Научная статья на тему 'ХУСУСИЙ МУЛК ҲУҚУҚИНИ ИШОНЧЛИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: ТАКОМИЛ ЙЎЛИДА'

ХУСУСИЙ МУЛК ҲУҚУҚИНИ ИШОНЧЛИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: ТАКОМИЛ ЙЎЛИДА Текст научной статьи по специальности «Право»

243
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХУСУСИЙ МУЛК ҲУҚУҚИНИ ИШОНЧЛИ ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: ТАКОМИЛ ЙЎЛИДА»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

ХУСУСИЙ МУЛК ХУКУЦИНИ ИШОНЧЛИ ХИМОЯ КИЛИШНИНГ КОНСТИТУЦИЯВИЙ-ХУКУКИЙ АСОСЛАРИ: ТАКОМИЛ ЙУЛИДА

Алишер Боротов

Фаргона давлат университети укитувчиси, мустакил изланувчи

Мулк ва мулк хукуки шакллари барча макон ва замонларда узок бахс-мунозараларга сабаб булиб келган. Кишилар (шахслар) уз кулларида туплаган мол-мулк (бойлик) ларига караб, айтиш мумкинки, уларнинг жамиятдаги ижтимоий мавкеи белгиланган. Дархакикат, мулк уз киймати, хажми (микдори) билан кишиларни оханрабодек узига тортиб келган.

Бирок якин утмишимиздаги мулкчилик борасидаги тарих, аникроги, мулкка нисбатан унинг хажмига нисбатан микдорий ва меъёрий "ценз" хали фукароларимиз ёдидан кутарилганича йук.

Узбекистон собик Иттифок тузуми даврида булган йиллар тажрибаси шуни курсатдики, мулкни хаддан ташкари марказлаштириш ва жамиятнинг барча муаммоларини давлат зиммасига юклаш хамда давлатнинг нималарга кодирлигини четдан туриб кузатиш охир-окибат иктисодий таназзулга олиб келди. Зеро, "кайта куриш"гача булган даврда давлатнинг кулида мавжуд моддий неъматларнинг 90% дан купрогининг тупланиб колиши иктисодий муносабатларнинг тургунлашувига сабаб булганлиги аччик хакикатдир. Бундан ташкари, мулкнинг давлат ихтиёрида марказлашуви хужасизликка, унинг талон-тарож килинишига, купайтириш урнига узлаштиришга учради. Шу билан бирга, мулкка нисбатан катъий белгиланган "меники", "узганики" тушунчаларининг йукотилиши ва унинг урнига "бизники", "хамманики", демак, "меники" ёки "хамманики, шунинг учун хам меники эмас", - деган карашларнинг пайдо булиши мулкчилик муносабатларининг тубдан издан чикишига олиб келди. Бу холатлар мулкни давлат кулида бундай даражада (собик Иттифокда булгани каби) тупланишининг иктисодиёт учун, кишиларнинг мулкка булган муносабатлари учун салбий таъсир курсатиши билан бирга, иктисодий ривожланишнинг тухтаб колишига, тургун булишига хам олиб келди. Х,а, кишилар мулкдан сунъий равишда "бегоналаштирилди" Далилларга мурожаат киламиз. 1963 йилнинг 23 мартида тасдикланган ва 1964 йилнинг 1 январидан амалга киритилган "Узбекистон ССРнинг Гражданлик кодекси"нинг 119-моддасига кура, "гражданларнинг шахсий мулкида чорва моллари ва

December 1

паррандалар бокиш нормаси халк депутатлари шахар, посёлка, кишлок, овул Советлари, совхозлар бошка давлат кишлок хужалик корхоналари, колхозлар ёки бошка бошка кишлок хужалик кооперативлари аъзоларининг умумий йигилишлари томонидан белгиланади"[1]. Кодекснинг 120-моддаси "гражданнинг шахсий мулкида битта уй (ёки уйнинг бир цисми) булиши мумкин. Бирга истикомат килувчи эр-хотин билан уларнинг вояга етмаган болалари тасарруфида улардан бирининг шахсий мулки тарзида ёки уларнинг умумий мулки тарзида факат битта уй булиши мумкин... Ушбу моддада курсатилган гражданларга тегишли уй жойнинг ёки унинг кисми (кисмлари) нинг максимум хажми, турар жой майдони туксон квадрат метр булган микдордан ошмаслиги лозим"[2] лигини нормалайди. 121-моддаси эса "агар гражданнинг шахсий мулкида ёки бирга турувчи эр ва хотин хамда уларнинг вояга етмаган болалари ихтиёрида конун йул куйган асослар буйича уй-жой биттадан ортик булиб колса, уй эгаси уз хохиши билан ана шу уй -жойлардан бирини уз эгалигида колдиришга хаклидир. Бошка уй-жойи (уйлари) ни уй эгаси ана шу уй-жой (уйлар) га эгалик килиш хукуки вужудга келган кундан бошлаб бир йил давомида сотиши, уадя цилиши ёки бошца усул билан бировга утказиши лозим. Башарти ... уй жой эгаси белгиланган муддат ичида ортикча уй жойини, кайси шаклда булмасин, бировга утказиш ууцуцидан фойдаланмаса, бу уй жой халк депутатлари район, шахар, шахардаги район Совети ижроия комитетининг карори билан, Узбекистон ССР Гражданлик-процессуал кодексида суд карорларини ижро этиш учун белгиланган тартибда мажбурий суратда сотилиши лозим булади. Бу уй жойни сотишдан тушган сумма, мажбурий суратда сотиш билан боглик булган харажатлар коплангандан кейин, шу уйнинг собик эгасига топширилади. Агар харидор топилмаганлиги сабабли уй-жойни мажбурий тартибда сотиш иложи булмаса, бу уй-жой халк депутатлари район, шахар, шахардаги район Совети ижроия комитетининг карорига мувофик бепул тарзда давлат мулкига утказилиб, халк депутатлари махаллий Совети фондига кушилади[3]" (курсивлар бизники -муаллиф). Энг аянчлиси ва кулгулиси ушбу Кодекснинг 106-моддаси "Социалистик ва шахсий мулк"ка багишланади-ю, амалда модданинг диспозициясида "шахсий мулк" хакида айтишга арзирли норма белгиланмаган.

Юкоридагилардан келиб чикиб, мустакиллигимизнинг дастлабки йиллариданок республикамизда мулк ислохоти утказиш зарурияти юзага келди.

December 1

Республикамизда мулкий ислохотлар асримизнинг 80-йиллари охирлариданок бошланди.

1990 йил 31 октябрда "Узбекистон Республикасида мулкчилик тугрисида"ги Конун, 1991 йил 19 ноябрда "Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш тугрисида"ги Конун кабул килинди. "Мулкчилик тугрисида"ги Конунда юртимизда (Узбекистонимизда) биринчи марта мулкий хукук тан олинди ва конун билан мухофаза этиладиган категория экани, мулкдор узига тегишли мол-мулкка уз ихтиёрига кура эгалик килиши, ундан фойдаланиши ва тасарруф этиши белгиланди. Ушбу конун уша давр, тарих ва мафкуравий жихатдан ута прогрессив ахамиятга эга эди. Мулкнинг кенг шакллари эътироф этилди. Мулкдор уз мулкидан конун билан такикланмаган хар кандай хужалик ёки бошка фаолиятни амалга оширадиган булди. Айтиш мумкинки, ушбу омиллар мулкни давлат тасарруфидан чикаришнинг хукукий замини булди. Сунгра "Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш тугрисида"ги Конунда бу жараённинг хукукий асослари, давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштиришни амалга оширишнинг усул ва воситалари мустахкамланди[5].

Дархакикат, давлат мулкини хусусийлаштириш оркали мулкчилик муносабатларидаги монополияга бархам бериш ва иктисодиётда куп укладли соглом ракобатга асосланган ишлаб чикаришни йулга куйишга эришиш энг асосий вазифалардан бири эди ва бунга кайсидир маънода эришилди хам.

Аммо бу йулда эришилган энг мухим хукукий кадрият - 1998 йил 8 декабрда юз берди: Конституция "хар бир шахснинг мулкдор булишга хакли экани"ни (36-модда), "бозор муносабатларини ривожлантиришга каратилган Узбекистон иктисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этиши", "хусусий мулк бошка мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат химоясида экани, мулкдор факат конунда назарда тутилган холларда ва тартибдагина мулкидан махрум этилиши мумкин"лиги (53-модда)ни нормалади. Дахлсизлик борасида бу - узига хос аникловчи нормалар эди. Кейинчалик ушбу коидалар Фукаролик кодексида (2-булим) узининг бирмунча ечимини топди: Мулк дахлсиздир ва конун билан курикланади. Мулкнинг дахлсизлиги мулкдорга карши турган барча субъектларнинг мулк хукукини бузишдан узларини саклашларидан иборатдир. Мулкдорнинг мол-мулкини олиб куйишга, шунингдек унинг хукукларини чеклашга факат конунда назарда тутилган холлардагина йул куйилади. Хусусий ва оммавий мулк шакллари

December 1

мустахкамланди. Хусусий мулк ууцуци шахснинг конунчиликка мувофик тарзда кулга киритган мол-мулкка эгалик килиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш хукуки экани, хусусий мулк булган мол-мулкнинг микдори ва киймати чекланмаслиги белгиланди.

Айни дам узига карашли мол-мулкни саклаш, агар конунчиликда ёки шартномада бошкача тартиб назарда тутилган булмаса, мулкдор зиммасида экани хам кайд этилди. Энг мухими, мулкдор уз мол-мулкини бошка шахснинг конунсиз эгалигидан виндикацион даъво кузгатиш йули билан талаб килиб олишга хакли экани мустахкамланди. Хдтто хусусий мулк хукуки дахлсизлигини таъминлашда Узбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекси (2411-модда), Жиноят кодекси (1921-модда-модда) хукукий майдонга келди.

"Хусусий мулкни химоя килиш ва мулкдорлар хукукларининг кафолатлари тугрисида"ги К^онун "мулкдорнинг давлат органлари билан узаро муносабатларида мулкдор хукукларининг устуворлиги принципи амал килиши, унга мувофик конунчиликдаги хусусий мулк хукукини амалга ошириш билан боглик холда юзага келадиган барча бартараф этиб булмайдиган зиддиятлар ва ноаникликлар мулкдорнинг фойдасига талкин этилиши"ни белгилаб берди. Мухими, ушбу конун бирмунча бахс-мунозараларга сабаб булса хам, "давлат мулкини давлат тасарруфидан чикариш хамда хусусийлаштириш жараёнида вужудга келган хусусий мулк дахлсиз экани, давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш натижалари кайта куриб чикилмаслиги хамда бекор килинмаслиги"ни нормалади[6]. 29.06.2022 йилда Узбекистон Республикасининг "Ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эхтиёжлари учун олиб куйиш тартиб-таомиллари тугрисида" УР^-781-сон ^онуни тасдикланди[7].

Бирок шунча норматив-хукукий масса булишига карамай, охирги пайтларда мамлакатимизда "йирик курилишлар жадал суръатлар билан руёбга чикарилмокда, лекин бу курилишларнинг муайян кисми курук майдонларда эмас, балки ахоли яшаётган турар-жойлар, бошка ишлаб турган инфратузилма объектларини бузиш хисобига руй бермокда. Бу жараёнда уз-узидан уйлари, бинолари бузилаётган мулкдорлар билан курилишдан манфаатдор булган инвесторлар ёхуд уни ташкил этиш ваколат доирасига кирадиган давлат идоралари уртасида консенсус, келишув асосида амалга оширилиши шарти масаласи долзарб муаммо булиб колмокда. Ушбу сохани тартибга солувчи куплаб конун л ар,

December 1

конуности хужжатлари булишига карамасдан, хукукни куллаш ва суд амалиётида бу буйича муаммоли вазиятлар вужудга келмокда"[8]. Бундай холларда, табиийки, оширилган компенсация берилиши истикболларини мухокама килиш лозим.

Дарвоке, ер участкаларини олиб куйиш компенсациянинг куйидаги турлари берилиши шарти билан амалга оширилади: фукароларга уй-жой майдонининг ижтимоий нормасидан кам булмаган бошка тенг кийматли обод турар жойни мулк килиб бериш ва дов-дарахтлар кийматини тулаш; бузилаётган уйлар, бошка иморатлар, иншоотлар ва дов-дарахтлар кийматини фукароларга тулаш; ер участкасини узлаштириш даврига икки йилгача муддат билан ижара шартномаси асосида вактинча уй-жой берилиб, бузилаётган уйлар (квартиралар), иморатлар, иншоотлар ва дов-дарахтларнинг киймати тулик туланган холда фукароларга якка тартибда уй-жой куриш учун белгиланган норма доирасида ер участкаси бериш; юридик шахсларга аввалгисига тенг кийматли мол-мулк бериш ва давлат ёки жамоат эхтиёжлари учун ер участкаси олиб куйилиши окибатида етказилган бошка зарарларни коплаш; ер участкаси давлат ва жамоат эхтиёжлари учун олиб куйилиши окибатида етказилган зарарларни тулалигича коплаш; фукароларга ва юридик шахсларга тегишли булган бузилиши керак уйлар, иморатлар ва иншоотларни кучириш, ва янги жойда тиклаш; янги жойда уйлар, иморатлар куриш хамда уларни фукаролар ва юридик шахсларга мулк килиб бериш.

Шуни айтиш керакки, бу холлар Узбекистон Республикасининг резидентлари булган юридик ва жисмоний шахсларига нисбатан кулланилади. Инвесторларнинг инвестициялари ва бошка активлари реквизиция (экспроприация) килинмайди, бундан табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизоотийлар ва фавкулодда хусусиятга эга булган бошка холлар мустасно[9].

Хулоса урнида шуни айтиш лозимки, миллий конунчиликда мулк хукуки буйича мутлок химоя тизимига утиш: яъни, мулк хукуки вужудга келиши ва ундан фойдаланишда хукукбузарлик аломатлари мавжуд булмаса, мулкдорнинг розилигисиз мулк хукукини бекор килиш катъий истисно этилиши лозим. Суд "снос" тугрисида карор кабул килишга хакли булмаслиги керак. Япония, Хитой давлатлари тажрибасида булгани каби.

Бу борада Узбекистон Республикасининг Конституциясига "Мулкдорнинг розилигисиз мулк ууцуцини бекор ципаи истисно этилади, агар мулк ууцуци вужудга

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

келиши ва ундан фойдаланишда криминал уолати мавжуд булмаса" деган хукукий тартибни киритиш таклиф этилади.

Зеро, бу холатлар "2022 - 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси"да "Мулкий хукукларнинг дахлсизлигини ишончли химоя килиш хамда давлат органларининг мулкий муносабатларга ноконуний аралашувини чеклаш"га каратилган 13-максадга хам тугри келади. Унга кура, хусусий мулк дахлсизлиги ва химояси кафолатларини кучайтириш, мулкий, шу жумладан ер участкасига булган хукукларни сузсиз таъминлаш, хусусий мулк устуворлигини асосий тамойил сифатида белгилаш, шу жумладан давлат идорасининг расмий маълумотига ишониб мол-мулк сотиб олган шахснинг хукукини химоя килиш тизимини жорий этиш бобида - мулкий, шу жумладан ер участкасига булган хукуклар билан боглик барча маъмурий хужжатларни катъий равишда факат суд тартибида бекор килиш ёки хакикий эмас деб топиш амалиётини жорий этиш назарда тутилмокда[10].

REFERENCES

1. Узбекистон ССР Гражданлик кодексининг 1989 йил 29 март тахририда // УзССР Олий Советининг Ведомостлари, 1989 йил, 9-сон, 56-модда.

2. Узбекистон ССР Гражданлик кодексининг 1983 йил 28 феврал, 1988 йил 18 июл тахрирларида // УзССР Олий Советининг Ведомостлари, 1983 йил, 7-сон, 114-модда; 1988 йил, 21-сон, 239-модда.

3. Узбекистон ССР Гражданлик кодексининг 1983 йил 28 феврал тахририда // УзССР Олий Советининг Ведомостлари, 1983 йил, 7-сон, 114-модда.

4. Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1990 йил, 31-33-сон, 371-модда.

5. Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон, 43-модда.

6. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 йил, 39-сон, 446-модда.

7. ^онунчилик маълумотлари миллий базаси, 30.06.2022 йил, 03/22/781/0578-сон.

8. О.Окюлов. "Снослар" жараёнида хар бир мулкдор хукуклари ва конуний манфаатлари таъминланиши шарт // Юрист ахборотномаси. 2022. 2-сон. 1-жилд. 31-б.

December 1

101

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

9. Узбекистон Республикасининг "Инвестициялар ва инвестиция фаолияти тугрисида"ги 25.12.2019 йилдаги УРК-598-сон Конуни (21-модда) // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 26.12.2019 йил, 03/19/598/4221-сон.

10. Узбекистон Республикаси Президентининг "2022 - 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси тугрисида" 28.01.2022 йилдаги ПФ-60-сон Фармони // Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 29.01.2022 й., 06/22/60/0082-сон.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.