Научная статья на тему 'МАМЛАКАТИМИЗДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР: ВОҚЕЛИК ВА ИСТИҚБОЛЛАР'

МАМЛАКАТИМИЗДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР: ВОҚЕЛИК ВА ИСТИҚБОЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Право»

117
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАМЛАКАТИМИЗДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОҲОТЛАР ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР: ВОҚЕЛИК ВА ИСТИҚБОЛЛАР»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

МАМЛАКАТИМИЗДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН КОНСТИТУЦИЯВИЙ ИСЛОХОТЛАР ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР: ВОЦЕЛИК ВА ИСТЩБОЛЛАР

Миродилжон Хомуджонович Баратов

Узбекистон Фанлар академияси Давлат ва хукук институти булим бошлиги,

юридик фанлар доктори, профессор

Шубхасиз, барча демократик давлатларда булгани каби мамлакатимизда хам Асосий конун сифатида Конституциянинг давлат ва жамият ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маънавий хаётидаги урни бекиёсдир. Зеро, Конститутуция Асосий конун; мамлакатда олий юридик кучга эга булган

Конституциянинг Мукаддимасида кайд этилганидек, "Узбекистон халки: инсон хукукларига ва давлат суверенитети гояларига содиклигини тантанали равишда эълон килиб,

хозирги ва келажак авлодлар олдидаги юксак масъулиятини англаган холда,

узбек давлатчилиги ривожининг тарихий тажрибасига таяниб, демократия ва ижтимоий адолатга садокатини намоён килиб, халкаро хукукнинг умум эътироф этилган коидалари устунлигини тан олган холда,

республика фукароларининг муносиб хаёт кечиришларини таъминлашга интилиб,

инсонпарвар демократик хукукий давлат барпо этишни кузлаб, фукаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш максадида, узининг мухтор вакиллари сиймосида Узбекистон Республикасининг мазкур Конституциясини кабул килади" Бу шунчаки иддао эмас, шунчаки образли сузлар эмас. Бу - узига хос йул харита. Бу - Узбекистон халкининг максад-муддаоси. Бу - бутун жамият аъзолари карашларининг жамулжами.

Узбекистонда давлат деб аталмиш ижтимоий-сиёсий тузилма халк иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат килади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фукаролар олдида масъулдирлар. Мамлакатимизда халк давлат хокимиятининг бирдан бир манбаидир. Яъники, бирон-бир гурух, катлам ёкида айрим шахслар эмас, халкнинг эрки-иродаси доминантдир! Узбекистон халкини миллатидан катъи назар, Узбекистон Республикасининг фукаролари

December 1

24

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

ташкил этади (мамлакатимизда истикомат килаётган 35 978 308 нафар фукаро (30.11.2022 йил, 19:25 гача булган холатига)[1] 136 миллат ва элатга мансуб. Киёслаш учун: ХХРда 1,5 млрд.дан ортик нуфус 56 миллат ва элатга мансуб). Узбекистан Республикаси уз худудида хам, унинг ташкарисида хам уз фукароларини хукукий химоя килиш ва уларга хомийлик курсатишни кафолатлайди. Мамлакатимизда сунгги пайтларда амалга оширилган "Мехр" операциялари Конституциямиз нормалари хаётийлигининг, инсон кадрини улуглаш, эркин ва фаровон хаётимизнинг кафолатидир. Бу юрт - тинчлик юртидир! Бу юрт - фукароларининг муносиб хаёт кечиришларини таъминлашга хизмат килаётган юртдир!

Утган йиллар мобайнида Асосий конунимиз хусусида куп ва хуп гапирилди. Шаклан ва мазмунан бир талай узгартиш ва кушимчалар киритилди. Бирок айни дам реал вакт режимидаги вокеликнинг узи Конституицянинг истикболлари хусусида айрим мулохазалар килишга ундамокда. Бугун Янги Узбекистонда олиб борилаётган кенг куламли конституциявий ислохотларнинг асл максади - халк иродаси, орзу-умидларини руёбга чикариш, хукук ва эркинликларини таъминлаш ва пировардида, инсон кадрини улуглаш, унинг огирини енгил килиш, хаётини яхшилаш, ижтимоий адолат тамойилини хаётга татбик этишдан иборатлиги англаб етилган хакикатдир.

Кайд этиш лозимки, конституциявий ислохотнинг асосий ташаббускори -мамлакатимиз фукароларидир. Бирок унинг бош гоявий илхомлантирувчиси, шубхасиз, Узбекистон Президенти Ш.М.Мирзиёевдир. Зеро, у сунгги йилларда юртимизда амалга оширилган кенг куламли, тизимли ва шиддатли ислохотларга таянади ва уларнинг узига хос натижаси, демократик индикаторларидан бири хисобланади. "Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси" номли фундаментал китобда халкимиз иродаси, орзу-умидлари ва хохиш-иродасини инобатга олиб, конституциявий ислохотнинг устувор йуналишлари курсатиб берилган. Зеро, мамлакатимизда барча сохаларда амалга оширилаётган кенг камровли ва шиддатли демократик ислохотларни узаро боглаб, жипслаштириб турувчи узагини - айнан "Инсон кадри учун" гояси, хар кандай шахснинг хаёти, эркинлиги, шаъни ва кадр-киммати, бошка дахлсиз хукукларини жойига куйиш, улуглаш гояси ташкил этади.

Баайни Конституциявий ислохотлар фонида унинг айрим нормалари борасида баъзи мулохазаларни билдирсак.

Биринчидан, Конституциянинг 41-моддаси буйича.

Амалдаги тахрир куйидагича:

December 1

Tashkent State Transport University

The Constitution of the Republic of Uzbekistan

is the Glorification of Human Dignity, the

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va

"41-модда.

Х,ар ким билим олиш хукукига эга.

Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади.

Мактаб ишлари давлат назоратидадир".

Ушбу нормага туртинчи ва бешинчи кисмлар сифатида куйидаги жумлаларни киритиш таклиф этилмокда:

"Узбекистонда мулкчилик шаклидан цатъий назар, таълимнинг барча босцич ва шаклларида уцитувчи шахси дахлсиздир ва у цонун билан цурицланади.

Таълим олувчиларнинг билимини тузри ва холис бауолашда уцитувчига таъсир курсатишга йул цуйилмайди".

Асосий конунда бир неча уринларда "дахлсиз" тушунчаси келади: баъзан - объектларга, баъзан - субъектларга. Фикримизча, бизнинг макон ва замонда ушбу суз замирида ётган маъно-мохиятни изохлашга хожат йук. Чунончи, "...Узбекистоннинг давлат чегараси ва худуди дахлсиз ва булинмасдир" (3-модда), "...инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади..." (13-м.), "...чегараларнинг дахлсизлиги..." (17-м.), "...фукароларнинг Конституция ва конунларда мустахкамлаб куйилган хукук ва эркинликлари дахлсиздир..." (19-м.), "...шахсий дахлсизлик..." (25-м.), "...турар жойи дахлсизлиги..." (27-м.), "...хусусий мулк бошка мулк шакллари каби дахлсиз..." (53-м.), "..Донунчилик палатаси депутатининг дахлсизлик хукуки..." (79-м.), "Олий Мажлис Сенати аъзосининг дахлсизлик хукуки..." (80-м.), "..Донунчилик палатаси депутати ва Сенати аъзоси дахлсизлик хукуки..." (88-м.), "...Президентнинг шахси дахлсиздир..." (91-м.), "...Конституциявий суд судьялари дахлсизлик хукукидан фойдаланадилар..." (108-м.), "...Судьяларнинг дахлсизлиги конун билан кафолатланади..." (112-м.).

Назаримизда, миллат ва юрт келажагини тарбияловчилар, бола етакловчилар катлами - укитувчининг макомини белгилашнинг мавриди келди. Учинчи Ренессансни курмокни ният килган давлат ва жамият ушбу ижтимоий катламнинг хам макомини жойига куя олади.

Иккинчидан, Конституциянинг 55-моддаси буйича.

Амалдаги тахрир куйидагича:

"55-модда.

Ер, ер ости бойликлари, сув, усимлик ва хайвонот дунёси хамда бошка табиий захиралар умуммиллий

December 1

26

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

Guarane^fOrnFimmmmmiimpemmLia^^^^^

бойликдир, улардан окилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофазасидадир"

Таклиф: "Ер ва бошца табиий ресурслар Узбекистон халцининг миллий бойлигидир, улардан оцилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофазасидадир. Ер ва бошца табиий ресурслар хусусий ва давлат мулк шаклларида булиши мумкин ".

Узбекистон Конституциясининг 55-моддасига биноан ер, ер ости бойликлари, сув, усимлик ва хайвонот дунёси хамда бошка табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан окилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухрфазасидадир. Ер кодексининг 16-моддаси кабул килинган 1998 йил 30 апрелдан - 2021 йил 16 августга кадарли тахририда "ер давлат мулки -умуммиллий бойликдир, ундан окилона фойдаланиш зарур, у давлат томонидан мухофаза этилади хамда олди-сотди килинмайди, айирбошланмайди, хадя этилмайди, гаровга куйилмайди, Узбекистон Республикасининг конунларида белгиланган холлар бундан мустасно", деган норма мавжуд эди. Айни шу ернинг узида узок йиллик парадокс сакланиб турди. 2021 йил 16 августдаги УР^-708-сон ^онун билан ушбу норма "Ер умуммиллий бойликдир, ундан окилона фойдаланилиши лозим ва у давлат томонидан мухофаза этилади" шаклига келди.

Дархакикат, давлат мулки объектлари айнан уларнинг миллий бойлик эканлиги билан ифодаланади. Барча макон-у замонларда, хар кандай давлат мулкининг бирламчи ва асосий объекти шу давлатга тегишли худудни ташкил этадиган ер майдони, табиий бойликлар, турли маъданлар ва кимматбахо тошларни казиб олиш билан шугулланадиган конлар, шу давлат худудидан окиб утувчи дарёлар, усимлик ва хайвонот дунёси, бир суз билан айтганда, табиий бойликлар хисобланган.

Конституция ва Ер кодекси ерга нисбатан давлатнинг мутлак мулк хукукини урнатади хамда фукаролар ва юридик шахсларга эса, ерга нисбатан ашёвий хукукларни белгилайди. Ер кодексининг 17-моддасига мувофик, юридик шахслар доимий эгалик килиш, доимий фойдаланиш, муддатли (вактинча) фойдаланиш, ижарага олиш ва мулк хукуки асосида ер участкаларига эга булишлари лозим, жисмоний шахслар эса, мерос килиб колдириладиган умрбод эгалик килиш, доимий фойдаланиш, муддатли (вактинча) фойдаланиш, ижарага олиш ва мулк хукуки асосида ер участкаларига эга булишлари мумкин. Фикримизча, бу уриндаги "мулк хукуки асосида" ибораси

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

фукаролар ва юридик шахслар ерга нисбатан хусусий мулк хукукига эгалар, -деган маънони ифодалайди. Чунки фукаролар ва юридик шахсларнинг "мулк хукуки" хар доим хусусий мулк экани барчага маълум ва уз-узидан бу ерда оддий мантик коидасига таянишнинг узи кифоя.

белгиловчи мезондир. Шу сабабдан ерни давлат мулки шаклида колдириш керакми-йукми? - деган масала бугунги кун тартибидаги гоятда долзарб масаладир. Ривожланган бозор иктисодиёти шароитида эркин ракобат амал киладиган иктисодий муносабатларда ернинг хусусийлаштирилиши мухим урин тутади. Зеро, ерга нисбатан давлатнинг монопол хукукининг сакланиб колиши ер билан боглик муносабатларнинг жадал ривожланишига тускинлик килади. Бу уринда собик Иттифок давридаги ерларга нисбатан давлатнинг мутлак мулк хукуки билан боглик аччик тажрибалар етарлидир.

Тугри, хозирда аксар купчилик бу масалада катъий равишда ер хусусий мулк булиши мумкин эмас, - деб хисоблайди ва уз фикрларини инсонийлик, ахлок ва ижтимоий мухофаза, келажак авлод олдидаги масъулият, ернинг экологик холати хамда унинг бебахо неъмат экани, одамлар мехнатининг махсули эмаслиги билан асослайди.

Вокеалар ривожи шуни курсатмокдаки, бугунги кунда вазият мамлакатимизда утказилаётган ислохотлар баробарида тубдан узгарди. Ерга нисбатан хусусий мулкчиликнинг белгиланиши юкорида айтганимиздек, ривожланган бозор шароитининг зарур шартларидан бири (инвестициявий жозибадорлик воситаси, ерлардан максадга мувофик ва самарали фойдаланиш нуктаи назаридан) сифатида амалга оширилиши мумкин.

Шу муносабат билан ерга нисбатан хусусий мулк хукукининг жорий этилиши Конституциявий ислохотлар фонида секин-асталик билан амалга оширилиши лозим булган жараён, деган хулосага келиш мумкин.

Учинчидан, Конституциянинг 63-моддаси иккинчи кисми буйича.

Амалдаги тахрир куйидагича:

"63-модда.

Оила жамиятнинг асосий бугинидир хамда жамият ва давлат мухофазасида булиш хукукига эга.

Никох томонларнинг ихтиёрий розилиги ва тенг хукуклилигига асосланади".

Бирок ерга нисбатан мулк хукуки бутун Узбекистон иктисодиётини

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

HopMaHum hkkhhhh kucmuhu Kyfiugaru Taxpupga öepum TaKnufo 3TH^agn: "HuKoy эркак ea aëmu^ uxmuëpuû po3ux^u ea mem yy^y^m^^a acocmnadu ".

^aBnar MycTaKunnHrHHHHr yTraH fiunnapu MoöafiHuga Констнтуцнaнннг 63-Moggacu hkkhhhh KucMugaru "Hukox TOMOHnapHHHr HXTHëpHH po3HnnrH Ba TeHr xyKyKgunurura acocnaragu" geraH HopMaga Kafig этнпraн "TOMoHnap" cy3u KyngaH-Kyn 6axc-MyHO3apanapra caöaö 6ynu6 Kengu. ^apxaKuKar, xyKyKHuHr anoxuga TapMOKgapn - ^yKaponuK, MexHar, TagöupKopnuK, ^yKaponuK npo^ccyan Ba HKTHCogHH npo^ccyan xyKyK coxanapuga, KonaBepca, KyHganuK TypMymHMH3ga y3 cy3 этнмoпoгнacнga KynnuKga Kafig этнпгaн maKnga ukku Ba yHgaH opTHK maxcnap Ha3apga TyTunagu. Xyggu myHgafi ëHgomyB, rapnu, ymöy HopMa Кoнcтнтyцнaнннг "Ouna" öoöuga öynca xaM, Typnu TanKUHnapra caöaö 6ynHÖ Kengn.

BaxonaHKH, coxaHu TapTHÖra conyBHH Maxcyc KOHyH - Ouna KogeKCH (2-Mogga)ga 6y xon y3 enHMHHH TonraHgu:

OnnaBHfi MyHOcaöaTnapHH Tapraöra conum эpкaк Ba aënHHHr uxTuëpufi paBHmga HHKOxnaHHÖ Ty3raH htth^oku, эp Ba xoraHHum maxcufi xaMga MynKufi xyKywpu TeHrauru, hhkh ounaBufi MacananapHum y3apo KenumyB fiynu 6unaH xan KHHHHHmH, ounaga öonanap TapSuacu, ynapHHHr ^apoBOH xaëT Kenupumu Ba KaMonoTH xaKHga raMxypnuK KU^um, Boara eTMaraH Ba MexHarra naëKarcro ouna at3onapHHHHr xyKyK Ba MaH^aaraapuHu xHMoa KU^um ycTyBopnuru TaMofiunnapu acocuga aManra omupunagu.

Xynoca myKu, Кoнcтнтyцнaвнн ucnoxoraapHuHr ycTyBop fiyHanumu -gaBnar öomKapyBu opraHnapu ^aonuaraHu "^yKaponapra xu3MaT Ku^umra fiyHanTupum" Ba u^tumouh mepuKnuK TaMofiunnapuHu KeHr fiynra Kyfiumgup. nupoBapguga, "gaBnar - xa^K ynyH" roacu, myHuHrgeK u^tumouh Ba xu3MaT Kypcarumra acocnaHraH gaBnar кoнцeпцнacннн aManra omupumgup.

REFERENCES

1. https://stat.uz/uz/59-foydali-ma-lumotlar/5859-o-zbekiston-aholisi-3.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.