Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ҲАМДА КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ҲАМДА КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР Текст научной статьи по специальности «Право»

647
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ҲАМДА КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

ЯНГИ УЗБЕКИСТОН ХДМДА КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОХРТЛАР

Акмал Холматович Саидов

Узбекистан Фанлар академияси Давлат ва хукук институти хузуридаги Юридик фанларни ривожлантириш буйича Мувофиклаштирувчи кенгаш раиси, академик

Х,ар бир давлат уз истиклол ва тараккиёт йулини танлар экан, халк фаровонлигини таъминлашга хизмат киладиган энг мухим максад ва вазифаларини узининг Конституцияси - Асосий конунида мустахкамлаб олади. Бинобарин, уз халкининг хохдш-иродаси, дили ва тилидаги эзгу ниятларига хамоханг Конституцияга эга булган мамлакат узи белгилаган юксак марралардан хеч качон огишмасдан, доимо олдинга караб боради.

Буни хорижий мамлакатларнинг давлатчилиги ва хукукий тимзимларини ривожланишида куп кузатганмиз. Хдкикатдан хам, хозир дунёда конституцияга узгартириш киритмаган бирорта давлат колмади. Сунгги 25 йилда 100 дан ортик давлатда конституциявий ислохотлар булди. Факатгина XXI асрда 57 та давлатда конституция кабул килинди. Х,озир дунёда бирорта давлат колмадики, унга узгартириш киритилмаган булса. Хдтто АКТТТда. хам 27 та катта-катта узгартириш киритилган.

Мамлакатимизда давом этаётган конституциявий ислохотларда бундан буён давлат сиёсатининг диккат марказида инсон, унинг хукук ва манфаатлари, шаъни ва кадр-киммати булиши назарда тутилган. Шу билан бирга, Конституцияни давлатчилик тараккиётининг бугунги тенденциялари ва дунёдаги сиёсий вазиятдан келиб чиккан холда уйгунлаштириш зарурати пайдо булган.

Хабарингиз бор, жорий йилнинг 20 май куни ^онунчилик палатасида парламентимизнинг кушма мажлисида Конституциявий комиссия ташкил этилди. Бу хам уйлайманки, бутун жамиятимиз олдида турган, бизнинг халкаро хамкорлар билан биргаликда урганилаётган масала бу.

«Хрзир бутун дунёда конституциявий ислохотлар шарпаси кезиб юрибди»

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

Эътиборингизга хавола килинаётган яна бир FOя бу Конституциявий ислохотларни уч боскичда амалга оширилиши режалаштирилганлигидир:

Комиссия биринчи боскичда асосий конунга узгартиш ва кушимчалар киритиш устида иш олиб борди, таклиф ва мулохазаларни урганди, сунг конституциявий конун лойихасини ишлаб чикди ва Олий Мажлис ^онунчилик палатасига такдим этди.

Иккинчи боскич - конун лойихасини умумхалк мухокамасига куйиш. Жорий йилнинг 25 июндан 5 июлига кадар «Узбекистон Республикаси Конституциясига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги конун лойихаси умумхалк мухокамасига куйилган эди.

Учинчи боскич - референдум утказиш. Бу жараён узбекистонликларнинг бугунги ислохотларга муносабатини намоён этади.

Энг асосийси, таклиф этилаётган конституциявий конун лойихасида Конституциянинг 60 дан ортик моддаларига 170 дан ортик узгартиш ва кушимчалар киритиш назарда тутилган.

Якин тарихга назар ташласак, мухтарам Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев Конституция байрами муносабати билан 2020 йилода йуллаган табригида 2022 йилда янги комус кабул килинишини айтган эдилар, янги комусда куйидагилар асосий мезон булади, деб, белгилаб берган эдилар:

• илгари амал килиб келинган «давлат - жамият - инсон» тамойили «инсон - жамият - давлат» деб узгартирилади;

• иктисодий ислохотлар жараёнида инсон манфаатларини таъминлаш бош мезон булади;

• «Жамият - ислохотлар ташаббускори» деган эзгу гоя доирасида фукаролик жамияти институтларининг урни ва макоми мустахкамланади;

• оила институтини ривожлантириш, эзгу инсоний кадриятларни келгуси авлодларга безавол етказиш, миллатлараро тотувликни янада мустахкамлаш буйича конституциявий асосларни белгиланади;

• ёшларнинг хукук ва манфаатларини тула таъминлаш максадида ёшлар сохасидаги давлат сиёсати, уларни хар томонлама куллаб -кувватлаш масаласи, хукук ва бурчлари уз аксини топади;

• «Янги Узбекистон - ижтимоий давлат» деган тамойил конституциявий коида сифатида мухрланади;

• инсон хукукларини химоя килиш буйича амалдаги тизимнинг самарасини ошириш максадида болалар мехнатига

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

йул куймаслик, ногиронлар, кекса авлод вакилларининг хукукларини ишончли химоя килиш масалалари акс этади;

• табиатдаги глобал узгаришларни хисобга олиб, экологияга оид махсус боблар киритилади;

• Учинчи Ренессанснинг турт узвий халкаси булмиш богча, мактаб, олий таълим ва илм-фан сохаларини ривожлантириш масалалари мустахкамланади.

Асрлар давомида шаклланган маънавий-ахлокий кадриятлар ва инсоннинг табиий хукуклари цивилизация жараёнлари натижасида Конституция шаклига келганини курамиз.

Конституция башарият хаётида илк бор инсоннинг озод ва эркин яшаш, мулкка эга булиш, таълим олиш, мехнат килиш, сайлаш ва сайланиш каби хукукларини, суз хамда эътикод эркинликларини олий кадрият даражасига кутарди.

Давлатимиз ва хукукимиз тарихида биринчи марта 1992 йилда кабул килинган конституциямиз (1978 йилги Конституция кейинчалик узгартишлари билан мустакил Узбекистон эълон килинганидан ва СССР парчаланганидан кейин хам - 1992 йил 8 декабргача, яъни Республика Олий Кенгашининг 12-чакирик 11-сессиясида мустакил Узбекистон Конституцияси кабул килингунча амалда булди) 1992 йилнинг 9 декабридан амал килиб келмокда.

1990 йилда биринчи конституция лойихасини тайёрлаш учун 64 нафар аъзодан иборат конституциявий комиссия тузган ва унга биринчи президентимиз Ислом Каримов рахбарлик килган эдилар. Фанлар академиясининг Фалсафа ва хукук институти, Сиёсатшунослик ва бошкарув институти хамда Президент девонининг юридик булими конституция концепциясининг учта вариантини ишлаб чиккан. Президент аппарата томонидан таклиф килинган концепция асосида Конституция лойихаси ишлаб чикилиб, 1992 йил сентябрь ва ноябрь ойларида умумхалк мухокамаси учун эълон килинди ва мамлакатнинг амалдаги Асосий хужжатига асос булди.

Совет давридаги конституциялардан фаркли равишда, мустакил Узбекистон Конституциясида хокимиятнинг конун чикарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятларига булиниши тамойили мустахкамлаб куйилди (11-модда). Худудий сайлов округлари буйича куппартиявийлик асосида беш йил муддатга сайландиган 150 нафар депутатдан иборат бир палатали Олий Мажлис мамлакатда конун чикарувчи хокимиятни амалга оширувчи олий давлат вакиллик органи булди. Конституция лойихаси мухокамаси чогида икки палатали парламент яратиш таклифи

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

х,ам билдирилган, бирок бу таклифлар «бундай анъана йуклиги» туфайли рад этилган эди.

Беш йил муддатга сайланадиган ва бир вактнинг узида Вазирлар Махкамасининг раиси булган мамлакат президенти давлат ва ижро этувчи хокимият рахбари деб эълон килинди. Айрим сиёсий тахлилчиларнинг фикрича, конституциянинг биринчи тахририда кабул килинган бошкарув шаклини «президент жуда кенг ваколатларга эга, парламентнинг назорат функциялари кам булган президент-парламент республикаси» сифатида тавсифлаш мумкин.

Махаллий хокимият вакиллик органлари - хокимлар бошчилик киладиган халк депутатлари кенгашлари тузилди. Суд хокимияти конун чикарувчи ва ижро этувчи хокимиятлар, сиёсий партиялар ва бошка жамоат бирлашмаларидан мустакил деб эълон килинди.

2003 йилда конституцияга жиддий узгартиришлар киритилди: бир палатали Олий Мажлис ^онунчилик палатаси ва Сенатдан иборат икки палаталига айлантирилди, президентлик муддати етти йилга узайтирилди. Президент хам давлат, хам ижроия хокимияти рахбари булиб колди, бирок у энди Вазирлар Махкамаси раиси эмас эди. Парламент ролини кучайтирувчи бу ва ундан кейинги узгаришлар, хукук фанлари доктори Мирафзал Миракуловнинг фикрича, мамлакатни президентлик ва парламент республикаси белгиларига эга аралаш республика сифатида таснифлаш имконини беради.

Яна бир узгариш - президентлик сайловларини президентлик муддати тугайдиган йил декабрь ойининг учинчи ун кунлигининг биринчи якшанбасида утказиш коидаси - хукукий карама-каршиликка олиб келди, дейилади ЕХХ,Т/ДИИХрнинг 2007 йилдаги сайловларни кузатиш буйича чекланган кузатувчи миссияси хисоботида: президент сайлови 2007 йил 23 декабрда булиб утди, вахоланки, унинг ваколатлари муддати уша йил январь ойида тугаган эди.

2007 йилда Конституцияга навбатдаги узгартиришлар киритилди: президент ижро хокимияти рахбари булишни тухтатди. Эндиликда у «давлат бошлигидир ва давлат органларининг келишилган холда фаолият юритиши хамда хамкорлигини таъминлайди».

2011 йилда киритилган узгартиришлар бош вазирни тайинлаш ва унга ишончсизлик вотумини билдириш тартибига тегишли эди. Бундан тапщари, амалдаги президент

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

уз вазифаларини бажара олмайдиган холларда унинг вазифа ва ваколатлари вактинча Сенат раисининг зиммасига юклатилиши тугрисидаги норма жорий килинди - аввалги тахрирда бундай холларда Олий Мажлис депутатлардан (сенаторлардан) бирини мазкур вазифани бажарувчи этиб танлаши керак эди. Шунингдек, алохида тузатиш билан етти йиллик урнига беш йиллик президентлик ваколати муддати кайтарилди.

2014 йилда асосан Президент, Вазирлар Махкамаси, хокимлар ва Марказий сайлов комиссияси фаолиятига тааллукли узгаришлар киритилди.

2017 йилда Конституцияга уч марта: март, май ва август ойларида махаллий кенгашлар, Конституциявий суд ва Олий судлар фаолияти билан боглик узгартиришлар киритилди.

Охирги узгаришлар 2019 йил август ва 2021 йил февраль ойларида киритилган.

Президент Шавкат Мирзиёев 2020 йилда Конституция куни муносабати билан йуллаган байрам табригида [А1] Конституция ва конунларни такомиллаштириш, хаётимизнинг барча жабхаларини либераллаштириш зарурлигини таъкидлади. 2021 йил ноябрь ойида булиб утган инаугурация маросимидаги нуткида хам президент жахон тажрибасини урганиш асосида мамлакатимизнинг бугунги ва кейинги тараккиётини белгилаб берувчи Асосий конунни такомиллаштириш зарурлигини таъкидлади.

Давлатимиз рахбари жорий йилнинг 20 июн куни Конституциявий комиссия аъзолари билан учрашганида асосий конунга катор нормаларни киритиш буйича таклифларни илгари сурдилар:

Фуцароларнингхукуц ва эркинликлари йуналишида:

• Узбекистон фукароси мамлакат буйлаб эркин харакатланиш, турар ёки яшаш жойини эркин танлаш хукукига эга (прописка чекловлари кайтиб хеч качон тикланмайди);

• хар бир фукарога мамлакатдан тусикларсиз чикиш ва кайтиш хукуки кафолатланади;

• шахсий хаёт дахлсизлиги кафолатланади;

• мажбурий мехнат ва болалар мехнатига йул куйилмайди;

• хар бир шахс кулай мехнат шароитида ишлаш, мехнати учун муносиб хак олиш хукукига эга;

• мехнатга хак тулашнинг энг кам микдори инсоннинг узи ва оиласи хаёт кечириши учун етарли микдорда булиши

керак.

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

Тадбиркорлик ва ерга оид масалалар :

• Хусусийлаштириш натижалари кайта куриб чикилмайди ва бекор килинмайди;

• давлат товарлар, хизматлар, ишчи кучи ва молиявий маблаглар эркин харакатланиши, ички ва халкаро савдо ривожланиши учун барча шароитларни яратиши керак;

• тадбиркорлар конунчиликда такикланмаган хар кандай фаолиятни амалга оширишга, чекланмаган микдорда даромад олишга хакли;

• давлат хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай ишбилармонлик ва инвестициявий мухит хамда шароитларни таъминлаши, эркин ва халол ракобатни химоя килиши, иктисодий фаолиятда монополлаштиришга йул куйилмаслигини кафолатлаши лозим;

• ер хусусий мулк булиши мумкин; кишлок хужалиги ерлари ва урмон фонди давлат тасарруфида колади хамда тадбиркорлик субъектларига ижара шартномаси асосида берилади.

Суд-хукуц сохасида:

• "Миранда коидаси": шахсни ушлаш чогида унинг хукуклари ва нима сабабдан ушлангани содда тилда тушунтириш бериш шарт;

• "Хабеас корпус" институти: шахс суднинг карорига кадар купи билан 48 соатдан ортик ушлаб турилиши мумкин эмас;

• улим жазоси такикланади;

• шахснинг судланганлиги ва ундан келиб чикадиган хукукий окибатлар унинг кариндошлари хукукларини чеклашга асос булиши мумкин эмас;

• махбусларга нисбатан инсоний муносабат ва уларнинг кадр -киммати таъминланиши шарт;

• маъмурий, фукаролик, иктисодий, жиноий жавобгарлик ва бошка йуналишдаги ишларни куриб чикишда инсонга нисбатан кулланиладиган хукукий таъсир чоралари - конуний максадга эришиш учун етарли булиши хамда шахсга имкон кадар енгиллик яратиши керак;

• суднинг карорисиз хеч ким уй-жойидан махрум килинмаслиги керак; иморат бузилишга тушганда бузишдан олдин унинг кийматига мос компенсация туланиши шарт;

• уй-жойга ёки шахснинг бошка мол-мулкига унинг рухсатисиз кириш, уларни куздан кечириш ва тинтув утказишга факат конунда белгиланган холат ва тартибда йул куйилади.

Давлат бошцаруви:

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

• 100 минг кишидан кам булмаган микдордаги фукаролар гурухига уз конунчилик таклифларини Олий Мажлис ^онунчилик палатасига киритиш хукуки берилади;

• хокимлар ва махаллий кенгашлар ваколати ажратилади;

• давлат органлари очик, шаффоф, хисобдор, ихчам ва тежамкор булиши керак;

• Коррупцияга карши курашиш агентлиги рахбарини тайинлаш буйича президент фармони Сенат томонидан тасдикланади;

• Хисоб палатаси раисини лавозимга тайинлаш ва озод килиш ваколати президентдан Сенатга утказилади;

• махаллалар давлат хокимияти органлари тизимига кирмайди, жойлардаги махаллий ахамиятга молик масалаларни мустакил хал этиш ваколатига эга.

Ташки сиёсат:

• Узбекистон барча давлатлар, энг аввало узининг якин кушнилари билан тинчликпарвар ва дустона сиёсат юритади;

• Узбекистоннинг ташки сиёсати инсон хукуклари ва эркинликларини хурмат килиш, давлатларнинг худудий яхлитлиги принцип ва нормаларига асосланади;

• давлат чет элда яшаётган ва ишлаётган Узбекистон фукаролари хамда ватандошлар билан мунтазам алокаларни саклаб колиши ва ривожлантириши лозим.

Оила институти:

• Оила аёл ва эркакнинг (амалдаги Конституцияда "томонларнинг" дейилган) ихтиёрий розилиги ва тенг хукуклилиги асосида шаклланади;

• хомиладорлиги ёки ёш боласи борлиги сабабли аёлларни ишга кабул килишни рад этиш, ишдан бушатиш ва уларнинг иш хакини камайтириш такикланади;

• куп болали оилаларга имтиёз ва ижтимоий кафолатлар берилади;

• ота-оналар уз фарзандлари вояга етгунига кадар уларнинг тарбияси, таълим олиши, соглиги, тулаконли ва баркамол ривожланиши тугрисида гамхурлик килиш хукукига эга ва бунга мажбурдир;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• давлат жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириши лозим;

• давлат ёшларни маънавий ва ахлокий етук инсонлар этиб тарбиялаш учун шароит яратиши лозим.

Таълим, тиббиёт, экология:

December 1

12

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O 'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

• Педагог ходимларнинг касбий фаолиятига аралашиш, уларнинг хизмат мажбуриятларини бажаришига тускинлик килишга йул куйилмайди;

• давлат мактабгача таълим, мактаб ва олий таълим тизимини, турли мулк шаклидаги, жумладан, хусусий таълим муассасаларини ривожлантириш учун зарур шароитлар яратиб бериши лозим;

• "Х,ар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш хукукига эга" деган умумий норма кенгайтирилади;

• экологик-хукукий нормалар кенгайтирилади.

Ногиронлиги булган шахсларнинг хукуцлари:

• Ногиронлиги булган шахсларни хар кандай ажратиб куйиш, уларнинг хукукларини чеклаш, объектлар ва хизматлардан фойдаланиши учун шарт -шароитлар яратишдан бош тортиш такикланади;

• давлат уларнинг хукук ва эркинликлари таъминлаш учун шароит яратади;

• алохида эътиборга мухтож болалар учун инклюзив таълим ташкил этилади.

Шунингдек, президент Конституцияга камбагалликни кискартириш ва ижтимоий химоя буйича катор нормалар киритишни хам илгари сурди.

Хулоса килиб шуни айтишим керакки, мамлакатимизнинг амалдаги Конституцияси мустакиллик йилларида эришилган барча ютукларнинг мустахкам хукукий пойдевори булиб келмокда. Шу билан бирга, хаёт хам, халкимизнинг дунёкараши хам узгармокда.

Фикримизни, юртбошимизнинг "Янгиланган Конституция мамлакатимизнинг узок муддатли тараккиёт стратегиялари, умуман, юртимиз ва халкимизнинг эртанги фаровон хаёти учун мустахкам хукукий асос хамда ишончли кафолат яратиши лозим. Бир суз билан айтганда, "Инсон кадри учун" гоясини хамда хозирги ислохотларимизнинг бош тамойили булган "Инсон -жамият - давлат" деган ёндашувни Конституциямизнинг мазмунига чукур сингдириб, амалий хаётимизда бош кадриятга айлантиришимиз зарур. Яъни, инсоннинг кадр-киммати, шаъни ва гурури бундан буён барча сохаларда биринчи уринда туриши керак" деган сузлари билан якунламокчиман.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.