаймиз. Бугун хам бизга гоявий ва илмий толерантлик, илмга, хакикатга ташналик, миллий махдудликни, гоявий мутассибликни тамомила инкор этиш хос булмоги лозим.

Учинчи Ренессанс биздан халкаро хамжамиятга илм-фан, технологиялар, ахборот, маданият ва иктисодиёт сохаларида янада чукуррок интеграция зарурлигини такозо этади. Жамият тараккиётининг пировард максади хам инсон, унинг фаровон, эркин ва хавфсиз турмуш кечиришидир. Жамият талабларига тулик жавоб берадиган киши турли дврларда хар хил аталган. Юсуф Хос Х,ожиб уни "тугал эр", Форобий "фозил киши", тасаввуф намояндалари "комил инсон" деб атаганлар. "Х,ар томонлама ривожланган шахс", "уЙFун ривожланган шахс" атамалари хам кулланилган.

Мустакилликдан кейин биз шахсга нисбатан "комил инсон", ёш авлодга нисбатан "баркамол авлод" атамаларини куллай бошладик. Гап атамада эмас. Кандай сифатни куллаймайлик, келажак инсонини тарбиялашда биз, аввало, жамият тараккиёти тенденцияларини ва айни пайтда миллий маънавиятимиз хусусиятларини хисобга олмогимиз лозим. Бинобарин, сунъий интеллект ва юксак технологияларга таянадиган "туртинчи саноат инкилоби" инсонга куядиган талабларини олдиндан моделлаштиришимиз ва таълим-тарбия тизимини уларга мослаштиришимиз зарур.

Дархакикат, кейинги йилларда ёш авлод тарбиясида хал килувчи урин тутадиган богчалар ва мактаблар тизимида мактанишга арзигулик улкан ишлар килинди. Президент мактаблари, ихтисослаштирилган ва ижод мактаблари куриш хамда

April 21-22

86

^^peciaiists^n^heFieidOfTransPorM

"Замонавий мактаб" дастурини жорий этиш борасидаги саъй-харакатлар хам изчиллик билан давом эттирилмокда. 2020 йили, яъни якинда Олий Мажлис палаталари хузурида Ёшлар парламентлари ташкил этилдики, келгусида ушбу тузилма аъзолари орасидан сохани теран англайдиган конун ижодкорлари етишиб чикиши аник.

Энг катта мерос - бу яхши тарбия.

2019 йилда мутлако янги мазмун ва шаклдаги 4 та Президент мактаби, 3 та Ижод мактаби иш бошлади. Олий таълимни ривожлантириш учун 2019 йили 19 та янги олий укув юрти, жумладан, 9 та нуфузли хорижий университетнинг филиали очилди. Етакчи хорижий университетлар билан хамкорликда 141 та кушма таълим дастури буйича кадрлар тайёрлаш йулга куйилди. Олий таълим муассасаларига жами 146 минг 500 нафар ёки 2016 йилга нисбатан 2 баробар куп талаба укишга кабул килинди.

Амалга ошираётган ислохотларимиз жахон хамжамияти томонидан муносиб бахоланмокда. Хусусан, дунёдаги нуфузли нашрлардан бири -"Экономист" журнали Узбекистонни 2019 йилда ислохотларни энг жадал амалга оширган давлат - "Йил мамлакати" деб эътироф этди. "Узбекистонни ривожланган мамлакатга айлантиришни максад килиб куйган эканмиз, - деган эди Президентимиз Шавкат Мирзиёев, - бунга факат ислохотлар, илм-маърифат ва инновация билан эриша оламиз. Бунинг учун янги авлод укув юртигача, таълимнинг барча бугинида ислохот килишни бошладик. Илм йук жойда, калоклик, жахолат ва албатта, тугри йулдан адашиш булади. Шарк донишмандлари айтганидек, "Энг катта бойлик - бу акл-заковат ва илм, энг катта мерос - бу яхши тарбия, энг катта кашшоклик - бу билимсизликдир. Шу сабабли хаммамиз учун замонавий билимларни узлаштириш, чинакам маърифат ва юксак маданият эгаси миллий кадриятларимизга содик булиш узлуксиз хаётий эхтиёжга айланиши лозим.

Мактабгача таълимни ривожлантиришда бошлаган ислохотларимиз натижасида 2019 йили 5 минг 722 та давлат, хусусий, оилавий болалар богчалари ташкил этилди. Шунинг хисобидан фарзандларимизни мактабгача таълим билан камраб олиш даражаси бир йил давомида 38 фоиздан 52 фоизга кутарилди.

Богча ёшидаги болаларни мактабгача таълим билан камраб олиш даражасини 2020 йилда 60 фоизга етказиш кузда тутилди. Ушбу максадга 2020 йилнинг узида бюджетдан карийб 1,8 триллион сум маблаг ажратилди. 2020 йилдан бошлаб,

April 21-22

87

^^peciaiists^n^heFieidOfTransPorM

тарихимизда илк бор 6 ёшли болаларни мактабга тайёрлаш тизими жорий килинди. Бунга бюджетдан 130 миллиард сум ажратилиб, бунда хусусий мактабгача таълим муассасалари хам иштирок этмокда.

Олий таълимот олувчи ёшлар учун барча кулайликлар жорий этилмокда. Шунинг учун мактаб битирувчиларини олий таълим билан камраб олиш даражасини 2020 йилда 25 фоизга ва келгусида 50-60 фоизга етказилади. Сунгги 4 йилда мамлакатимизда 43 та янги олий таълим муассасаси ташкил этилиб, уларнинг сони 121 тага етди. 2020 йили олий укув юртларига кириш учун 1,5 миллионга якин ёшларимиз хужжат топширди.

Бу ракам 2019 йилдагига нисбатан мотивацияси 40 фоиз куп демакдир. Ёш авлод тарбиясида хал килувчи урин тутадиган богчалар ва мактаблар тизимида хам улкан узгаришлар амалга оширилмокда. Шу укув йилидан яна бир янги тизим жорий этилди: кам таъминланган оилалар кизларининг билим олиш имкониятини кенгайтириш максадида олий таълим муассасаларига кабулда улар учун давлат гранти асосида 940 та кушимча урин ажратилди. Бу истеъдодларнинг интилишларини руёбга чикариш, ижтимоий фаоллигини ошириш, хаётда муносиб урин эгаллашлари учун яратилган имкониятлардир. Президентимиз мактаблари, ихтисослашган ва ижод мактаблари барпо этиш, "Замонавий мактаб дастурларини жорий этиш борасида ишларимиз хам узлуксиз давом эттирилмокда.

Юртимизда Ёшлар ишлари агентлиги, Ёшлар масалалари буйича идоралараро кенгаш ташкил этилди. Олий Мажлис палаталари Ёшлар парламентлари, Инновацион ривожланиш вазирлиги кошида Ёшлар академияси тузилди. Худудларда "Лойихалар фабрикаси" иш бошлади. "Ёшлар -келажагимиз" Давлат дастури доирасида иктидорли ва ташаббускор угил-кизларимизнинг 8 мингдан зиёд бизнес лойихаларига карийб 1,7 триллион сум микдорида имтиёзли кредитлар ажратилди. Маълумки, хар кандай мустакил давлат мустахкам маънавий пойдеворга эга булгандагина юксак тараккиётга эриша олади. Шу боисдан хам биз "Узлуксиз маънавий тарбия концепцияси" доирасида умумтаълим мактабларида биринчи марта "Тарбия" фанини жорий этилди.

Биз яшаб турган шу мукаддас заминда Уйгониш - Ренессанс бошланган пайтлар Европа хали гафлат уйкусида булганини купчилик яхши билади. Бу тарихий хакикатни Европанинг етук олимлари тан олган, хам купчиликка аён. Харкалай, атокли немис шаркшуноси Адам Мецнинг "Мусулмон Ренессанси", академик Николай

April 21-22

88

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-83-89

p

ort

KoHpagHHHr "fflapK PeHeccaHCu" концепцнaсн 0CM0HgaH TymraH эмас. Arap, "Die Reneissance des Islams" khto6hhh ym6y MaB3ygaru 6om MaH6a ge6 XHCo6nangHraH 6y-caK, AgaM Mецgек 6ywK o-hm x,aM ^yHgaMema- TagKHKOTHHH aparamga y-yr BaTaHgomHMH3 BepyHHHHHHr h-mhh Mepocura ^axp-aHMan

6y-agHMH?!

REFERENCES

1. Mup3ueeB M. ^Hru Y36eKHCTOH CTpaTerHflCH. -T.: 2021. 294-295 6.

2. Em OTa-OHa khto6h. Y3-yKCH3 MatHaBHH Tap6ua Tpu-orHflCH. 1-khcm: 3 emrana 6y-raH 6o-a-apHH MatHaBHH Tap6nanam 6yHHna Ky--aHMa. -T.:Muharrir nashriyoti, 2018. 7-6eT.

3. ^aBp0H0B 3. BapKaMO—HKKa gatBaT MaKTy6-ap. - T.:, "HKTHCog-MonHa", 2011. -116-6eT.

4. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp. 1846-1853.

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.