Научная статья на тему 'КОНСТИТУЦИЯВИЙ ЎЗГАРИШЛАР ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ПОЙДЕВОРИ'

КОНСТИТУЦИЯВИЙ ЎЗГАРИШЛАР ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ПОЙДЕВОРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

291
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОНСТИТУЦИЯВИЙ ЎЗГАРИШЛАР ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ИСЛОҲОТЛАРНИНГ ҲУҚУҚИЙ ПОЙДЕВОРИ»

КОНСТИТУЦИЯВИЙ УЗГАРИШЛАР УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ИСЛОХОТЛАРНИНГ ХУКУКИЙ ПОЙДЕВОРИ

А. А. Саидов

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети масъул ходими, юридик фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

Узбекистан Республикасида жадал кадамлар билан инсон ва унинг хукукларини кадрлаш, улуглаш ва уларга риоя этилишини мониторинг килиниши борасида эътиборга лойик ишлар амалга оширилмокда. Айникса бу гапларнинг исботини фукароларнинг барча йуналишдаги хукук ва имкониятларини мунтазам таъминлаш ишларининг ривожланаётганлиги хамда такомиллашаётганлигида куриш мумкин.

2016 йилда бошланган туб ислохотлар аввало, янги даврнинг энг мухим ва устувор хусусиятларини хисобга олган холда амалга оширилиб, мамлакатимизда давлат ва бошкарув органлари, барча рахбарлар, фукаролар ва фаолларни уз фаолиятини "Инсон - жамият - давлат" ва "Инсон кадри учун" деган эзгу тамойиллар асосида олиб боришни такозо этмокда.

Давлатимиз рахбари бошчилигида хамма куч ва имкониятлар адолатли жамият ва ижтимоий давлат куриш, хозирги ва келгуси авлодларнинг фаровон турмушини таъминлашга каратилганлиги эътиборга лойик.

Утган йиллар мобайнида мамлакатимизда инсон хукуклари устуворлигини таъминлашга каратилган сайи харакатлар, бу сохадаги муаммоларни илм-фан хамда илмий фаолият ва таълимнинг ривожи, интеграцияси учун ташкилий-хукукий асослар яратилганлигини хам алохида айтиб утиш жоиз.

Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, хар бир жамият ва давлат мустакилликка эришиб, уз тараккиёт йулини танлар экан, халк фаровонлигини таъминлашга хизмат киладиган энг мухим максад ва вазифаларини узининг Конституцияси - Асосий конунида мустахкамлаб олади. Бинобарин, уз халкининг хохиш-иродаси, дили ва тилидаги эзгу ниятларига хамоханг Конституцияга эга булган мамлакат узи белгилаган юксак марралардан хеч качон огишмасдан, доимо олдинга караб боради.

Буни хорижий мамлакатларнинг давлатчилиги ва хукукий тимзимларини ривожланишида куп кузатганмиз.

December 1

52

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

Хакикатдан хам, хозир дунёда конституцияга узгартириш киритмаган бирорта давлат колмади. Сунгги йилларда 100 дан ортик давлатда конституциявий ислохотлар булди. Факатгина XXI асрда 57 та давлатда конституция кабул килинди. Хрзир дунёда бирорта давлат колмадики, унга узгартириш киритилмаган булса. Масалан, АКТТТда хам Конституция матнига 27 та узгартириш киритилган.

Хакикатдан хам халкаро хамжамиятда давлатларнинг сони талайгина, улар бир-бирига умуман ухшамайди, хар бир давлатда узининг ички хусусиятларидан келиб чикиб, инсон хукукларига оид муайян конунчилик тизими шаклланган. Бу конунчиликнинг негизини, авваламбор, конституциялар, конунлар хамда конуности хужжатлари ташкил этади.

Барча конституцияларда инсон ва фукароларнинг хукуклари ва эркинликларига карашли булган махсус булим, боблар ажратилган. Фукароларнинг конституциявий хукук ва эркинликлари эса жорий конунчиликда уз аксини топган.

Мамлакатимизда давом этаётган конституциявий ислохотларда бундан буён давлат сиёсатининг диккат марказида инсон, унинг хукук ва манфаатлари, шаъни ва кадр-киммати булиши назарда тутилган. Шу билан бирга, Конституцияни давлатчилик тараккиётининг бугунги тенденциялари ва дунёдаги сиёсий вазиятдан келиб чиккан холда уйгунлаштириш зарурати пайдо булган.

Хабарингиз бор, конституциявий ислохотлар уч боскичда амалга оширилиши режалаштирилган эди:

биринчи боскичда асосий конунга узгартиш ва кушимчалар киритиш устида иш олиб бориш, таклиф ва мулохазаларни урганиш, сунг конституциявий конун лойихасини ишлаб чикиш ва Олий Мажлис ^онунчилик палатасига такдим этиш.

Иккинчи боскич - конун лойихасини умумхалк мухокамасига куйиш.

Учинчи боскич - референдум утказиш.

Энг асосийси, таклиф этилаётган конституциявий конун лойихасида Конституциянинг 60 дан ортик моддаларига 170 дан ортик узгартиш ва кушимчалар киритиш назарда тутилган.

Якин тарихга назар ташласак, мухтарам Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев Конституция байрами муносабати билан 2020 йилда йуллаган табригида янги комус кабул

December 1

килинишини айтган эдилар, янги комусда куйидагилар асосий мезон булади, деб, белгилаб берган эдилар:

илгари амал килиб келинган «давлат - жамият - инсон» тамойили «инсон - жамият - давлат» деб узгартирилади;

• иктисодий ислохотлар жараёнида инсон манфаатларини таъминлаш бош мезон булади;

• «Жамият - ислохотлар ташаббускори» деган эзгу гоя доирасида фукаролик жамияти институтларининг урни ва макоми мустахкамланади;

• оила институтини ривожлантириш, эзгу инсоний кадриятларни келгуси авлодларга безавол етказиш, миллатлараро тотувликни янада мустахкамлаш буйича конституциявий асосларни белгиланади;

• ёшларнинг хукук ва манфаатларини тула таъминлаш максадида ёшлар сохасидаги давлат сиёсати, уларни хар томонлама куллаб-кувватлаш масаласи, хукук ва бурчлари уз аксини топади;

• «Янги Узбекистон - ижтимоий давлат» деган тамойил конституциявий коида сифатида мухрланади;

• инсон хукукларини химоя килиш буйича амалдаги тизимнинг самарасини ошириш максадида болалар мехнатига йул куймаслик, ногиронлар, кекса авлод вакилларининг хукукларини ишончли химоя килиш масалалари акс этади;

• табиатдаги глобал узгаришларни хисобга олиб, экологияга оид махсус боблар киритилади;

• Учинчи Ренессанснинг турт узвий халкаси булмиш богча, мактаб, олий таълим ва илм-фан сохаларини ривожлантириш масалалари мустахкамланади.

Асрлар давомида шаклланган маънавий-ахлокий кадриятлар ва инсоннинг табиий хукуклари цивилизация жараёнлари натижасида Конституция шаклига келганини курамиз.

Конституция башарият хаётида илк бор инсоннинг озод ва эркин яшаш, мулкка эга булиш, таълим олиш, мехнат килиш, сайлаш ва сайланиш каби хукукларини, суз хамда эътикод эркинликларини олий кадрият даражасига кутарди. Ушбу узгаришлар асосида, сунгги йилларда (айникса, 2016 йилдан кейин) мамлакатимизда шакллантирилаётган янги сиёсий ва хукукий мухит шароитида махкумлар хукукларини таъминлаш, уларни кенгайтириш, ушбу хукук хамда эркинликларни химоя килишга каратилган бир катор ташкилий-хукукий чоралар амалга оширилмокда.

Хусусан, Узбекистон Республикасининг амалдаги

December 1

конунчилилига Европа, Америка ва Осиё мамлакатларининг тажрибаси урганилиши асосида узгартиришлар ва тулдиришлар киритилиши тулик таъминланиб, барча махкумларга иложи борича купрок, вояга етмаган махкумларга эса ота-онаси ва уларнинг урнини босувчи шахслар билан учрашувлар чекланмаган микдорда берилиши, махкума аёлларга вояга етмаган болалари билан бир йил ичида турт марта, муддати беш суткагача булган узок муддатли учрашув, манзил-колонияда сакланаётганларга эса, ишдан буш вактда муассаса худудидан ташкарида яшаш имконияти билан узок муддатли учрашувлар чекланмаган микдорда берилиши, махкума аёлларнинг вояга етмаган болалари билан учрашувлари белгиланган учрашувларга кушиб хисобланмаслиги белгиланди.

Давлатимиз рахбари жорий йилда Конституциявий комиссия аъзолари билан учрашганида асосий конунга катор нормаларни киритиш буйича куйидаги таклифларни илгари сурганлари хам юкоридаги фикрларимизни тасдиклайди:

Фуцароларнинг хукуц ва эркинликлари йуналишида:

• Узбекистон фукароси мамлакат буйлаб эркин харакатланиш, турар ёки яшаш жойини эркин танлаш хукукига эга (прописка чекловлари кайтиб хеч качон тикланмайди);

• хар бир фукарога мамлакатдан тусикларсиз чикиш ва кайтиш хукуки кафолатланади;

• шахсий хаёт дахлсизлиги кафолатланади;

• мажбурий мехнат ва болалар мехнатига йул куйилмайди;

• хар бир шахс кулай мехнат шароитида ишлаш, мехнати учун муносиб хак олиш хукукига эга;

• мехнатга хак тулашнинг энг кам микдори инсоннинг узи ва оиласи хаёт кечириши учун етарли микдорда булиши керак.

Тадбиркорлик ва ерга оид масалалар:

• Хусусийлаштириш натижалари кайта куриб чикилмайди ва бекор килинмайди;

• давлат товарлар, хизматлар, ишчи кучи ва молиявий маблаглар эркин харакатланиши, ички ва халкаро савдо ривожланиши учун барча шароитларни яратиши керак;

• тадбиркорлар конунчиликда такикланмаган хар кандай фаолиятни амалга оширишга, чекланмаган микдорда даромад олишга хакли;

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

• давлат хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай ишбилармонлик ва инвестициявий мухит хамда шароитларни таъминлаши, эркин ва халол ракобатни химоя килиши, иктисодий фаолиятда монополлаштиришга йул куйилмаслигини кафолатлаши лозим;

• ер хусусий мулк булиши мумкин; кишлок хужалиги ерлари ва урмон фонди давлат тасарруфида колади хамда тадбиркорлик субъектларига ижара шартномаси асосида берилади.

Суд-хукуц сохасида:

• "Миранда коидаси": шахсни ушлаш чогида унинг хукуклари ва нима сабабдан ушлангани содда тилда тушунтириш бериш шарт;

• "Хабеас корпус" институти: шахс суднинг карорига кадар купи билан 48 соатдан ортик ушлаб турилиши мумкин эмас;

• улим жазоси такикланади;

• шахснинг судланганлиги ва ундан келиб чикадиган хукукий окибатлар унинг кариндошлари хукукларини чеклашга асос булиши мумкин эмас;

• махбусларга нисбатан инсоний муносабат ва уларнинг кадр-киммати таъминланиши шарт;

• маъмурий, фукаролик, иктисодий, жиноий жавобгарлик ва бошка йуналишдаги ишларни куриб чикишда инсонга нисбатан кулланиладиган хукукий таъсир чоралари - конуний максадга эришиш учун етарли булиши хамда шахсга имкон кадар енгиллик яратиши керак;

• суднинг карорисиз хеч ким уй-жойидан махрум килинмаслиги керак; иморат бузилишга тушганда бузишдан олдин унинг кийматига мос компенсация туланиши шарт;

• уй-жойга ёки шахснинг бошка мол-мулкига унинг рухсатисиз кириш, уларни куздан кечириш ва тинтув утказишга факат конунда белгиланган холат ва тартибда йул куйилади.

Давлат бошцаруви:

• 100 минг кишидан кам булмаган микдордаги фукаролар гурухига уз конунчилик таклифларини Олий Мажлис ^онунчилик палатасига киритиш хукуки берилади;

• хокимлар ва махаллий кенгашлар ваколати ажратилади;

• давлат органлари очик, шаффоф, хисобдор, ихчам ва тежамкор булиши керак;

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

• Коррупцияга карши курашиш агентлиги рахбарини тайинлаш буйича президент фармони Сенат томонидан тасдикданади;

• Х,исоб палатаси раисини лавозимга тайинлаш ва озод килиш ваколати президентдан Сенатга утказилади;

• махаллалар давлат хокимияти органлари тизимига кирмайди, жойлардаги махаллий ахамиятга молик масалаларни мустакил хал этиш ваколатига эга.

Ташки сиёсат:

• Узбекистон барча давлатлар, энг аввало узининг якин кушнилари билан тинчликпарвар ва дустона сиёсат юритади;

• Узбекистоннинг ташки сиёсати инсон хукуклари ва эркинликларини хурмат килиш, давлатларнинг худудий яхлитлиги принцип ва нормаларига асосланади;

• давлат чет элда яшаётган ва ишлаётган Узбекистон фукаролари хамда ватандошлар билан мунтазам алокаларни саклаб колиши ва ривожлантириши лозим.

Оила институти:

• Оила аёл ва эркакнинг (амалдаги Конституцияда "томонларнинг" дейилган) ихтиёрий розилиги ва тенг хукуклилиги асосида шаклланади;

• хомиладорлиги ёки ёш боласи борлиги сабабли аёлларни ишга кабул килишни рад этиш, ишдан бушатиш ва уларнинг иш хакини камайтириш такикланади;

• куп болали оилаларга имтиёз ва ижтимоий кафолатлар берилади;

• ота-оналар уз фарзандлари вояга етгунига кадар уларнинг тарбияси, таълим олиши, соглиги, тулаконли ва баркамол ривожланиши тугрисида гамхурлик килиш хукукига эга ва бунга мажбурдир;

• давлат жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириши лозим;

• давлат ёшларни маънавий ва ахлокий етук инсонлар этиб тарбиялаш учун шароит яратиши лозим.

Таълим, тиббиёт, экология:

• Педагог ходимларнинг касбий фаолиятига аралашиш, уларнинг хизмат мажбуриятларини бажаришига тускинлик килишга йул куйилмайди;

• давлат мактабгача таълим, мактаб ва олий таълим тизимини, турли мулк шаклидаги, жумладан, хусусий таълим муассасаларини ривожлантириш учун зарур шароитлар яратиб бериши лозим;

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

• "Х,ар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш хукукига эга" деган умумий норма кенгайтирилади;

• экологик-хукукий нормалар кенгайтирилади.

Ногиронлиги булган шахсларнинг хукукдари:

• Ногиронлиги булган шахсларни хар кандай ажратиб куйиш, уларнинг хукукларини чеклаш, объектлар ва хизматлардан фойдаланиши учун шарт-шароитлар яратишдан бош тортиш такикланади;

• давлат уларнинг хукук ва эркинликлари таъминлаш учун шароит яратади;

• алохида эътиборга мухтож болалар учун инклюзив таълим ташкил этилади.

Шунингдек, президент Конституцияга камбагалликни кискартириш ва ижтимоий химоя буйича катор нормалар киритишни хам илгари сурди.

Хулоса килиб шуни айтиш лозимки, киритилаётган узгаришлар амалдаги конунчиликда махкумларнинг хукук ва эркинликларни таъминлаш тизимида мавжуд булган вазият борасида айрим номутаносиблик хамда тушунмовчиликлар мавжудлиги борасида айрим мубосохавий (дискуссиявий) холатларни олдини олади хамда халкаро ва миллий конунчиликнинг узаро мутаносиблиги, махкумларга тегишли хукук ва эркинликларни тулик таъминланиши, махкумларнинг ижтимоий химояга булган хукуклардан фойдаланишлари механизмларини таъминлаш масалаларига ойдинлик киритади.

December 1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.